а
[а] [ә],
е
[э]
бер,
[й]
неге,
[ө]
төсек,
[је]
егер;
о
[о], [уо], [ө]
сойдеді;
ы
[ы], [і];
у
[ұ], [ү];
а
[ә],
і
[і],
ǒ
[ө].
Ал дауыссыздар таңбасы мынадай болды:
п,
б,
м, w (у),
т,
д,
н, ж, з, ш, с, р, л, j (й), қ (қ), ғ (ғ), к, г, нь (ң).
Н.И.
Ильминский
<қ>, <ғ> дауыссызы басқа дауыссыздарға қарағанда ерекшеле-
нетіндіктен жеке-жеке әріп арнадық дейді, сондай-ақ <ж>, <ш>
фонемалары жіңішке тілалды ғана болып айтылатынын ескер-
теді.
Сонымен бірге ғалым жазба тілде мынадай морфонологиялық
алмасулардың таңбаланатынын көрсетеді: <б>-<у> (
табыб-
тауыб
), <м>-<н> (
Махамбет, Үмбет
), <н>-<д> (
кімді
), <д>-
<н> және 0 (
кімнен;
мен(д)ен-менен
). Ал сөз басындағы
л,
р
әріптерінің алдына әнтек естілсе де
ы, і
қысаңдарын жазу
дұрыстығын оларға күшейткіш буын
лап-лас,
рап-рас
деп емес,
ып-рас, ып-лас
болып жалғанатынына негіздейді.
В.В.Радлов
та өзінің
1870ж.
жарық көрген
“Образцы народ-
ной литературы тюркских племен Южной Сибири и Джунгарии”
деген хрестоматиялық материалдарын орыс графикасымен
жазғаны мәлім. Мұнда байқалатын өзгешелік [
и]
дыбысы бірде
і,
бірде
j
белгісімен, <
ғ>-ны қ
таңбасымен, [
дж]
дыбыс тіркесін
–
n
әрпімен және <
л>
фонемасын латын графикасындағы
l-
мен
берілуі болып табылады.
Б.Әбілқасымов архив деректері Н.И.Ильминский мен
В.В.Радловтың қазақ тіліне икемдеп жасаған әліпбилері Ресей
университеті оқымыстылары тарапынан қолдау көрмегенін, орыс
алфавиті өзгертусіз қолдануы керек деген ұсыныстар басым
болғанын көрсетті дейді. Оған мына дәлелдер келтірілген дейді
автор: 1) тілдің барлық оттенкісін бере алатын дүние жүзінде бір
де бір жетілген алфавит жоқ, бірақ одан тілге келген қиындық
байқалмайды; 2) араб әліппесі түркі халықтарының дыбыстық
құрылысына үйлеспесе де, осы алфавитпен олар осы кезге дейін
пайдаланып келді; 3) европа тілдері үшін пайдалануға толық
икемді орыс әліппесі араб алфавитіне қарағанда, осы күйінде де
қазақ тіліне әбден жарайды.
Бірақ В.В.Радловтың Қазан университеті жанындағы архео-
логия, тарих этнография қоғамының мәжілісінде жасаған баян-
дамасынан кейін орыс алфавитін сол қалпында түркі жұртының
жазуына қолдануға болмайды деген пікір қалыптасқанын
көреміз.
Ы.Алтынсаринның
“Қырғыз хрестоматиясының” 2-басы-
лымында орыс алфавитінің және латын графикасының мынадай
таңбалары пайдаланылған:
д
<ә>,
я
<
ү
>,
ц
<ө>,
н
<ң>,
к
<қ>,
у
<ұ>, и <і>
және
(ій)
, й<й>, г<ғ>, і<і>, у <ұу>, уу <ұу>
.
Мұндағы
Достарыңызбен бөлісу: |
