В.М . Жирмунский, «О природе частей речи и их классификаций, Сб. «Вопросы

Е т і с т і к
Е с і м
А лтай тілі
грам м ати касы н д а: 
арт
«арқасына арту», «жұкті таңу» 
(150);
арт
«арт, соң» (150);
қ ы р ғ ы зш а
ач-,
қазақша 
спи-,
якутша 
аас-
«ашығу» «қарны 
ашу»;
қырғызша, татарша 
ач
«аш», 
қарсы мағынасы -
«тоц»\
қазақша 
аш,
хақасша 
ас,
якутша 
аас.
к ы р г ы зш а
ач-,
«ашу», «ашып 
айқындау»;
ач
«ашық» (түс туралы);
әзірбайж анш а 
дад-
«дэмін 
тату», түрікше 
Ш-,
өзбекше 
тот-,
гагаузша 
дат-,
қырғызша, қазақша 
тат-\
дад
«дэм»; түрікше 
Іаі,
өзбекше 
тот
осы мағынада 
(«бірдеменің дәмі»);
эзірбайж анш а 
дон-
«тоңу», 
«мұздау», «қалтырау», осы 
мағынада турікменше 
доң-,
татарша 
туц-,
қырғызша, 
қазақша, алтайша, хақасша 
пюң-\
дон
«тоңғақ», түрікмен, 
гагауз, өзбек, татар, хакас, 
якут тілдерінде осы мағынада 
(«тоңғақ»); қазақ, қыргыз, 
хақас тілдерінде 
тоц
«тоң 
жер» магынасында; түрікше 
сіоп
«мұз» (немесе жалпы 
қатып қалган сұйык зат), 
чуваш тілінде «суық, аяз» 
магынасында;
эзірбайж анш а 
көч-,
«ауысып, 
көшіп бару», түрікменше 
гөч-,
қырғызша 
көч-,
қазақша 
көіи-,
якутша 
көс-
осы аталған 
мағынада;
көч
«көш», «көш бойы»; қазақ, 
қыргыз, түрік, якут, түрікмен 
тілдерінде де осы заттық 
магынада;
Радлов сөздігінде: 
огі-
(алтай, 
шор, қазақ, қырғыз жэне т.б. 
түркі тілдерінде) «қазу», «ою»;
оіі
қыргыз, шагатай, казақ жэне 
т.б. түркі тілдерінде 
«төмен жер», «жазық жер» 
магынасында;
189

Е т і с т і к
Е с і м
қырғызша тоз-
«тозаңы, 
шаңы шығу», «әбден ескіру»; 
өзбек тілінде бұган қоса 
«тозаңга, шаңга айналу»;
тоз
«шаң», «тозаң»; огуз 
тілдері мен кейбір қыпшақ 
тілдерінде де осы магынада;
қырғызша тыц-
«тыңаю», 
«күшею»;
тың
«сергек», «күшті», 
«мығым»;
хақасша хос-
«қосу», 
«үстемелеу», «бірдемемен 
араластыру»; басқа түркі 
тілдерінде, мысалы, 
қазак тілінде 
цос-
«қосу», 
«жалғастыру» мағынасында;
хос
«баспананың бір түрі», 
«екі»; қазақ, кырғыз жэне т.б. 
түркі тілдерінде осындағыдай, 
есім магынасында;'
Түркі тілдерінен жоғарыда келтірілген деректер етістіктер 
мен есімдердің алғашында ортак түбірлес болгандығын, олардың 
бастапқы синкретикалық калпын аңғартады. Э.В. Севортян син­
кретизм қүбылысы түркі тілдерінің тарихында есім мен етістік 
түбірлерінде ғана емес, сонымен бірге бірден есім жэне етістік 
тудыратын аффикстерде де болғандығын айтады2.
§ 110. 
Тілдің ғасырлар бойындағы тарихи дамуы барысында 
оның сөздік кұрамы мен грамматикалык құрылысы өзгеріссіз 
қала алмайды. Сөздердің лексикалы қ табигаты нда да, грам­
матикалык табигатында да алуан түрлі өзгерістер болады, олар 
қолданылу ыңғайына, атқаратын қызметіне қарай сараланады, 
топтасады. Осылайша дамудың барысында сөздердің топтары 
сараланып, сөз таптары жасалады да, олардың әрқайсысы өзіндік 
жалпы категорияльды магынага ие болады, морфологиялық 
жагынан түлгаланады, сөз тудырушы және сөз түрлендіруші 
арнайы формаларга ие болып, сөйлемде белгілі бір синтаксистік 
қызмет атқаруга икемделеді.
Сөз таптарының бірден пайда болмай, тілдің тарихи дамуы 
барысында біртіндеп жасалатындыгы үстеулердің сөз табы 
ретінде жасалып қалыптасуынан әсіресе ашык айқын көрінеді. 
Зерттеушілер индоевропа тілдерінде зат есімдер мен сын есімдер-

жүктеу/скачать 5,78 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: