Күдеринова Құралай Бимолдақызы Қазақ жазуының тарихы мен теориясы
ә келетін сөздер үшінші буында а
жүктеу/скачать 1,76 Mb. Pdf көрінісі
|
| ә
келетін сөздер үшінші буында а -ға жуықтап, ә -нің реңкін сақтап, яғни а мен ә -нің ортасында ай- тылып, сөз аяғында жуан дыбыстауға көшеді. Сонда бейүндес жазылатын сөздерді жіңішкеден жуанға, бірте-бірте, буын жігін ажыратпай өткізіп айтатын болсақ, сөз табиғи қалпын сақтап, үндесімді шығатын болады. Оны былай көрсетуге болады: ә – б – а Мына сөздердің айтылу нормасын сақтап, жаттығып көріңіздер: пәруана – пәр ү үәнб пәруардігер – пәр ү уәрдігер пәруайсыздану – пәр ү уәйсізденүу пәруайсыз – пәр ү уәйсіз пәтуа – пәт ү уә пәтуаласу – пәт ү уәлбсұу пәтуаластыру – пәт ү уәлбстырұу рәсуа – рәс ү уә рәсуаланғанмен – рәс ү уәлбңғбммен Сондай-ақ ш, ж мен й -дің аралығында жазылатын а дыбысы айтуда жіңішкеріп, ә -ге ұқсап кетеді: шай – шәй, жай – жәй. Бұл позициядағы ә -нің жіңішкеруі өзінен кейінгі буынды да қамтиды. Бірақ сөз соңында, әсіресе қосымша қосылғанда сөз бірте-бір-те жуандай береді. Сонда ә әрпі мен а дыбысының аралығында тағы да 2-3 саты аралық реңктер айтылады, яғни ә дыбысы екін-ші буыннан ары жуандап, соңында мүлдем жуан дыбысқа айна-лып кетеді. Кейде ауызекі тілде сөз жіңішке үндесуін бұзбаған қалпы соңындағы а дыбысының орнына ә айтылады. Мысалы, жайылымдағы – жәйілімдегі. Бірақ бұл орфоэпиялық норма бола алмайды. Мына сөздердің орфоэпиялық нормасын сақтап айтып, жаттығыңыздар: шайға – шәйғә шайларың – шәйләры ’ ң шайларыңды – шәйләры ’ ңді жайлау – жәйләу жайлауда – жәйләудб жайлаудағылар – жәйләудбғылар шашбау – шәшпбу шашына – шәшінб шашындағы – шәшіндбғы жайылым – жәйілім Екіншіден, қазақ тілінің үндесім құбылысына бағынбайтын түбірдің жуан, жіңішкелігіне үйлеспейтін мынадай жұрнақтар бар: -қор, -паз, -кер, -кеш, -қой, -кент, -пен, -мен, -нікі, -күнем, -хан, -хана, -тал, -паң. Мысалы: шайқор – шәйқор, өнерпаз – өнөрпаз, әсемпаз – әсемпаз, арбакеш – арбакеш, қушыкеш – құушұкеш, қаламгер – қаламгер, жауапкер – жауапкер, айып- кер – айыпкер, саудагер – саудагер, ананікі – ананікі, Мараттікі – мараттікі, тарақпен – тарақпен, отпен – отпен, сумен – сұумен, пайдакүнем – пайдагүнөм, ақылгөй – ақылгөй, данагөй – данагөй, есепқой – есепқой, сәнқой – сәңқой, әзілқой – әзілқой, Шымкент – шымгент, Құмкент – құмгент, емхана – емхана, дәріхана – дәр і хана, кітапхана – кітапқана. Мұнда көріп отырғанымыздай, буын жігіндегі дауыссыз ды- быстар ғана көрші дыбыстың әсерінен өзгеріп, үйлесіп айтылады да ( ақылгөй, құмгент, пайдагүнөм ), тіл үндестігі сақталмайды. Бұлардың қор, паз, кеш, гөй, кент, хана, хан түрлері араб, парсы тілдерінен енген және сол тілдік нұсқасын біршама сақтап игеріл- гендіктен, өзгермей айтылады да, -нікі, -күнем, -пен, -мен, -бен жұрнақтары түбір сөзден туған төл жұрнақтар болғандықтан, үйлесім заңдылығына бағынып айтылады. Үшіншіден, бір сыңары жуан, бір сыңары жіңішке біріккен қос, күрделі сөздер жазылуы бойынша аралас айтылады: жел- бау – желбау, қара ет – қар ’ ет, Сәрсенғали – сәрсеңғәлій, кесе- аяқ – кес ’ айақ, кесеқап – кесеғап, Зеңгібаба – зеңгібаба, итарқа – ійтарқа, итала – ійтала, итжуа – ійтшұуа, ит-құс – ійт- құс. Тіл үндестігінің тағы бір бұзылар тұсы жүктеу/скачать 1,76 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|