Кэкен Аханов грамматика теориясының негіздері ж о га р ы оку оры ндары ны ц филология ф акульт ет т еріне арналган оқу цүралы
жүктеу/скачать 5,78 Mb. Pdf көрінісі
|
file-4107 3
- Бұл бет үшін навигация:
- -іиілік
- -шылыц (-шілік
| (-лік)
ажырап, бөліне алса, тіршілік сөзіндегі -шілік деген қүранды жұрнақтың қүрамынан оның бірінші сыңары (-іпі жүрнағы) бөлініп кете алмайды; ол жүрнақ аталған сөздің ( тіршілік) қүрамында дербестігінен, яғни ажыратыла алу мүмкіндігінен айырылып, өзінен кейінгі ж үрнақпен кірігіп (сіңісіп) кеткен де, -іиілік жүрнағы бөлш ектенбейтін біртүтас жүрнаққа айналған. Бұл ж ұрнақты ң бір бүтін күрделі ж үрнақ болып қалыптасуында грамматикалық аналогия қүбылысы ның да қатысы бар екендігін есепке алу қажет. Тірш ілік деген туынды сөздің тпірі деген түбірден әниіілік, елш ілік ж эне т.б. осылар тәріздес туынды сөздердің үлгісі (моделі) бойынша (яғни грамматикалық аналогия бойынша) жасалғандығы аңғарылады. Морфологиялық жылысу процесі мен сіңісу процесінің қатысуы нэтижесінде жасалған күрделі немесе кұранды жұрнак- тар мыналар: 1) -шылыц (-шілік): тіршілік, адамшылыц, кемшілік, айшы- лыц, пюқшылық, азшылъщ, таршылъщ, кецшілік; 2) -лас (-лес) жэне оның фонетикалық варианттары: үялас, бәсекелес, бәстес, будандас, татулас, ауылдас, цүрбылас, еншілес, араздас, пікірлес, достас, серттес; 3) -ңқы (-ңкі), -ы ңқы (-іңкі): бытыращ ы, шашыращы, 45 жуысыңқы, түсіцкі, багыныщы, басынцы, жабысыңцы, көте- ріңкі, кебіңкі, ш ыгыщ ы; 4) -нды (-нді), -ынды (-інді): жаттанды, асыранды, ерітінді, жыртынды, шүбырынды; 5) -қы лы қт ы (-гылықты), -кілікт і (-гілікті)'. тыңгылыцты, түпкілікті , жергілікті, түргылъщты, цызгылыцты; 6) -м паз (-ымпаз, -імпаз): жсісампаз, сүрампаз, кеңесімпаз, жүзімпаз, жортымпаз. 7) -лан (-лен), -дан (-ден), -т ан (-тен): аиіулан, жігерлен, тацдан, үіілен, цайраттст, бейнеттеп, еттен, мастан, бүлттан, аяцтан, арлан, ецбектен, қарулаи. 8) -сыра (-сіре): жалгызсыра, етсіре, цансыра; 9) -ңқы ра (-ңкіре), -ыңңыра (-іңкіре): айт ы щ ы ра , жүріцкіре, күіпіцкіре , барыщыра, тыңдащыра, сөилецкіре. Мысалға келтірілген кұранды жұрнақтардың әрқайсысының біртұтас жұрнак болып қалыптасуында мынандай заңдылық бар: 1) құранды жұрнақтың құрамындағы алғашқы сыңар (жалаң жұрнақ) тубірде тұрақтай алмай, соңғы сыңарға (жұрнаққа) сусып кеткен де (бұл - жылысу процесінің нэтижесі), ол сыңарлар (жалаң жұрнақтар) ерітіндіге айналғандай, бір-біріне эбден кірігіп сіңіскен (бүл - сіңісу процесінің нэтижесі). Бүл жұрнактар казірде бөлш ектенбейтін, бір бүтін ж ұрнақтар ретінде ұғы ны лады . Келтірілген м ы салдар морфологиялы қ жылысу процесі мен сіңісу проц есін ің өзара ұш таса келіп, м орф ем аларды ң бастапқы ш егінің өзгеруіне эсер ететіндігін көрсетеді. М әселенің осы ж ағы н ескерте келіп, Р.А. Будагов грамм атикалы қ (м орф ологиялы қ) сіңісу процесі жы лы су п роцесім ен ты ғы з байланы сты болаты нды ғы н көр сетед і.1 А.А. Реф орматский грамм атикалы қ ж ы лы су процесінің табиғаты мен ерекш еліктеріне тоқтала келіп, «С іңісу процесі қабаттаса келетін осы процестің (жылысу процесі - К. А .) нәтиж есінде кейінгі м орф ем аны ң басы алды ңғы м орфеманы ң соңы болып ауысқанда, лексем ада морф емаларды ң ш егі... орын алм асты ра алады, біртүгас морфема екі морфеманың тіркесіне айнала алады да, екі (жэне одан да көп) морфема бір морфемаға «ерітіле» жэне жүктеу/скачать 5,78 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|