Күдеринова Құралай Бимолдақызы Қазақ жазуының тарихы мен теориясы
жүктеу/скачать 1,76 Mb. Pdf көрінісі
|
8e10fd01cc60087f7a7a338573861826
| v-ны u-мен беруге болады дейді. Сөздің жіңішкелігіне
дәйекшеден басқа і, к, g әріптері де қарақшы (маркер) бола ала- тынын көрсетеді. Сонда Қ.Жұбановтың әліпби құрамынан алып тастауға бола- ды деген таңбалары мыналар болды: ө, ә, j, ғ, v. Және ұу, үу, ый, ій қосар таңбаларының орнына бір таңба алуды, дәйекше қызметін пайдалануды ұсынады. Қазақ-латын графикасының кемшілігі деп, “сызылған” ө, “құйрықты” з, ŋ, “аударылған” е (ә), “созылған” g (q), “белі сызылған” z таңбаларын атайды. Сөйтіп, “Таким образом вмес- то прежних 13 букв по значению и 17 букв по числу знаков ос- тавляются 7 букв, 7 знаков” дейді. “Сыз, сіз дегенде ы, і әріптері сөз дыбысталуының ғана жуандығы мен жіңішкелігін көрсету үшін тұрған жоқ, ол бүтін буынның жуан-жіңішкелігін көрсетуге қойылған қарақшы”. “Жазуда буын сайын бір дыбыстың жуан-жіңішкелігін айы-рып таңбалағанда, әр буынның дауысты дыбысының ғана жуан жіңішкелігін айырып таңбалаймыз. Әрқайсысына екі әріп алып әурелемей-ақ, буын-буынның ғана жуандығын я жіңішкелігін айыртқандай бірақ белгі қоятын болсақ, әрпіміздің санын бүгіндегімізден де азайтып 26-ға түсіруге болар еді” деді А.Байтұрсынұлы жолымен (4-кесте). Ал кірме сөздерді жазғанда орыс тіліндегі түбірін сақтап, қосымшаны қазақ тілде жалғауды, сондай-ақ туынды кірме сөздердің жұрнағын қазақ тілінде беруге болатынын ескертті (федератировать-федерациялау). 4 кесте – Қ.Жұбановтың латын жазуына енгізген өзгерісі 1929 ж. латын Қ.Жұбанов 1929 ж. Қ.Жұбанов жазуы ұсынысы латын жазуы ұсынысы a <а> a<а> <ә> o <о> о <о> <ө> ә <ә> - ө <ө> - b <б> b<б> p <п> р <п> c <ш> c <ш> r <р> r<р> з <ғ> з <ғ> s <с> s <с> d <д> d<д> t<т> t <т> e <е> e <е> u <ұ> y <ұ> <ү> g <г> g <г> y <ү> – – f <ф> z<з> z <з> i <і> i <й><и> v <в> v <в> h <һ> – j <й> i <і> k<к> к <к> ь <ы> ь <ы> l <л> L <л> č <ж> č <ж> m <м> m <м> Uv - n <н> n <н> Yv - <н> ŋ<н> Ьj - q <қ> q <қ> Iy - Ғалымның 1929 жылғы әліпби мен емле ережелеріне айтқан сыны қазіргі қазақ емлесінде айтарлықтай дау тудыра қоймайтын сөздердің заңдастырылу тарихын көрсетеді. Мысалы, Қ.Жұбанов орфография ережелері “термин сөздерді ғана емес, төл сөздердің де дұрыс жазылуына кедергі келтіріп келді”. “Әсіресе асра, ру, көбрек, қойны, аулы, шаруа сөздерінің бірде ы-мен, бірде ы-сыз жазылуына өзі жол берді” деді. Сондай-ақ мына сөздердің бірнеше вариантта жазылуына мүмкіндік жасады дейді: ғана / ғәне / гәне, ішкім / ешкім, шій- май / шыймай / шызбай, кервіш /керпіш /кірпіш, бійбастақ / бейбастақ / бійбастақ / бейбастақ, жәнтік / жәндік, шынара / шінара / шін-ара / ішін-ара / ішінара. Сол сияқты күрделі біріккен сөздерді жазылуы да әртүрлі болды дейді: жар-ғанат / жар қанат, қол-ғабыс / қол қабыс, жарымес / жәрмес, ійін ағаш / ійінәғаш, жаздыгүні /жаздыкүні / жаздыкүн / жаздыкүн, жазғы тұр / жазғытұрым /жазытұр / жазытұрым, баражатыр / баратыр / барат. 250 251 1929 жылы емледе тек кірме сөздердің жазылуында ала- құлалық бар, ал төл сөздердің емлесі мінсіз деген пікірлердің дұрыс еместігін осы мысалдардан да көруге болады дейді ғалым. Емле ережесінің аз болуы емленің жақсылығын емес, кемшілігін көрсетеді. Ал кірме сөздердің емлесі туралы қазақша жазушылар “шет тілдерден кіретін сөздердің емлесі қазақ тілінің фонети-касы мен морфологиясының осы күнгі заңдарынша болу керек деп, бір әуре болады. Аса бір керек жерлерде ғана болмаса, жаңа сөздердің түбірін бұзбай жазу керек” деп екі әуре болады дейді. Сондай-ақ гөрі/кері шылауының гөрі вариантын кодифи- кациялау керек. Өйткені ол үнемі шығыс жалғауынан кейін қолданылады деді ғалым. 1935 жылы барма, келгесн, барғансн деп бірге жазуды ұсынады да, енді бір мақаласында қосымша ма, ме- ні бірге, шылау ма, ме – ні бөлек жазуды ескертеді. Сондай-ақ да, де – нің қосымша болғанда сөз түбірімен бірге, шылау болғанда бөлек жазылатынын айырады. Ал мен, бен сөздерін шылау, қосымша екенін айыру қиындығынан бөлек жазуды жөн деп табады. Қос сөздер дефиспен тек аппақ, көкпеңбек сөздерін бірге, ал қолма-қол сияқты қосар сөздердің алдыңғы екі сыңарын бірге жазуды ұсынады. Сөйтіп, бүгінгі емле кодификациясының түпнегізі Қ.Жұбанов тұжырымдамаларынан шығады. Әліпби мен емлені өзгертуге байланысты екінші ұсынысты жүктеу/скачать 1,76 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|