Күдеринова Құралай Бимолдақызы Қазақ жазуының тарихы мен теориясы
– а Мына сөздердің айтылу нормасын сақтап, жаттығып
жүктеу/скачать 1,76 Mb. Pdf көрінісі
|
| – а
Мына сөздердің айтылу нормасын сақтап, жаттығып көріңіздер: пәруана – пәр ү үәнб пәруардігер – пәр ү уәрдігер пәруайсыздану – пәр ү уәйсізденүу пәруайсыз – пәр ү уәйсіз пәтуа – пәт ү уә пәтуаласу – пәт ү уәлбсұу пәтуаластыру – пәт ү уәлбстырұу рәсуа – рәс ү уә рәсуаланғанмен – рәс ү уәлбңғбммен Сондай-ақ ш, ж мен й-дің аралығында жазылатын а дыбысы айтуда жіңішкеріп, ә-ге ұқсап кетеді: шай – шәй, жай – жәй. Бұл позициядағы ә-нің жіңішкеруі өзінен кейінгі буынды да қамтиды. Бірақ сөз соңында, әсіресе қосымша қосылғанда сөз бірте-бір-те жуандай береді. Сонда ә әрпі мен а дыбысының аралығында тағы да 2-3 саты аралық реңктер айтылады, яғни ә дыбысы екін-ші буыннан ары жуандап, соңында мүлдем жуан дыбысқа айна-лып кетеді. Кейде ауызекі тілде сөз жіңішке үндесуін бұзбаған қалпы соңындағы а дыбысының орнына ә айтылады. Мысалы, жайылымдағы – жәйілімдегі. Бірақ бұл орфоэпиялық норма бола алмайды. Мына сөздердің орфоэпиялық нормасын сақтап айтып, жаттығыңыздар: шайға – шәйғә шайларың – шәйләры ’ ң шайларыңды – шәйләры ’ ңді жайлау – жәйләу жайлауда – жәйләудб жайлаудағылар – жәйләудбғылар шашбау – шәшпбу шашына – шәшінб шашындағы – шәшіндбғы жайылым – жәйілім Екіншіден, қазақ тілінің үндесім құбылысына бағынбайтын түбірдің жуан, жіңішкелігіне үйлеспейтін мынадай жұрнақтар бар: -қор, -паз, -кер, -кеш, -қой, -кент, -пен, -мен, -нікі, -күнем, -хан, -хана, -тал, -паң. Мысалы: шайқор – шәйқор, өнерпаз – өнөрпаз, әсемпаз – әсемпаз, арбакеш – арбакеш, қушыкеш – құушұкеш, қаламгер – қаламгер, жауапкер – жауапкер, айып- кер – айыпкер, саудагер – саудагер, ананікі – ананікі, Мараттікі – мараттікі, тарақпен – тарақпен, отпен – отпен, сумен – сұумен, пайдакүнем – пайдагүнөм, ақылгөй – ақылгөй, данагөй – данагөй, есепқой – есепқой, сәнқой – сәңқой, әзілқой – әзілқой, Шымкент – шымгент, Құмкент – құмгент, емхана – емхана, дәріхана – дәр і хана, кітапхана – кітапқана. Мұнда көріп отырғанымыздай, буын жігіндегі дауыссыз ды- быстар ғана көрші дыбыстың әсерінен өзгеріп, үйлесіп айтылады да (ақылгөй, құмгент, пайдагүнөм ), тіл үндестігі сақталмайды. Бұлардың қор, паз, кеш, гөй, кент, хана, хан түрлері араб, парсы тілдерінен енген және сол тілдік нұсқасын біршама сақтап игеріл- гендіктен, өзгермей айтылады да, -нікі, -күнем, -пен, -мен, -бен жұрнақтары түбір сөзден туған төл жұрнақтар болғандықтан, үйлесім заңдылығына бағынып айтылады. Үшіншіден, бір сыңары жуан, бір сыңары жіңішке біріккен қос, күрделі сөздер жазылуы бойынша аралас айтылады: жел- бау – желбау, қара ет – қар ’ ет, Сәрсенғали – сәрсеңғәлій, кесе- аяқ – кес ’ айақ, кесеқап – кесеғап, Зеңгібаба – зеңгібаба, итарқа – ійтарқа, итала – ійтала, итжуа – ійтшұуа, ит-құс – ійт- құс. Тіл үндестігінің тағы бір бұзылар тұсы и әрпі немесе ый, ій дыбыс тіркесі мен х дыбысы айтылатын сөздер шенінде. Мысалы, тарихи, рухани, жиһаз, жиһангер, ислам, иллахи, ил- хам, табиғи сөздері қазақ әдеби тілінің орфоэпиялық нормасын-да тарыйхый, ыйлхам, табыйғый деп, бірыңғай жуан немесе тәрийхій, рүухәній, жійхәз, жійхәңгер, ійсләм, ійлләхій, ійлхәм, тәбійғій деп, бірыңғай жіңішке айтылмайды. Сондықтан бұл сөздер х дыбысының әсерінен және ій-дің табиғатымен аралас буын болып айтылады: тарійхій, рұуханій, жійхаз, жійхаңгер, 142 143 ійслам, ійллахій, ійлхам, табійғій. Бірақ аралас буын дегенді дұрыс түсіну керек. Мұндағы бір буынды жуан етіп тұрған – а дыбысы, шындығында а әріп таңбасы. әйтпесе бұл жердегі а таңбасы а мен ә дыбысының аралығындағы реңкпен (б) айты- луы тиіс. Төмендегі сөздердің айтылу нормасын сақтап, жаттығып көріңіздер: табиғат – табійғат Ахмет – Ах і мет рахмет – ы рах і мет балиғат – балійғат Құралай Күдеринованың «Орфоэпиялық анықтағыш» (Алматы, 2005.) жинағындағы мақаласынан алынды. жүктеу/скачать 1,76 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|