Института языкознания АН СССР», 1954, т. IV

I I I тпрау.
СӨ ЗДЕРДІҢ М О РФ Е М А Л А РҒ А
М Ү Ш Е Л Е Н У М Ү М К ІН Д ІГ І Ж Ә Н Е
ОЛА РДЫ Ң М О Р Ф О Л О І И Я Л Ы Қ
Қ Ұ Р Ы Л Ы М Ы Н Ы Ң Ө ЗГЕ Р У І
1. С ө здер дің м о р ф ем ал а р ға м ү ш ел ен у м үм к ін д ігі
§ 69. Сөздің эртүрлі морфемаларға (түбір морфема мен 
аффикстік морфемаларға) бөлшектеніп мүшеленуге икемділігі 
оның (сөздің) морфологиялық қүрылымына (немесе морфема- 
лык қүрамына) талдау жасауға мүмкіндік береді. Сөздердің әр- 
түрлі морфемаларға ажыратылып мүшеленуінің сыры мынада: 
сөз құрамындагы түбір морфема болсын, аффикстік морфемалар 
болсын, тек бір сөздің құрамында ғана емес, сол тэріздес әлденеше 
сөздің қүрамында кайталанып келе береді. М үның озі тілдің және 
ондағы сөздердің құрылымдық болшектері - морфемалардың 
жүйелі қарым-қатынаста болатындығымен тікелей байланысты. 
Тілдің грамматикалық қүрылысындағы жүйе создің қүрылымдық 
элементтерінің (морфемаларының) қалай болса солай емес, белгілі 
бір жүйемен орналасуына мүмкіндік тудырады да, ол кұрылымдык 
элементтер (морфемалар) кептеген сөздердің құрамында жүйелі 
түрде қайталанып отырады. Белгілі бір түбір морфема мен 
аффикстік морфема эр басқа создердің қүрамында кайталанып 
қолданылғанда, эр басқа мағына немесе эр басқа қызметте 
емес, озіне тэн белгілі бір мағынада жэне белгілі бір қызметте 
жүмсалады. Белгілі бір морфема кептеген создердің құрамында 
қаншама рет қайталанса да, өзіне тән сол мағынасы мен қызметін- 
де жұмсалады. Мысалы, 
Етікші шеберханага барды
деген сөйлем- 
дегі сөздердің морфемалық қүрамына талдау жасасақ, сөздердің 
морфологиялық қүрылымы мен оны қүрастырушы морфемаларға 
тән жоғарыда аталған жүйелік касиетті көруге болады. 
Етікш і
деген сөздің қүрамындағы 
-ш і
деген аффикстік морфема тек осы 
создің қүрамында ғана емес, 
етікіиі
тэрізді басқа да көптеген 
сөздердің, мысалы, 
әнші, күііші, кіреші, күзетиіі
, 
суретші, елиіі,
аңшы, балыцшы, биигі, шөпип, егітиі
деген сөздердің қүрамында 
қайталанып қолданылса, 
шеберханага
деген создің күрамындағы
109

-га
аффикстік морфемасы 
ауылга, жолга, тойга, тогата, суга,
далага, уйге, мектгпке, тасца, шелекке, гыөпке, егінге
жэне т.б. 
осылар тәріздес көптеген сөздердің құрамында колданыла береді. 
Ал 
барды
деген сөздің құрамындағы 
-ды
аффикстік морфемасы 
осы сөздің құрамында ғана емес, сонымен бірге 
жазды, оңыды,
тыңдады, 
қазбы, 
орды, 
жинады, 
тоцыды, 
журді, 
күлді,
еңбектенді, сөш еді, таранды
жэне т.б. осылар тәріздес сөздердің 
(етістіктердің) 
құрамында 
қолданыла 
береді. 
Морфеманың 
осылайша белгілі бір мағына мен белгілі бір қызметте көптеген 
сөздердің кұрамында кайталанып қолданыла беруі сол мағына 
мен қызметтің оған (морфемаға) әбден үйреншікті, өте-мөте тэн, 
етене болып сіңісіп кетуіне экеледі. Осылай болғандықтан ондай 
морфемалар бірден танылады да, олардың жігі бір-бірінен ажы­
рап, сөздер түбір морфема мен аффикстік морфемаларға мүшеле- 
не алады.
Сонымен, 
сөздің 
қүрамының 
морфемаларға 
мүшеленуі 
грамматикадағы жүйелі қатынастарға (системные отношения) 
негізделеді. Грамматикадағы жүйелі қатынас сөздердің белгілі 
бір үлгі бойынша құрылуына мүмкіндік береді. Сөздердің әрбір 
тобының жэне ондай топқа енетін сөздердің (ал ондай топқа 
енетін сөздер өте көп болуы мүмкін) өзіне тэн құрылымдық үлгісі 
(структурная модель) болады. Мүндай үлгі бір сөзге емес, белгілі 
бір топқа енетін сөздердің бэріне бірдей ортақ болады да, ол сөздер 
өздеріне тэн сол үлгісі бойынша қүрастырылады. Морфемалар 
даяр калып, үлгіге түсіп, сөздердің құрамында қайталана береді 
де, жүйелі қатынасқа бағынады. Мысалы, 
өнім
деген зат есімнің 

жүктеу/скачать 5,78 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: