Күдеринова Құралай Бимолдақызы Қазақ жазуының тарихы мен теориясы
жүктеу/скачать 1,76 Mb. Pdf көрінісі
|
| Оқуға арналған материал
...Сингармонизм заңының екінші жағы – ерін үндесімі. Бұл – бірінші буындағы ерін дауыстылардың әсерінен ( о, ө, ұ, ү ) екін-ші- үшінші буындағы езуліктердің ( ы, і, е ) еріндікке айналып, ұқсап, жуықтап айтылуы. Қазақ тіліндегі ерін үндестігі қырғыз, алтай, тува тілдеріндегідей жаппай қамтитын құбылыс емес екені белгілі. Сондықтан ерін үндестігі жазба тілде көрініс таппаған. Қазақ тіліндегі ерін үндестігі – 2-3 буынға дейін сақталатын, ары қарай сөз неше буыннан тұрса да соңында езулікпен айтылатын құбылыс. Ерін үндестігінің 2-3 буынға дейін анық естілетін, айтылатын тұсы ашық буын жағдайында. Мысалы: көбелек – көбөлөк, құбылыс – құб ү лұс, сүйініш – сүй ү нүш, бөдене – бөдөнө, бұрылыс – бұр ү лұс, бүлініс – бүл ү нүс, көпене – көпөнө, күйініш – күй ү нүш, құйылыс – құй ұ лұс. Жалпы, ерін дауыстыларын еріндік реңкінің күштісінен әлсізіне қарай орналастырсақ, былай болады: ө, о, ү, ұ. Сондықтан ө дыбысы үшінші бітеу буында сирек айтылады да, ашық буын-ды жоғарыдағы түбір сөздерден басқа жағдайда, мысалы, түбір мен жалғау жағдайында үшінші буын е болып дыбыстала-ды. Болмаса өзінен еріндігі әлсіз ү болып айтылады. Мысалы: көркемдік – көркөмдүк, өзенге – өзөңге, көркемдеу – көркөмдеу. Тіліміздегі ерін үндестігінің жаппай қамтитын құбылыс емес екенін жалғаулар арқылы білуге болады. Жалғаулар қатарында ө - мен келетін еріндік варианттар жоқтың қасы. Сондықтан сөз ашық буынды болса да, үшінші буындағы жалғау езулікпен ай- тылады. Мысалы: төбеле – төбөле, төпеле – төпөле. Мына сөздерді айтылу нормасына сай жаттығып көріңіздер: төбеден – төбөден төбелес – төбөлес төлдеме – төлдөме төменде – төмөнде төпелеу – төпөлеу төредей – төрөдей Жалпы, жүктеу/скачать 1,76 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|