Байланысты: akhanov k grammatika teoriiasynyn negizderi
§ 75. Сөз құрамындағы морфемалардың арасындагы біркелкі
дауыстылардың немесе
біркелкі
дауыссыздардың
өзгеріске
үшырауы, атап айтқанда, ондай дыбыстардың тұтасуы (стяжение
звуков) нэтижесінде морфемалардың даралану, ажыратылу мүм-
кіндігі элсірейді. Мүндай қүбылыс диффузия цүбылысы немесе
морфемстар диффузиясы деп аталады. Диффузия қүбылысы сөз-
дің морфемаларга мүшеленуінің бастапқы қалпын өзгертпейді,
сөз морфемаларға бүрын қалай мүшеленсе, қазірде де солай
мушелене алады.
Орыс тілінде морфемалар диффузиясы приду, разевать деген
сөздердің қүрамынан байқалады. Алдыңғы сөзде префикс пен
негіздің арасындағы екі и дыбысы бір гана и дыбысына тарты-
лып тұтасқан да, соңғы сөзде (разевать) екі з дыбысы бір ғана з
дыбысына ұласқан (разевать — «есінеу, аузын ашу», раззява - «ашық ауыз» дегендерді салыстырыңыз)1.
Диффузия түбір (немесе қосымшасыз негіз) мен аффикстің
аралығында ғана емес, сонымен бірге түбір мен түбірдің (немесе
қосымшасыз сөздердің) аралығында да ұшырасуы мүмкін.
Мысалы, орысша табакур деген біріккен сөздегі к эрі бірінші
негізге, эрі екінші негізге бірдей телінеді (бүл сөзді табакоку рение дегенмен салыстырыңыз)2. Орыс тіліндегі зебросел деген
сөздегі жалғастырушы о дыбысы мен осел деген сөздегі о дыбысы
фонетикалық жақтан бір ғана о дыбысына сыйысып кеткен3.
Диффузия сөздер мен сөз тіркестерінің айтылу жағынан көрініп,
жазба түріне эсер етпеуі мүмкін. Мысалы, қазақ тілінде цара ат, цара ала ат дегендер ауызекі тілде царат, царалат түрінде
айтылады.
