К. Аханов, Тіл біліміне кіріспе, Алматы, 1965, 133-бет

бірақ сезіммен қабылдауда шын бар нәрсе ақыл-ойда номиналдық 
түрде, аты жағынан ғана болады. Ақыл-ой - жогары тұрған нәрсе, 
әлемнің әміршісі; бірак шындык жағынан емес, аты жағынан ғана. 
Ал аты дегеніміз не? Ерекше белгі, көзге түсетін бір белгі, затгы 
өзімнің жан-жақты білуім үшін затты сипаттайтын бұл белгіні мен 
заттың өкілі етемін»1.
Затгар мен қүбылыстардың «ерекше белгі, көзге түсетін бір 
белгі» бойынша аталуына эртүрлі тілдерден мысалдар келтіріп 
көрелік. Алғашқы қар жауып, суық түскен кезде солтүстіктен 
ауып келетін торғайды қазақтар 
суыц
торгай деп атаса, орыстар 
оны 
снегирь
, сербтер 
зимовка
деп атайды. Бұл 
к ұ с т ы
атау үшін 
қазақтар 
суыц
деген белгіні негіз етіп алса, орыстар 
цар («снег»)
деген белгіні, сербтер 
цыс («зима»)
деген белгіні негіз етіп алған. 
Қазақ тілінде 
суъщ
сөзі 
торгай
сөзімен тіркесіп, о баста бүл сөз 
(суыц)
торгайдың бір түрін оның басқа түрлерінен, мысалы, 
цара
торгай, боз торгай, су торгайдан
ажырататын белгі ретінде қыз- 
мет атқарған. 
Қара торгай, боз торгай, суыц торгай
дегендердің 
құрамындагы 
цара, боз, су
деген сыңарлардың да алғашкыдагы 
қызметі торғайдың бір түрін екінші түрлерінен ажыратумен 
байланысты екені даусыз. Кейінде бүл сыңарлар 
(суыц, цара, боз,
су)
торғайдың түр-түсін, белгісін білдіру қызметінен біртіндеп 
айырылып, өзінен кейінгі сыңармен 
(торгай)
тіркескенде, біртұ- 
тас күрделі сөз ретінде қолданылады. Торғайдың жоғарыда атал- 
ган түрлері алғашында анықтауыш пен анықталғыштан қүралган 
сөз тіркестерімен аталып, уақыт озган сайын ол сөз тіркестерінін, 
қүрамындағы сыңарлардың бірі анықтауыш қызметінен, екінші- 
сі анықталғыш қызметінен айырылып, бүтіндей сөз тіркесі 
лексикаланған да, осының нэтижесінде күрделі сөз жасалган. Сөз 
тіркесі лексикаланған жагдайда оның құрамындағы сыңарлардың 
арасындағы бүрынғы синтаксистік қатынастары сақталмай, бірін- 
бірі анықтайтын немесе толықтайтын қабілеттерінен айырылады. 
Мүны 
кәрі ж ілік
деген мен 
кэрі жылцы
дегенді салыстырудан 
көруге болады. 
Кэрі жылцы
деген тіркестің қүрамындағы 
кәрі
сөзі 
жылцы
сөзінің сапасын, касиетін білдіріп, анықтауыш кызметін 
атқарса, 
кәрі ж ілік
дегендегі 
кэрі
өзінен кейінгі 
ж ілік
сөзінің 
сапасын да, қасиетін де білдірмейді, оның анықтауышы да бола

жүктеу/скачать 5,78 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: