Күдеринова Құралай Бимолдақызы Қазақ жазуының тарихы мен теориясы
А.Байтұрсынұлы реформалаған қазақ әліпбиінің ереже-
жүктеу/скачать 1,76 Mb. Pdf көрінісі
|
8e10fd01cc60087f7a7a338573861826
| А.Байтұрсынұлы реформалаған қазақ әліпбиінің ереже-
лері мен принциптері. Бұл мәселе алғаш 1924ж. 12-18 маусымын- да Орынбар қаласында өткен “Қазақ білімпаздарының тұңғыш съезінде” көтерілді. Съезге А.Байтұрсынұлы, Ә.Бөкейханұлы, Е.Омаров, М.Дулатұлы, Х.Досмұхамедұлы, Н.Төреқұлов, Т.Шонанұлы қатынасты. Онда қазақ орфографиясының не- гізгі принципі дыбыс жүйесінше деп анықталды. Бұған сәйкес емес, қап-қабы, доп-добы сөздеріндегі <б-п> дыбысының асы- лы <п> емес, <б> фонемасы, желп-желпі, серп-серпі дегенде-гі дыбыстың асылы <п> фонемасы, бірақ қазақ емлесі дыбыс жүйесінше б-п, қ-ғ өзгерісін таңбалайды делінді. Емлеге қатысты баяндама жасаған Е.Омаров қару, келу сөздері қарұу, келүу емес, қарыу, келіу, қарыуы, келіуі деп жа- зылатынын олардың қа-рыу, ке-лі-уі болып буындалатынынан іздеу керек деді. Автор “қазақ тілі түрік тілдерінен жігі ашылып, ұ дыбысы ы-мен айтылатын болған. Бұл қазақ тілінде өз еркімен болған өзгеріс” деді. Съезде мынадай мәселелер сөз болып, шешімін тапқан: - қысаң езуліктер барлық позицияда жазылсын; - қ-к, ғ-ғ фонемалары арнайы таңбалармен белгіленсін, өйткені “әрқайсысы ауыздың әр жерінен шығатұн дыбыс” (А.Байтұрсынұлы); “қаныкей, қайткенде, бірақ сықылды үндестік заңына келмейтұн сөздерді бөліп дәйекшемен жазу қиын” (Е.Омаров); - х, һ, ф, ш әріптері әліпбиден шығарылсын, ш орнына өзге түркі тілдерінен алшақтамас үшін ч әрпі қолданылсын (Е.Омаров) деген ұсыныс болғанмен <ш> фонемасы ш әрпімен берілді; - ә әрпі сөз аяғында айтылмайтынын білдіру үшін жіңішке түбірге паз, уар кірме жұрнақтары жалғанғанда дефиспен жа- зылсын (білім-паз, сөз-уар) (Е.Омаров) деген пікір болғанмен, сөз дефиссіз дәйекшемен жазылып, сөз аяғындағы а [ә] болып оқылмайды делінді; - жалғау мен шылауды айыруда екпін қызметі пайдаланыл- ды, мысалы, атта жал бар, өгізде мүйіз бар деген сөйлемде алты екпін бар, ал ат та көлік, өгіз де көлік деген сөйлемде та, де тұлғаларының жеке екпіні бар, сондықтан соңғысы шылау болып табылады; - қарыз, мұрын сөздерінің түбір тұлғасында да, тәуелдеулі тұлғасында да ы, і әріптері таңбалансын, қарз-қарызы, мұрн- мұрыны деп жазу сөз жүйесінше де, дыбыс жүйесінше де дұрыс емес; - у, и – дыбыстары үлкен пікір-таластан, жеке комиссия мүшелерінің қарауынан кейін дауыссыз дыбыс деп табыл-ды (Ә.Бөкейхан, Е.Омаров, Қ.Досмұхамедұлы, Н.Шағиұлы, А.Байтұрсынүлы, М.Жолдыбайұлы), Т.Шонанұлы, Р.Сүгірұлы, Н.Зәлиұлы и, у дыбыстарын дауысты қатарына жатқызды; Т.Шонанұлы, М.Дулатұлы аталған дыбыстар дауыссыз болғанмен, бір таңбамен беру қолайлы деді, бірақ съезд жүктеу/скачать 1,76 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|