Күдеринова Құралай Бимолдақызы Қазақ жазуының тарихы мен теориясы
жүктеу/скачать 2,31 Mb. Pdf көрінісі
|
| й деп көрсетуге болады (құрмет – құрмйт, сурет – сүурйт).
Ал біріккен сөз, кіріккен сөз, бір деммен айтылатын ырғақты топ сыңарларының алдыңғысындағы еріндік соңғысына әсер ете алмайды. Мысалы: сол кез – солгез (солгөз емес), соқыр сенім – соқұр€ сенім (соқұр€сөнүм емес), сутегі – сұутегі (сұутөгү емес), сусімір – сұусімір (сұусүмүр емес), суығыстырым – сұу€ығыстырым, (сұу€ұғұстырым емес), супияз – сұупыйаз, (сұупұйаз емес), сужылан – сұужылан (сұужұлан емес), сужегі – сұужегі (сұужөгү емес), су етті – сұу€етті (сұу€өттү емес) т.с.с. Ереже ескертусіз болмайтыны сияқты үшінші буыннан ар- тпайтын ерін үндестігі кейде 4-5 буындарға өтіп кетеді. Үш буын ерін үндесімімен айтылып, төртінші, тіпті бесінші буын езулік, ал келесі буында ұу, үу тіркесі келетін болса, онда сөз бастан-аяқ ерін үндестігімен айтылады. Мысалы: сүйкімдену – сүйкүмдөнүу (сүйкүмденүу емес), бірақ сүйкімденбеу – сүйкүмденбеу. Төмендегі сөздердің айтылу нормасын сақтап, жаттығып көріңіздер: түлкілену – түлкүлөнүу түркілену – түркүлөнүу түнделету – түндөлөтүу түрткілену – түрткүлөнүу түртпектелу түртпөктөлүу түрпілену – түрпүлөнүу Дауыстылардың үндесімін сөз еткенде үнемі мына бір нәрсені есте ұстаған жөн. Дауыссыздарға қарағанда дауыстылардың ай- тылу реңкі өте құбылмалы, тұрақсыз болып келеді. Оның үстіне жалпы көпшілікке ұсынатын әдебиеттерде (орфографиялық сөздік, айтылу нормасының анықтағыштары) дауыстыларды белгілейтін әріп таңбасы да әліпбидегі дауысты таңбасынан ас-пайды және сонымен бірдей болады. Сондықтан әрпіне қарап, дыбысын да солай оқып, аздап қайшылық туады. Сол себепті тіл үндестігінде де, ерін үндестігінде де, яки жіңішке буыннан жуан буынға (ә→а) және еріндік дауыстыдан езулік дауыстыға бірте-бірте ауысарда, үнемі дауыстыға қатысты «анық айтылу», «солғындау», «көмескілену», «ә мен а-ның», немесе «ө мен е-нің», «ү мен і-нің ортасында айтылу», «жартылай ө», «жар-тылай е» болып дыбысталу деген түсініктерді есте ұстап оты-ру керек. Сонда ғана сөз құрамындағы, тіркес құрамындағы бейүндестіктен құтылуға болады. Дауысты дыбыс негізгі реңкінен бірден айрылмайды, өз реңкін сақтай отырып, келесі буын үндесуіне бірте-бірте өтеді. Ерін үндестігін сақтап, жаттығып көріңіздер: құрылыс – құр ұ лұс бұйығысу – бұйұғұсұу бөдененің – бөдөнөнүң көпенені – көпөнөнү дөңгелекті – дөңгөлөктү тауық – тауұқ сауықтыру – сауұқтұрұу Қ ұралай Күдеринованың «Орфоэпиялық анықтағыш» (Алматы, 2005.) жинағындағы мақаласынан алынды. 150 151 |