Күдеринова Құралай Бимолдақызы Қазақ жазуының тарихы мен теориясы



Pdf көрінісі
бет63/202
Дата18.05.2023
өлшемі1,82 Mb.
#94432
1   ...   59   60   61   62   63   64   65   66   ...   202
Байланысты:
Қазақ жазуының тарихы мен теориясы

қасірет, қауесет, қиямет, қажет, қолет, қауырт, қазір, 
камшат, қабір, қауіп, қате, қанден, іждағат, қадім, қасиет, 
қапер, қатер, қорек, құзырет) сөйлеуде жіңішке әуезде айты-
латынын оңай байқауға болады дейді. мысалы: [қ
ІО
үрмөт], 

ОІ
үдүрет], [қ
ОІ
өшемет], [мәслійх
І
әт], [рах
І
імет], [қәб
І
ілет], 
[қәсірет], [қәуөсет], [қійәмет], [қәжет], [қөлет], [қәдір], 
[қәзір], [камшат//кәмшәт], [қәбір], [қәуүп], [қәте], [қәнден], 
[іждәғат], [қәдім], [қәсійет], [қәпер], [қөрек], [қүзірет].
ендеше а.Байтұрсынұлы әліпбиінде негізделген, қазіргі қазақ 
жазуында жалғасын тапқан <қ>, <к>, <ғ>, <г> фонемаларының 
бір-бір таңбаға ие болуы “бір фонемаға бір әріп” деген қазақ 
графикасының қағидасына сәйкес. Әріпке ие болатын дыбыс 
өзінің дыбыс қоры болуымен ерекшелену керек десек, аталған 
фонемалардың дыбыстық қоры мынадай:
<қ> [қ] [ақ] ақ, [қылт] қылт, [қ
о
ол
о
] қол, [қ
о
ұш
о
] құш,
і


і
әзір] қазір, [тығішіңе] тық ішіңе, [қ
Оі
өлет] қол ет, 
Оі
ұдірет] 
құдірет.
<ғ> [ғ] [ғасыр] ғасыр, [шығын] шығын, [ғ
О
ой] ғой, [ғ
О
ұн] ғұн,  

і
] [жоғ
і
ән] жоқ ән, [қырығ
і
ішік] қырық ішік, [ағ
Оі
өлөң] ақ өлең, 
[жоғ
Оі
үн] жоқ үн. 
<г> [г] [көгала] көк ала, [көг
О
ұрсұн] көк ұрсын, [тег
О
от
ұ
рұу] 
тек отыру,  [г
і
] [гәп] гәп, [jегіз] егіз, [jегде] егде, [бүг
Оі
үн] бүгін

Оі
өрү] гөрі, [г
Оі
үр] гүр.
тілдің даму жүйесінде қатаң дыбыстан ұяң дыбысқа қарай 
дауыстың жұмсару процесі белең алатын сияқты. мысалы, 
XVIII-XIXғғ. араб жазулы ескерткіштер тіліндегі чықармасаңыз, 
йоқарыда, жолуқұсұб, достылықым, йарлықым, йаманлықына, 
тынычлықын, қылғанлықы деген сөздер бүгінде ғ дыбысымен 
айтылып, жазылады. Сондай-ақ қазіргі қазақ тілі айтылу норма-
сында <т> фонемасы [д] вариантында жұмсалатын сияқты: тат 
басу – [тадбасұу] (Әдетте үйлестік қатаң дыбыстың ұяңды өзіне 
айналдырып алуымен сипатталатын еді: тат басу – [тат пасұу]). 
Кезінде т.Шонанов: “Шамасы, түбінде біздің сөз басындағы 
к дыбысымыз айтылымда г дыбысына айналатын сияқты. ал 
түрікмен, осман және тағы басқа оңтүстік тілдер қазірдің өзінде 
г-ге айналдырып алды” деген екен.
Сонда тіларалық қатынастың, өзге тіл дыбыстық құрамының, 
жазба тілдің әсерінен ұяңдану, салдырдан үннің басымдық алуы 
жүріп отыратын сияқтанады.
Сонымен, қазақ әліпби құрамында <қ>, <к>, <ғ>, <г> 
фонемаларының таңбалары болуы жазба тіл мен ауызша тілді 
бір деп түсінген қазақ тілі үшін ұтымды шыққан деп ойлай-
мыз. екі таңбамен төрт вариантты берген түрік, өзбек, қырғыз, 
әзірбайжан тілдері бүгінде ауызша тілдің айтылу нормасынан 
ауытқып отыр. 
Қ.Күдеринова «Қазақ жазуының 
теориялық негіздері» алматы, 2010.


Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   59   60   61   62   63   64   65   66   ...   202




©emirsaba.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет