Күдеринова Құралай Бимолдақызы Қазақ жазуының тарихы мен теориясы

⇒ [ө]
жіңішке буыннан соң
Сәңқ[ө]й
/ө/
⇒ <ө>
⇒ [ө]
дауыссыздан кейін, бірінші
к[ө]не, т[ө]бе
буында
⇒ [
у
ө]
сөз басында
[
у
ө]т, [
у
ө]лең
/е/
⇒ <е>
⇒ [э]
жуан сыңарлы
[э]рлан, [э]лнұр, ес[э]к, ш[э]п,
құрама сөзде, с, ш, ж
с[э]п, ж[э]у
дыбыстарынан кейін
⇒ [е]
сөз ортасында, аяғында
к[е]л, т[е]с
⇒ [
j
е]
сөз басында
[
j
е]т, [
j
е]л
⇒ [ә]
ауызекі тілде
[ә]д[ә]биет, көг[ә]ршін
⇒ [і]
Ш-ның алдында
[і]ншалла, [і]штеме, [і]штеңке
11
4
⇒ [и]
Кірме сөзде
[и]ншаллла
⇒ Ш
Дауыстымен қатар
Кел[
,
]алмады, кел[
,
]іліністі,
келгенде, сөз тіркесі
екп[
,
]ағаш
жігінде
⇒ [ө]
Еріндік буыннан кейін
түй[ө], бөл[ө],күй[ө]
⇒ [е˚]
Ерін үндестігінің 3-4-
Дөңгел[е˚]к, құрм[е˚]т, сур[е˚]т,
буынында
сүрмел[е˚]у, өзенг[е˚]
⇒ <е>-<а>
⇒ [ә]
Бейүндес буын аралығында Кірме сөздерде қар[ә]кет, қош[ә]мәт
/ы/
⇒ <ы>
⇒ [ұШ]
Бітеу буын аралығында,
Құб
ұ
жық, құр
ұ
лыс, құб
ұ
лыс
ерін үндесімінде
⇒ [ы]
Сөз басында, І буыннан
Т[ы]н[ы]ш, с[ы]зба
басқа буында
⇒ [Ш]
Бітеу буын, екі дауысты
Тағ[
,
]лым, алт[
,
]атар, сар[
,
]май,
аралығында, бірінші буын
бағ[
,
]лан, қ[
,
]рау, п[
,
]шақ
ішінде
⇒ [ұ]
Еріндік буыннан соң
тұзд[ұ], бор[ұ]ш, құзғ[ұ]н
⇒ [ы˚]
Ерін үндесімінің 3-4-
Борышш[ы˚]з, қуш[ы˚]кеш,
буынында
қорытынд[ы˚],
қорқынышш[ы˚]з
⇒ [і]
Жіңішке буынды сыңармен
қайс[і]бір
келгенде
⇒ <ы>-<і>
⇒ [і]
Бейүндес буын аралығында
Қат[і]гез, тауқ[і]мет, ақ[і]рет,
лағ[і]нет, тақ[і]лет
/і/
⇒ <і>
⇒ [ү]
Еріндік буыннан соң
түлк[ү], күн[ү]м, сүйк[ү]мд[ү]
11
5
⇒ [үШ]
Бітеу буын аралығында,
Сүй
ү
ніш, күй
ү
ніс
ерін үндесімінде
⇒ [і]
Сөз соңында, бір буынды
к[і]м, т[і]с, [і]с, келд[і], к[і]лт
сөзде, І буыннан басқа
буында
⇒ [Ш]
дауыстымен қатар
өл[
,
]ара, кел[
,
]сап, ер[
,
]кі,
келгенде, сөз аяғында,
мұр[
,
]ны
тәуелдік жалғауы
к[
,
]лем, м[
,
]немін
қосылғанда, І буында
⇒ [ы]
жуан дауыстымен іргелес
қау[ы]п, қаб[ы]р
келгенде
⇒ [і˚]
ерін үндесімінің 3-4-
сүйінішс[і˚]з, көтеріл[і˚]с,
буынында
күзетшіл[і˚]к

⇒ <і>-<ы>
⇒ [ы]
бейүндес буын аралығында
құд[ы]рет
/ұ/
⇒ <ұ>
⇒ [ұ]
алғашқы екі буында
[ұ]л, б[ұ]л, мазм[ұ]н, мағл[ұ]м
⇒ [Ш]
бітеу буын аралығында,
мақ[
,
]лұқ, мақ[
,
]лұқша
ерін үндесімінде
/ү/
⇒ <ү>
⇒ [ү]
алғашқы екі буында
[ү]й, к[ү]л, мәжб[ү]р
⇒ [Ш]
бітеу буын
мәк[
,
]рүк
8 кесте – Дауыссыз дыбыс әрпі – фонема –дыбыс қатынасы
әріп фонема
дыбыс
фонологиялық жағдай
морфология-
мысалдар
лық жағдай
/б/
⇒ <б>
⇒ [б’˚]
Жіңішке еріндіктермен
[б’˚]өрі, [б’˚]үр
11
6
іргелес келгенде
⇒ [б˚]
Жуан еріндіктермен
[б˚]ор, [б˚]ұр
іргелес келгенде
⇒ [б]
Жуан езуліктермен іргелес
[б]ала, [б]ас
келгенде
⇒ [б’]
Жіңішке езуліктермен
[б’]ес, [б’]әлкім
іргелес келгенде
⇒ [б˘]
Дауыстыаралық
а[б˘]ай, е[б˘]едейсіз,
позицияда
ө[б˘]ектеу, о[б˘]ал
⇒ [п]
Қатаңнан кейін
ақ[п]ас, жеңіс[п]ек, көк [п]өрі,
тас [п]ол
⇒ [п]
Сөз аяғында
Ара[п]
⇒ [п˘]
Ш, с-ның алдында
Ара[п˘]сың ба
⇒<б>-<п>
⇒ [п]
Қатаңнан кейін
қақ[п]ас, бет[п]ақ, ақ[п]ар,
төр[п]ақ
⇒<п>-<б>
⇒ [б]
Ұяң, үндіден кейін
Көн[б]іс, дег[б]ір, ет[б]етінен
⇒<б>
⇒ [б˘]
Дауыстыаралық
Маха[б˘]ат
позицияда
⇒<б>+<б>
⇒[б]
Лә[б][б]ай, жа[б][б]ар
+[б]
/г/
⇒<г>
⇒ [г]
Жуан езуліктермен буын
[г]аућар
құрағанда
⇒ [к]
Қатаңнан кейін
ақ[к]үл, айт[к]үл
⇒ [г’]
Жіңішке езуліктермен
[г’]әп, кере[г’]е
буын құрағанда
11
7
⇒ [г’˚]
Жіңішке еріндіктермен
[г’˚]үл, [г’˚]үріл
буын құрағанда
⇒<г>-<к>
⇒ [г]
Сыңар
ала[г]өбе, ала[г]еуім,
мағынасы
ала[г]үлік, сай[г]үлік, ада-
көмескі
[г]үде, адың-[г]үдің
біріккен
сөздерде
⇒<к>
⇒ [г]
Дыбыстық
Кө[г]ал, кө[г]ауыз, кө[г]еру,
контомина-
кө[г]орай, кө[г]ет, кө[г]ілдір
цияға түскен
біріккен сөзде

/ғ/
⇒<ғ>
⇒ [ғ]
Сөз басы мен ортасында,
[ғ]арыш, ал[ғ]ыс
жуан езуліктермен
іргелесте
⇒ [ғ˚]
Жуан
[ғ˚]ұн, бұ[ғ˚]ы, [ғ˚]ұмыр
⇒ [ғ’]
Жіңішке езуліктермен
[ғ’]ақлия, [ғ’]азиз, қа[ғ’]ілез
іргелес келгенде
⇒ [қ]
Қатаңнан кейін
ширек [қ]асыр, жас [қ]ұмыр
/д/
⇒<д>
⇒ [д]
Жуан езуліктермен іргелес
[д]ала, қарбыз[д]ың
келгенде
⇒ [д’]
Жіңішке езуліктермен
[д’]әл, кез[д’]ер
іргелес келгенде
⇒ [д˚]
Жуан еріндіктермен
[д˚]орба, [д˚]ұрыс
11
8
іргелес келгенде
⇒[д˚’]
Жіңішке еріндіктермен
[д˚’]үние, [д˚’]өңгелек
іргелес келгенде
⇒ [т]
Қатаңнан кейін, жуан
жат[т]ауыс,
езулікпен іргелес келгенде
⇒ [т˚]
Қатаңнан кейін, жуан
ат [т]орба
еріндікпен іргелес
келгенде
⇒ [т’]
Қатаңнан кейін, жіңішке
Үш [т’]әптер, бес [т’]әрігер
езулікпен іргелес келгенде
⇒ [т˚’]
Қатаңнан кейін, жіңішке
Үш [т˚’]өңгелек
еріндікпен іргелес
келгенде
⇒<д>
⇒[дд]
Кірме
Мү[дд]е, ә[дд]і, құ[дд]ы
сөздерде
⇒<д>-<л>
⇒ [л]
Жергілікті
түң[л]ік, маң[л]ай, саң[л]ақ,
тілде
таң[л]ай
/ж/
⇒<ж>
⇒ [ж]
Сөз басында, ортасында,
[ж]аз, а[ж]ал
жуан езуліктермен іргелес
келгенде
⇒ [ж’]
Сөз басында, ортасында,
[ж’]е, [ж’]ә, [ж’]ай, [ж’]ићаз,
жіңішке езуліктермен
[ж’]ићангер, [ж’]айлау,
және й, ћ фонемасымен
[ж’]айылым
іргелес, не бір
сингармотембрде келгенде
11
9
⇒[ж˚’]
Сөз басында, ортасында,
[ж˚’]үз, [ж˚’]өтел, [ж˚’]үгіріс
жіңішке еріндіктермен
іргелес келгенде
⇒[ж˚]
Сөз басында, ортасында,
[ж˚]орға, [ж˚]ұрт
жуан еріндіктермен
іргелес келгенде
⇒ [ш]
Қатаң дауыссыздан кейін,
бес[ш]асар
жуандармен іргелес
жағдайда
⇒ [ш’]
Қатаң дауыссыздан кейін,
үш[ш’]ер
жіңішкелермен іргелес
жағдайда

⇒[ш˘]
[Т] дыбысымен іргелес
жат[ш˘]ер
позицияда
⇒[ш˚]
Қатаң дауыссыздан кейін,
тас[ш˚]ол, бас [ш˚]ұлу
жуан еріндіктермен
іргелес жағдайда
⇒[ш˚’]
Қатаң дауыссыздан кейін,
үш[ш˚’]үз
жіңішке еріндіктермен
іргелес жағдайда
/з/
⇒<з>
⇒ [з]
Сөз басында, аяғында
[з]алым, қа[з]ақ
ашық буыннан кейін,
жуан езуліктермен іргелес
жағдайда
12
0
⇒ [з’]
Сөз басында, аяғында
ке[з’], [з’]әр, ке[з’]ек
ашық буыннан кейін,
жіңішке езуліктермен
іргелес жағдайда
⇒ [з˚]
Сөз басында, аяғында
[з˚]ор, құ[з˚]ыр
ашық буыннан кейін,
жуан еріндіктермен
іргелес жағдайда
⇒ [з˚’]
Сөз басында, аяғында
ке[з˚’]уіл, жү[з˚’], жү[з˚’]ік
ашық буыннан кейін,
жіңішке еріндіктермен
іргелес жағдайда
⇒ [ж]
[Ж] дыбысымен, жуан
қа[ж]жуа
езуліктермен іргелес
келгенде
⇒ [ж’]
[Ж] дыбысымен, жіңішке
те[ж’] жет
езуліктермен іргелес
келгенде
⇒[ж˚]
[Ж] дыбысымен, жуан
бо[ж˚] жорға
еріндіктермен іргелес
келгенде
⇒[ж˚’]
[Ж] дыбысымен, жіңішке
Кө[ж˚’] жасы
еріндіктермен іргелес
келгенде
⇒ [ш]
[Ш] дыбысымен және
жа[ш] шықты
жуан езуліктермен іргелес
келгенде
12
1
⇒ [ш’]
[Ш] дыбысымен және
те[ш’] шықты
жіңішке езуліктермен
іргелес келгенде
⇒[ш˚]
[Ш] дыбысымен және
бо[ш˚] шалу
жуан еріндіктермен
іргелес келгенде
⇒[ш˚’]
[Ш] дыбысымен және
Кө[ш˚’] шалу, сө[ш˚’]шең
жіңішке еріндіктермен
іргелес келгенде
⇒ [с]
[С] дыбысымен және
жа[с]са, та[с]сыну
жуан езуліктермен іргелес
келгенде
⇒ [с’]
[С] дыбысымен және
те[с’]сің, бі[с’]сіз, сі[с’]сіз
жуан езуліктермен іргелес
келгенде

⇒ [с˚]
[С] дыбысымен және жуан
тұ[с˚]сыз, мұ[с˚]сынбау
еріндіктермен іргелес
келгенде
⇒ [с˚’]
[С] дыбысымен және
Кө[с˚’]сіз
жіңішке еріндіктермен
іргелес келгенде
⇒<зз>
⇒ [зз’]
Кірме сөздерде Лә[зз’]ат, кә[зз’]ап
/й/
⇒
⇒ [j]
Дауысты дыбыстан кейін,
ма[j], та[j]
жуан езуліктермен іргелес
келгенде
⇒ [j’]
Дауысты дыбыстан кейін,
Мә[j’]ек, се[j’]сенбі
жіңішке езуліктермен
12
2
іргелес келгенде
⇒ [j˚]
Дауысты дыбыстан кейін,
мо[j˚]ын, құ[j˚]ын
жуан еріндіктермен
іргелес келгенде
⇒ [j˚’]
Дауысты дыбыстан кейін,
тү[j˚’]ін, сү[j˚’]ін
жіңішке еріндіктермен
іргелес келгенде
/к/
⇒<к>
⇒ [к’]
Сөздің барлық позициясын-
[к’]ітап, те[к’], те[к’]е,
да жіңішке езуліктермен
тә[к’]аппар
іргелес келгенде
⇒ [к˚’]
Сөздің барлық
[к˚’]өз, [к˚’]үз, тү[к˚’]ір
позициясында жіңішке
ерінліктермен іргелес
келгенде
⇒<к>-<г>
⇒ [г]
Біріккен сыңар ара[г]ідік
мағынасы дер-
бес қолданы-
ла алмаса
⇒ [г’]
Дауыстыаралық, жіңішке
те[г’] жүріс, ке[г’] алу
езуліктермен іргелес
позицияда
⇒ [г˚’]
Дауыстыаралық, жіңішке
тү[г˚’] жоқ, мү[г˚’] жинау
еріндіктермен іргелес
позицияда
⇒ [г]
Дауыстыаралық, жуан
Кө[г] алма, кө[г]ал, кө[г]орай
езуліктермен, іргелес
12
3
позицияда
⇒<г>
⇒ [г]
Түбір мен
Кө[г]і, те[г]інде
қосымша
жігінде
⇒<кк>
⇒ [кк]
Кірме
Гә[кк]у, ә[кк]і
сөздерде
/қ/
⇒<қ>
⇒ [қ]
Сөздің барлық
[қ]аза[қ], та[қ]ыр
позициясында, жуан
езуліктермен іргелес
келгенде
⇒ [қ˚]
Сөздің барлық
[қ˚]ор, [қ˚]ұры[қ˚], о[қ˚]ыс
позициясында, жуан
еріндіктермен іргелес
келгенде

⇒ [қ’]
Сөздің барлық
[қ’]асиет, [қ’]адір, [қ’]азір
позициясында жіңішке
дауыстылармен және
жіңішке сингармотембрлі
сөз деңгейінде
⇒<қ>-<ғ>
⇒ [ғ]
Дауысты-, ұяң-,
ай[ғ]ай, қым-[ғ]уыт, қыз-
үндіаралық позицияда
[ғ]ырқын,
<қ>
⇒ [ғ]
Дауыстыаралық, ұяң,
то[ғ] жүру, айғабақ, а[ғ˚]ала,
үндімен іргелес позицияда
а[ғ˚]маңдай
⇒ [қ˘]
[С], [ш]-мен іргелес
та[қ˘]сан, а[қ˘]ша
келгенде
⇒ [х]
Буын үндесімі өзгерер
ра[х]мет, а[х]мет, бар[х]ан,
12
4
алдында, [р] дыбысымен
дастар[х]ан, дар[х]ан
іргелес келгенде
⇒ [х˚]
[Й]-мен, дауыстымен
су[х˚]ит, дүние[х˚]ор,
іргелес позицияда
шай[х˚]ор
⇒<ғ>
⇒ [ғ]
Түбір мен
ба[ғ]ы, та[ғ]ы
қосымша
жігінде
⇒ [ққ]
Кірме сөзде
ло[ққ]ы
/л/
⇒<л>
⇒ [л]
Сөз ортасында, аяғында,
қа[л], са[л]ақ
жуан езуліктермен іргелес
келгенде
⇒ [л’]
Сөз ортасында, аяғында,
ке[л’], мә[л’]ім
жіңішке езуліктермен
іргелес келгенде
⇒ [л˚]
Сөз ортасында, аяғында,
қо[л˚], бо[л˚]ыс
жуан еріндіктермен
іргелес келгенде
⇒ [л˚’]
Сөз ортасында, аяғында,
Тө[л˚’], бө[л˚’]е
жіңішке еріндіктермен
іргелес келгенде
⇒ [
ы
л]
Сөз басында, жуан
[
ы
л]ақ, [
ы
л]ас
езуліктермен іргелес
келгенде
12
5
⇒ [
і
л]
Сөз басында, жіңішке
[
і
л]ек, [
і
л]еп
еріндіктермен іргелес
келгенде
⇒ [
ұ
л]
Сөз басында, жуан
[
ұ
л]оқылдау, [
ұ
л]облу
еріндіктермен іргелес
келгенде
⇒ [
ү
л]
Сөз басында, жіңішке
[
ү
л]үпілдеу, [
ү
л]өкет,
еріндіктермен іргелес
келгенде
⇒<лл>
⇒ [лл]
Кірме сөздерде кү[лл]і, а[лл]а
/м/
⇒<м>
⇒ [м]
Барлық позицияда, жуан
[м]ысық, қа[м]ыс
езуліктермен іргелес

келгенде

⇒ [м’]
Барлық позицияда,
ке[м’]е, [м’]ән
жіңішке езуліктермен
іргелес келгенде
⇒ [м˚]
Барлық позицияда, жуан
[м˚]ұз, құ[м˚]ыра
еріндіктермен іргелес
келгенде
⇒ [м˚’]
Барлық позицияда,
[м˚’]үйіз, кү[м˚’]іс, кө[м˚’]ір
жіңішке еріндіктермен
іргелес келгенде
⇒<м>-<н>
⇒ [м]
жа[м]бас, ша[м]ба, сә[м]бі
⇒<н>
⇒ [м]
Кісі, жер-су
Жексе[м]бай, Се[м]бай,
аттары, кірме
дүйсе[м]бі, сейсе[м]бі
12
6
сөзде
⇒<м>
⇒ [м]
Кірме
Мүкә[м]ал
сөздерде
/н/
⇒<н>
⇒ [н]
Барлық позицияда, жуан
[н]ан, бағы[н]
езуліктермен іргелес
келгенде
⇒ [н’]
Барлық позицияда,
се[н’], жә[н’]е
жіңішке езуліктермен
іргелес келгенде
⇒ [н˚]
Барлық позицияда, жуан
жо[н˚], тұ[н˚], то[н˚]
еріндіктермен іргелес
келгенде
⇒ [н˚’]
Барлық позицияда,
тү[н˚’]де, [н˚’]өкер
жіңішке еріндіктермен
іргелес келгенде
⇒ [ң]
[Қ], [ғ]-мен іргелес
жа[ң]қалта, на[ң]ғысыз,
келгенде
⇒ [ң’]
[К], [г]-мен іргелес
се[ң’] кел, ме[ң’] кетемін
келгенде
⇒ [ң˚]
[Қ], [ғ]-мен, жуан
құ[ң˚]ға, қойы[ң˚]ға
еріндіктермен іргелес
келгенде
⇒ [ң˚’]
[К], [г]-мен, жіңішке
тү[ң˚’]гі, кү[ң˚’]ге, кү[ң˚’]көріс
еріндіктермен іргелес
12
7
келгенде
⇒ [м]
[Б], [м], [п]-мен және
қа[м] майдан
жуан езуліктермен іргелес
келгенде
⇒ [м’]
[Б], [м], [п]-мен және
се[м’] бар ғой
жіңішке езуліктермен
іргелес келгенде
⇒ [м˚]
[Б], [м], [п]-мен және
сауы[м˚] мал
жуан еріндіктермен
іргелес келгенде
⇒ [м˚’]
[Б], [м], [п]-мен және
өнге[м˚’]мен, бөлге[м˚’]мен
жіңішке еріндіктермен
іргелес келгенде

⇒<н>-<ң>
⇒ [ң]
[К], [г], [қ], [ғ]-лармен
ма[ң]ғол, дү[ң]ген,
іргелес келгенде
жауы[ң]гер, етже[ң]ді,
асты[ң]ғы, үсті[ң]гі,
ты[ң]ғылықты, тұ[ң]ғиық,
тебі[ң]гі
⇒<н>+<н>
⇒ [нн]
Кірме
жа[нн]ат
сөздерде
/ң/
⇒<ң>
⇒ [ң]
Сөз ортасы мен аяғында
а[ң], ы[ң]қыту
жуан езуліктермен іргелес
келгенде
⇒ [ң’]
Сөз ортасы мен аяғында
е[ң’], ә[ң’]гіме
жіңішке езуліктермен
12
8
іргелес келгенде
⇒ [ң˚]
Сөз ортасы мен аяғында
о[ң˚], щұ[ң˚]қыр
жуан еріндіктермен
іргелес келгенде
⇒ [ң˚’]
Сөз ортасы мен аяғында
ө[ң˚’], тө[ң˚’]керу
жіңішке еріндіктермен
іргелес келгенде
⇒<ң>-<н>
⇒ [ң]
Тексеретін
қара[ң] қалу, і[ң]ген, ше[ң]гел,
түбірлері жоқ
әме[ң]гер, жы[ң]ғыл,
жағдайда
баста[ң]ғы, же[ң]ге,
жәрме[ң]ке
/п/
⇒<п>
⇒ [п]
Барлық позицияда, жуан
[п]айда, [п]айыз, а[п]а
езуліктермен іргелес
келгенде
12
9
⇒ [п’]
Барлық позицияда,
[п’]әк, ә[п’]енде, гә[п’]
жіңішке езуліктермен
іргелес келгенде
⇒ [п˚’]
Барлық позицияда,
Нө[п˚’]ір, тө[п˚’]елеу
жіңішке еріндіктермен
іргелес келгенде
⇒ [п˚]
Барлық позицияда, жуан
[п˚]ора-[п˚]ора, со[п˚]ақ
еріндіктермен іргелес
келгенде
⇒ [п˘]
[С], [ш] дыбыстарының
қа[п˘]шық, та[п˘]са
алдында, жуан
езуліктермен келгенде
⇒ [п˘’]
[С], [ш] дыбыстарының
ші[п˘’]-шикі, се[п˘’]се
алдында, жіңішке
езуліктермен келгенде
⇒ [п˘˚]
[С], [ш] дыбыстарының
то[п˘˚]са, бо[п˘˚]са
алдында, жуан
еріндіктермен келгенде
⇒ [п˘˚’]
[С], [ш] дыбыстарының
сү[п˘˚’]-сүйкімді
алдында, жіңішке
еріндіктермен келгенде
⇒ [б˘]
Дауыстыаралық, жуан
алы[б˘] ал, қара[б˘] жатыр
езуліктермен іргелес
келгенде

⇒ [б˘’]
Дауыстыаралық, жіңішке
әде[б˘’] ету, әрі[б˘’]і көп
езуліктермен іргелес
келгенде
⇒ [б˘˚]
Дауыстыаралық, жуан
жоры[б˘˚] отыр, бұры[б˘˚]
еріндіктермен іргелес
жіберді
келгенде
⇒ [б˘˚’]
Дауыстыаралық, жіңішке
Шө[б˘˚’] өсті, кө[б˘˚’] өлді
еріндіктермен іргелес
келгенде
⇒<п>-<б>
⇒ [п]
Кірме сөзде
ара[п]
⇒ [б]
Ұяң, үндімен іргелесте
та[б]жылмау
⇒<п>-<п>
⇒ [пп]
о[пп]а
13
0
⇒<б>
⇒ [б˘]
Сөз аяғында, жуан
аза[б˘]ы, ба[б˘]ы
езуліктермен іргелесте
⇒ [б˘’]
Сөз аяғында, жіңішке
Кәсі[б˘’]і,
езуліктермен іргелесте
⇒ [б˘˚]
Сөз аяғында, жуан
до[б˘˚]ы
еріндіктермен іргелесте
⇒ [б˘˚’]
Сөз аяғында, жіңішке
Шө[б˘˚’]і
еріндіктермен іргелесте
/р/
⇒<р>
⇒ [р]
Сөз ортасы мен аяғында,
а[р]а, қа[р]ық
жуан езуліктер арасында
⇒ [р˚]
Сөз ортасы мен аяғында,
о[р˚], құ[р˚]ық
жуан еріндіктер арасында
⇒ [
ы
р]
Сөз басы, жуан езуліктер
[
ы
р]ас, [
ы
р]иза
алдында
⇒ [
і
р]
Сөз басы, жіңішке
[
і
р]ет,[
і
р]әсуа
езуліктер алдында
⇒ [
ұ
р]
Сөз басы, жуан еріндіктер
[
ұ
р]у
алдында
⇒ [
ү
р]
Сөз басы, жіңішке
[
ү
р]өл, [
ү
р]өмке
еріндіктер алдында
/и/
⇒
⇒ [ый]
Сөздің барлық шенінде,
с[ый]рақ, қ[ый], [ый]ық
<ы>+<й>
жуан үндесімде
⇒<і>+<й>
⇒ [ій]
Сөздің барлық шенінде,
[ій]ә, к[ій], б[ій]лік
жіңішке үндесімде
13
1
⇒<ы>
⇒ [ы]
Я, ю әрпі алдында
қ[ы]ю, қ[ы]я
келгенде
⇒<і>
⇒ [і]
Жіңішке үндесімде, я, ю
әл[і]я, к[і]ю
әрпі алдында келгенде
⇒<ы>
⇒ [ұ]
Я, ю әрпі алдында
бұрт[ұ]я, қорт[ұ]я
келгенде, жуан еріндік
үндесімде
⇒<і>
⇒ [ү]
Я, ю әрпі алдында
дүр[ү]я
келгенде, жіңішке еріндік
үндесімде
/у/
⇒<ұ>+<у>
⇒ [ұу]
Дауыссыздан кейін, жуан
с[ұу], т[ұу]лақ, [ұу]лы
үндесімде

[ у
]а
ұ
с[
үу
]р
ет
, к
өр
[ү
у]
та
[w
]
ж
е[
w
’]
су
ре
тт
е[
w
˚’
]
[ у
]а
қ,
 [ 
у]
ы
с,
 ш
ар
ұұ
[ у
]ә
де
, к
ер
[ у
]е
н
үү
Да
уы
сс
ыз
да
н 
ке
йі
н,
жі
ңі
ш
ке
үн
де
сім
де
Ж
уа
н 
ез
ул
ік
те
н 
ке
йі
н
Ж
ің
іш
ке
 е
зу
лі
кт
ен
 к
ей
ін
Ж
ің
іш
ке
 е
рі
нд
ік
те
н 
ке
йі
н
Сө
з б
ас
ын
да
, е
кі
 б
іте
уб
уы
на
ра
лы
ғы
нд
а,ө
зін
ен
ке
йі
нж
уа
не
зу
лі
кт
ұр
ға
нд
а
Сө
з б
ас
ын
да
, е
кі
 б
іте
уб
уы
на
ра
лы
ғы
нд
а,ө
зін
ен
ке
йі
нж
ің
іш
ке
ез
ул
ік
тұ
рғ
ан
да
[ү
у]
[w
]
[w
’]
[w
˚’
]
[ у
]
ұ
[ у
]
ү
⇒
⇒
⇒
⇒
⇒
⇒
<
ү>
+
<
у>
⇒
<у
⇒
Сонымен,   жоғарыда   қазіргі   қазақ   әліпбиіндегі   9   дауысты
таңбасы мен қазақ тілі сөздерінің дыбыстық құрамында кезде-
сетін, әліпбиде бар 21 дауыссыз таңбасын және қосар дыбыс-
тарды беретін и, я, ю, у, щ әріптері қандай фонема вариантта-
ры мен вариацияларын таңбалайтыны көрсетілді. Сонда ф, х, ћ
әріптерінің  <ф>, <х>, <ћ>  фонемаларын емес,  негізінен  <п>,
<қ>, фонемалары мен олардың дыбыс қорын таңбалап келгенін
байқаймыз. <ф>, <х> фонема ретінде тек одағай сөздерде кез-
деседі.   Сондай-ақ  и  әрпінің   таңбалайтын   дыбыстық   құрамы
күрделі. Осыған орай қазіргі қазақ жазуында и/ы, и/і, и/ый ор-
фограммасы бар. Сонда ф, ћ әрпі одағайлар мен кірме кісі есім-
дерінде, х әрпі кірме сөздердің бас позициясында, [ій]-мен, [к]-
мен іргелес позицияда, жіңішке үндесімде <ф>, <х> фонемасын
таңбалайды. Ал һ әрпінің одағайларда, бейүндес буын жігінде,
жуан,   ашық   дауыстыаралығындағы   орфограммасы   уәжді   деп
білеміз.

жүктеу/скачать 1,76 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: