Негізігі әдебиет: А.Байтұрсынұлы Тіл тағылымы. Алматы:
Арыс, 1992.
Пысықтау сұрақтары:
1. А.Байтұрсынұлы емлені неше жүйеге бөлді?
2. Таңба жүйелі емле, тарих жүйелі емле, туыс жүйелі емле,
дыбыс жүйелінің әрқайсысына сипаттама беріңіз.
3. А.Байтұрсынұлы жазуда инвариант фонема ғана таңбаланатыны
туралы қалай түсіндірді?
216
4. А.Байтұрсынұлы қысаң езуліктерді түсіріп жазудың қандай
фонологиялық себебін атады?
Тапсырмалар.
А.Байтұрсынұлының төмендегі пікірлеріне талдау жа-
саңыз: «р, л, у, и әріптерінің алдында “ы” әрпі жазылу-жазыл-
мауы естілуінше: естілсе жазылады, естілмесе жазылмайды.
Мәселен: лыпа, леп, лепес, лап қойды, лаулап жанды, лоқы,
лықылдап, Ленін, Лепсі деген сөздердің алдында келген “л” тап-
таза “ы”-сыз естіліп тұр. Оған “ы” жазудың керегі жоқ. “Ылай,
ылайық, ылаж, ылау, ілім, ілік, ылғи” деген сөздерде “л” алдын-
да “ы” анық естіліп тұр. Ал күмәнданатын жердің тексеру әдісі
өлең өлшеуі болады»;
«Қорғамбай – Қорғанбай, Арғымбай – Арғынбай, Тасқымбай
– Тасқынбай, қоңған – қонған, жоңған – жонған, жаңған –
жанған, көңген – көнген, өңген – өнген, сеңген – сенген, күңге
– күнге тұлғаларының соңғылары дұрыс, өйткені сөздің түбірі
“қорғам”, “арғым” “тасқым” емес қорған, арғын, тасқын бо-
лады. Сондай-ақ [н] дыбысын қ, ғ, г дыбыстарының әсерінен
айырсақ, дүдәмалдық жоғалады, “қоныс”, “қондық”, “жону”,
“жондым”, “жанып”, “жанды”, “көніп”, “көнді”, “өніс”,
“өнім”, “мініп”, “мініс”, “сеніп”, “сенім”, “күнде”, “күндік”
дегенде, “ң” емес, “н” екені айқындалады».
А.Байтұрсынұлының <й> фонемасы туралы мына
ойына пайымдау жасаңыз:
“...жарты дауысты тек дауыстылардың жанында ғана айтыла-
ды. Қай жерде /й/ тұрса, оның алдында [ы], [і]-нің біреуі болады.
... /й/-дің алды, артынан да ы естілсе, алдыңғысы жазылмайды
да, соңғысы жазылады, мысалы: қиын, тиын, киім, киік».
Достарыңызбен бөлісу: |
