Күдеринова Құралай Бимолдақызы Қазақ жазуының тарихы мен теориясы

а
мен
ә
варианттарын бір инвариант фонема деп тану үшін
екеуі
 
де ашық, екеуі де езулік болуы керек. Сондай-ақ бұл екі
дыбыс-ты екі түрлі вариант деп тану үшін олардың ортақ
белгісінен басқа айырмасы да болуы керек. Ол бірінің жуан (
а
),
екіншісінің жіңішке (
ә
) әуезде айтылуы, қалған дауыстылар
жөнінен де осы-ны айтуға болады. Бұл – бір. Екіншісі
варианттар парадигмалық қатынаста болады, яғни «екінің бірі»
принципі бойынша сөзде не
[а]
не
[ә]
варианты қолданылуы
шарт. Ал инварианттар синтагмалық қатынаста болады, ал бұл
қатынас «және … және» принципі бойынша жүзеге асады.
Бұл айтылған дауыстылар жүйесінің парадигма (варианттар)
мен синтагмалық (инварианттар) қатынасын былайша
көрсетуге болады:
парадигма
синтагма
___
а
_____
о
_____
ұ
_____
ы
_____
ә
ө
ү
і
е
Синтагмалық қатынас бойынша бір сөздің шенінде 
[а], [о],
[ұ],
[ы]
дауыстылары қолданыла береді:
 
ақын,
 
отан,
 
ұлы,
 
қызы
;
[ә],
[ө], [ү], [і], [е] 
дауыстылары да осы тәрізді:
 
әні,
 
өнері,
 
үні,
 
елі 
т.б.
Бұдан байқайтынымыз:
 
бір инварианттың варианттары
синтагмалық қатынасқа түспейді немесе олар бір сөздің шенін-де
ұшырамауға тиіс. Қысқасы, А.Байтұрсынұлының «бес дауыс-ты»
жүйесін, біздіңше, осылай түсінуге болады. «Бес дауысты»
жүйесімен әліпби түзе келіп, осы бес инвариант-фонеманың
әрқайсысын бір-бір әріппен белгілейді. Ал инварианттардың
варианттары үшін бас-басына әріп алмай-ақ, дәйекші арқылы
жуан немесе жіңішке әуезде оқылатындай жазу жүйесін жасай-ды.
Сонымен А.Байтұрсынұлы әліпби жүйесінің, түптеп кел-генде,
қазіргіден өзгешелігі әріптердің фонемалық мәнді бере отырып,
дыбыстық мәнді де (жуан-жіңішке әуезін) білдіріп, біте қайнасып
тұрған ішкі құрылымдық ерекшелігінде. «Біте қайнасқан» бұл
ерекшелік қазақ тілінің сингармонизм жүйесімен ерекше үйлесім
табады».
Ал Байтұрсынұлы өз реформасы жайында 1912ж. бы-лай
түсініктеме берген: «Қазаққа керек оқу екі түрлі: бірі-мұсылманша
оқу, бірі – русша оқу. Осы күнгі жазуымызда ды-быс басына
арналған белгіміз жоқ, бір белгіменен әлде неше түрлі
дыбыстарды жазамыз. Мысалы: ﻭ менен жазамыз бес түрлі
196
197

дыбысты, ﻯ мен жазамыз үш түрлі дыбысты. Сондықтан әуелі
жазуымыздың тәртібін түзетіп жөнге салсақ. …бұл дыбыстардың
ішінде

жүктеу/скачать 1,76 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: