К. Аханов, Тіл біліміне кіріспе, Алматы, 1965, 128-129-бет

Қазақ тіліндегі 
сүзеген, тебеген, цабаган, ж атаган
тэрізді 
сөздер формасы жағынан есімше тэрізді болып көрінгенмен, 
гілдік табигаты жагынан сын есімдердің қатарына енеді. Бұлар 
анықтауыш қызметінде жүмсала-жұмсала келіп, заттың түракты 
белгісін, сапа-қасиетін білдіретін сын есімдер болып қалыптас- 
қан да, өздерінің түп торкіні - есімше формасының білдіретін 
мағыналарынан мүлдем айырылған.
§ 111. Сөздер эр басқа мағыналарында эр баска соз табына 
енеді. Мысалы, 
ауыру
созі зат есім де (
ескі
ауы ру; А уы ру пұттап 
кіреді, мысқалдап шыгады. Мақал), сын есім де (А уыру жүрек 
ақырын соғады, жай. Абай), етістік те (ау ы р ы п
цалу)
бола 
алады. Осылай болғандықтан, бүларды лексика-грамматикалық 
омонимдер ретінде қарау жен болмақ. Қазақ тілінде эрі зат есім, 
әрі сын есім түрінде қаралатын 
салцын, суъщ, ыстъщ, жаръщ
тәрізді лексика-грамматикалық омонимдер бар. Бүлардың зат есім 
сыңарлары зат есімдерше, сын есім сыңарлары сын есімдерше 
түрленеді (мысалы, шырай формаларын қабылдайды), солардың 
эр-қайсысына тэн категориялармен сипатталады.
§ 112. Сөз таптарының бір-біріне ауысу процесін түрлі 
тілдерден байқауға болады. Субстантивтену, адъективтену, 
прономиналдану, 
адвербиалдану 
қүбы лы стары
сөздердің 
лексикалық м ағы налары мен грамматикалык магыналарының 
өзгеруі нәтижесінде іске асады да, аталган кұбы лы стар бір сөз 
табының басқа соз табына ауысуын білдіреді. Субстантивтену 
күбылысы бойынш а басқа соз таптары зат есімге, адъективтену 
қүбылысы бойынша - сын есімге, прономиналдану қүбылысы 
бойынша - есімдікке, 
адвербиалдану кұбылысы бойынша
- үстеуге, вербалдану қүбылысы бойынша - етістікке ауысады. 
Сын есімдердің субстантивтенуіне орыс тілінде 
больной, ученый,
раненый,
жинақтау сан есімнің субстантивтенуі не 
трое
(мысалы: 
трое в лодке
) деген создер мысал бола алса, есімшелердің 
адъективтенуіне қазақ тілінде 
цашаган, тебеген, сүзеген,
сан 
есімнің прономиналдануына 
біреу
(мысалы: 
біреу келіп кетттІ),
зат есімдердің адвербиалдануына 
кешке, күнде,
сын есімдердің 
адвербиалдануына 
зорга, босца, лаж сыздан,
етістіктің косемше 
түрінің адвербиалдануына 
аздап, цашпа, жагалай, ж ата-
ж астана
деген создер мысал бола алады.

жүктеу/скачать 5,78 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: