Келісім министрлігінде тіркелген. Куәлік №2988-ж 2008 жылдың 25 наурызы

 
 
40 
Мұқышева А.Н. 
 
КҮЛТЕГІН – ЕЛ САҚШЫСЫ 
 
 
В  данной  статье  рассмотрена  проблема  и  история  изучения 
письменного памятника Культегина.  
 
This  article  deals  with  the  problem  of  studying  the  history  of  the  written 
Kultegin. 
 
Қазақ қашан да ат жалын тарта, ауыздығын шайната асау тұлпарын мініп 
үзеңгілес достарымен қоса елінің ішкі тыныштығын бұзған сыртқы жауларымен 
«қасық  қаны  қалғанша»  қақтығысқан  халық  емес  пе?  Қашан  да  «жесірін 
жылытып, жетімін қаңғыртпай», аяулы ата-анасы мен өскелең ұрпағын «көзінің 
қарасы мен ағындай» сақтап, ұрпағына берер аманаты мен салт-дәстүрі, көрген-
түйгені  көп  халық.  Ұрпағына  жеткізер  аманатын  ауыз  әдебиетінің  үлгілері 
арқылы өлең-жырға қосып, батырлардың ерліктерін ала таңның атысы мен қара 
көлеңке  түскенше  дастандатқан  халық  емес  пе?  Өскелең  ұрпағының  бойына 
адалдықты, батырлықты, өжеттілік пен қайсарлықты дарытқан қазақта найзаның 
ұшы,  білектің  күшімен  шайқасқан  асыл  ұлдары  қаншама  болған?  Солардың 
бірегейі ретінде – Күлтегіндей бабамыз жайында сөз қозғасақ.  
Көне  түркі  жазба  ескерткіштері,  түркі  руникалық  жазба  ескерткіштері  – 
7-9  ғасырлардағы  көне  түркі  ойма  жазулары  мен  қолжазбалары,  көне  түркі 
әліпбиіндегі  әр  алуан  мәтіндер  көне  түркі  жазба  ескерткіштері  арқылы  қазіргі 
түркі  халықтарының  көне  тілін,  тарихын,  этногенезін,  географиясын,  рухани 
мәдениетін,  жазба  дәстүрін,  әдет-ғұрыптары  мен  дүниетанымын  білуге  болады. 
Н.М.Ядринцев  1889  жылы  Моңғолиядағы  Орхон  өзенінің  құйылысынан  қос 
тілдік  жазуы  бар  екі  тас  тапқан.  Кейіннен  біреуі  Білге  қаған  (735  ж.),  екіншісі 
оның  інісі  Күлтегінге  (732  ж.)  қойылғаны  белгілі  болып,  мазмұны  толық 
анықталды. Бұл ескерткіштердің бір қырына қытай иероглифтері ойылған, ал үш 
қырына ойылған жазу таңбалары «Сібір руналарына», Енесей бойынан табылған 
жұмбақ  жазуларға  ұқсас.  Финн  және  орыс  ғалымдары  жүргізген  арнаулы 
зерттеулер  нәтижесінде  Орхон  және  Енесей  ескерткіштерінің  нұсқалары 
(фотосурет,  эстампаж)  жинақталып  жарияланған  атластар  жарық  көрді.  Дания 
лингвисті В.Томсен 1893 жылы түркі руникалық (Орхон-Енисей) таңбаларының 
дыбыстық  мағыналарын  анықтап,  академик  В.В.Радлов  1894  жылы  жылдың 
қаңтарында көне түркі тілінде жазылған Күлтегін ескерткіштеріндегі руникалық 
жазудың  тұңғыш  аудармасын  берді.  Мұнан  кейін  Күлтегін  түркі  жазба 
ескерткіші тек тастарға ғана қашалмағандығы, металл (алтын, күміс, қола) және 
саз  балшықтан  жасалған  түрлі  бұйымдарға  ойып  жазылғандығы  да  айқындала 
түсті.  Моңғолиядағы,  Сібір  мен  Қазақстандағы  айқындалған  түркі  руникалық 
ойма  жазуларының  жалпы  саны  әзірше  екі  жүзге  жуық.  Күлтегін  түркі  жазба 
ескерткіштерінің  тілін  зерттеп,  зор  үлес  қосқан  ғалымдар  –  В.Томсен, 
В.В.Радлов,  П.М.Мелиоранский,  В.Банг,  Г.И.Рамстед,  А.Габэн,  С.Е.Малов, 

 
 
41 
В.М. Насилов,  И.А  .Батманов,  А.Н.  Кононов,  Дж.  Клоусон,  Т.  Текин, 
М .Жолдасбеков, т.б. 
Ежелгі  түркі  жазба  ескерткіштерінің  (Орхон-Енисей)  авторы  («Бұл 
жазуды  жазған  ханның  немересі  Йоллығтегін»).  Оның  қайда  туып,  қашан 
өлгендігі жөнінде еш мағлұмат жоқ. Шамамен VІІІ ғасырдың орта шенінде өмір 
сүрген  болу  керек.  Жазба  ескерткіштердің  мазмұнына  қарағанда,  оның  өз 
заманында  білімді  адамдардың  бірі  болғаны  байқалады.  Білге  қаған  інісі 
Күлтегін  қайтыс  болғаннан  кейін  (731  ж.)  оны  өмірлік  есте  қалдыру  үшін 
көптеген  шеберлер  алдырып,  Қожа-Сайдам  ойпатынан  үлкен  ескерткіш 
алдырып,  Қожа-Сайдам  ойпатынан  үлкен  ескерткіш  орнатады  да,  ондағы 
жазуды өз ағайыны Йоллығтегінге жаздырады. Кейіннен Білге қаған да інісінің 
қасына  жерленеді.  «Күлтегінге»  («түркі  қағанаты  туралы  сөз»)  дейін  де  халық 
жадында  сақталған  бабалардың  ерлік  істерін,  тұрмыс-салтын  жырлаған 
шежірелер  болуы  ықтимал.  Йоллығтегін  түркілер  тарихын  олардың  саяси 
майданға  шыққан  кезі  –  VІ  ғасыр  ортасынан  бастайды,  яғни  түркі  ордасын 
құрған  дәуірден  бергі  200  жылдық  тарихты  сөз  етеді.  «Күлтегін»  ескерткіші 
желісі  жағынан  екі  бөлімнен  («Кіші  Күлтегін»,  «Үлкен  Күлтегін»)  тұрады. 
Біріншісі  –  түркі  тарихының  кіріспе  бөлімі  іспеттес  те,  екіншісі  –  мемлекет 
тарихының негізгі бөлімі, «ел өсиеті» болып есептеледі.  
Күлтегін  –  ежелгі  түркілердің  тамаша  ерлік  сипаттарын  бойына 
дарытқан  қас  батыр,  ұлан-ғайыр,  жазира  даланы  еркін  билеген  дала  халқының 
қайсар  жауынгері.  Ал  Тоныкөк  болса  талай  қанды  жорықтардың  куәгері,  үлкен 
өнер  иесі,  ойшыл  философ,  халық  дипломатиясының  білгірі.  Тас  жазуларда 
ерлік  пен  ездік,  соғыс  пен  бейбітшілік,  құлдық  пен  тәуелсіздік,  тәлім-тәрбие, 
тұрмыс-салт мәселелері әсем айшық өрнектермен, жанды бейнелерге толы сезім 
толғаныс-тебіреністерімен  баяндалады.  Мәселен,  «Ұландарым,  бектерімнің 
халқымның  қасы-көзі  әз  болар  деп  қайғырдым...  құлақ  қойып  тыңдаңыздар, 
тереңнен  ойлап  толғаныңыздар...  Менің  ағам  мені  адам  етті...  Аштықта 
тоқтықты  түсінбейсің...»  жақын  отырған  сыйдың  құрметтісін  алады,  алыс 
отырған  сыйдың  «немкеттісін»  алады,  деп  келетін  сөз  тіркестерінің  тәлім-
тәрбиелік  мәні  зор.  Құлпы  тастарда  жас  жеткіншектерді  елін,  халқын  сүюге, 
жақсы,  ұнамды  әдеп-ғұрыптарға  баулу,  үлкенді  сыйлау,  зеректік  пен 
ойшылдыққа,  батылдық  пен  тапқырлыққа  үйретіп  тәрбиелеу  жайындағы 
мәселелер сөз болады  
Аштықта  тоқтықты  түсінбейсің.  Бір  тойсаң  аштықты  түсінбейсің. 
Атамыз, бабамыз ұстаған жер-су иесіз болмасын деп, аздарды (тайпа аты Қ.Ж.) 
халық етіп құрап, оларға Төре бек болды... Әкеміз, ағамыз құрған халықтың аты, 
даңқы  өшпесін  деп,  түркі  халқы  үшін  түн  ұйықтамадым,  күндіз  отырмадым... 
Жалаңаш халықты тонды, кедей халықты бай қылдым, аз халықты көп қылдым, 
тату  елге  жақсылық  қылдым,  төрт  бұрыштағы  халықты  бәрін  бейбіт  қылдым... 
Ұландарым,  бектерімнің,  халқымның,  қасы-көзі  әз  болар  деп  қайғырдым... 
жұқаны  бүктеу  оңай,  жіңішкені  үзу  оңай.  Жұқа  қалыңдаса,  оны  тек  алып 
бүктейді.  Жіңішке  жуандаса,  оны  тек  алып  үзеді...  Бүкіл  түркі  халқына  жау 
келтірмедім...  қандай  қағанат  болмасын,  оның  халқының  арасында  пәтуасыз 
(жалқау,  оңбаған)  табылса,  онда  ол  халықтың  қанша  соры  бар  десеңізші... 
Өлімнен  ұят  күшті...  Жақын  отырған  сыйдың  құрметтісін  алады,  алыс  отырған 

 
 
42 
сыйдың  «немкеттісін»  алады...  Су  ағысы  тартылса  –  жас  жапырақ  қурайды, 
адамдардан  күш  кетсе  –  жат  кісіге  бағынады...  тағдырды  тәңірі  жасар,  Адам 
баласы өлу үшін туады... Егер  сен, түркі халқы, өз қағаныңнан, өз бектеріңнен, 
өз  Отаныңнан  жырақ  кетпей,  бірге  жүрсең,  сен  өзің  де  бақытты  өмір  сүресің, 
өзіңнің от басыңда еш нәрседен мұқтаждық көрмейсің... Ер жүрек халық – күшті 
халық... Бізге жеңіс әперген жер-суымыз – Отанымыз деп білу керек.  
Қазақ халқының психологиялық ой-пікір мәдениетінің даму тарихы көне 
ғасырлар  қойнауынан  басталады.  Халқымыздың  жалпы  даму  тарихына  сүйене 
отырып біз психологиялық ой-пікірлердің қалыптасуын басты үш кезеңге бөліп 
қарастырамыз. 
Бірінші  кезең  –  психологиялық  ой-пікірлердің  ілкі  бастау,  түп-
төркіндері,  басы  VІ-VІІІ  ғасырлардан  басталатын  қазіргі  түркі  тектес 
халықтардың  бәріне  ортақ  қоғамдық  сананың  алғаш  дүниеге  келу  кезеңдері. 
Бұлар  халықтық  психология  –  Орхон-Енисей  жазба  ескерткіштері,  Қорқыт  ата, 
Әл-Фараби, Ж.Баласағұн т.б. ғұламалардың тағылымдары.  
Екінші кезең – қазақ хандығы дәуірінен басталып, (ХІХ ғ-дың орта тұсы) 
Қазан төңкерісіне дейінгі психологиялық ой-пікірлердің даму жағдайаты.  
Үшінші  кезең  –  психологиялық  ғылымның  Қазақстанда  Кеңес  өкіметі 
жылдарында даму тарихы. 
Түркі  қағанаты  кезіндегі  фольклорға  тоқтала  кетсек.  Түркі  қағанаты 
дәуіріндегі  жазбалардың  фольклорлық  сипаты  сөз  болғанда,  ең  алдымен, 
олардың  жанрлық  ерекшелігіне  ой  бөлінуі  қажет.  Рас,  бұл  төңіректе  айтылған 
ғылыми ой-пікірлер де аз  емес. Бірақ оларды белгілі бір жүйеге түсе қойды деп 
айту  ертелеу. Мысалы, көне түркі  ескерткіштерін  зерттеген И.Стебелева Орхон 
жазбаларын  «ақындық  шабытпен  жазылған  туынды»  ретінде  бағалап,  тарихи-
ерлік  дастан  деген  пікір  айтса,  А.Щербак  Орхон  жазбаларын  әдеби  шығарма 
емес,  қысқаша  тарихи  деректер  деп  білген.  В.Жирмунский  пікірі  де  осыған 
саяды.  
Белгілі  қазақ  ғалымы  Ғ.Мұсабаев  Түркі  қағанаты  дәуірінде  эпикалық 
дастанның  үлгісі  болғанын  айтып,  оның  негізгі  сипаттарын  саралаған.  Соның 
бірі  ретінде  мәтіннің  әнге  құрылуын  атап:  «Мейлі  ол  сарын  әлде  қара  өлең 
болсын,  белгілі  бір  әуенге  құрылған.  Ерте  кездегі  ән-өлең  сөзі,  музыкасы 
бөлінбейтін дәстүр түркі халықтарында біздің заманға дейін келгені анық», - деп 
жазған еді. 
Түркі  жазбаларының  әдебиетке  қатысын  М.Әуезов,  С.Сейфуллин, 
Ә.Марғұлан, 
қ.Жұмалиев, 
С.Аманжолов, 
Е.Ысмайылов, 
Ғ.Мұсабаев, 
Ә.Қоңыратбаев,  Б.Кенжебаев,  Ғ.Айдаров,  Х.Сүйіншәлиев,  М.Жолдасбеков, 
Қ.Өмірәлиев  секілді  қазақ  ғалымдары  да  атап  көрсеткен.  Мысалы,  М.Әуезов 
орхон жазбаларында эпосқа тән баяндау стилі басым десе, Х.Сүйіншәлиев тасқа 
басылған  кітап  ретінде  бағалаған.  Ғ.Айдаров  өзгеше  пікір  ұсынып:  «Орхон-
Енисей  ескерткіштерін  поэзия  түрінде  жазылды  дегенді  мақұлдай  беруге 
болмайды.  Ол  дәуірдегі  фольклордың,  әдебиеттің,  ауызша  поэзияның  сипаты 
қандай болды деген сұрауға жауап бере алмайды. Бұл деректер - өлең өлшемінде 
туған  таза  поэзиялық  туындылар  емес,  олар  көркем  сөз  негізінде  жасалған 
шығармалар»,  -  десе,  Қ.Өмірәлиев  түркі  қағанаты  дәуіріндегі  жазбаларды 
шартты түрде ғана сөз өнерінің басы ретінде қабылдаған.  

 
 
43 
Бұл  пікірлердің  бірі  -  дұрыс,  екіншісі  -  бұрыс  деген  ой  айту  артық. 
Себебі  олардың  тұжырымдары  зерттеп  отырған  ғылыми  проблема  аясында 
сабақталған.  Атап  айтар  болсақ,  жоғарыда  аталған  ғылымдардың  басым 
көпшілігі  түркі  жазбаларын  әдебиет  тарихы  тұрғысынан  сөз  еткен.  Сондықтан 
олардың  ғылыми  ізденістерінен  бұл  ескерткіштердің  фольклорлық  сипатына 
қатысты пікірлерді іздеу шарт емес.  
Зерттеушілерді 
«Күлтегін» 
жазбасының 
сюжеттік 
желісі 
де 
қызықтырған.  Л.Гумилев  үлкен  жазбаның  екі  түрлі  оқиғаны  баяндайтынын 
анықтап,  бірі  –  550-718  жылдар  арасындағы  түркі  тайпаларының  тарихы, 
екіншісі  –  Күлтегін  эпитафиясы  деп  көрсеткен  болса,  И.Кормушин  үлкен 
жазуды алты сюжеттік желіге жіктеп, оларды «хикаялау циклі» деп атаған.  
 
 
Пайдаланған әдебиет: 
 
1.  Қазақ әдебиеті: энциклопедиялық анықтағыш., А., Аруна Ltd ЖШС, 
2005. -576 б. 
2.  Орхон  мұралары.  Қаржаубай  Сартқожа  1-кітап.  Тарихи-танымдық 
этнографиялық әдебиет. – Астана. 2003. – 392 б. 
3. Қазақтың тәлімдік ой-пікір антологиясы / Құраст.: Қ.Жарықбаев., С. 
Қалиев. – Алматы, Рауан, 1994. – 320 б. 
4.  Қазақ  психологиясының  тарихы.  Құраст.:  Қ.Жарықбаев  –Алматы. 
Қазақстан,1996. -160 б. 
5.  Қазақ  әдебиетінің  тарихы  /Фольклорлық  кезеңі.  Он  томдық.  -Т.1. 
Жалпы ред. басқарған ҚР ҰҒА академигі С.Қасқабасов. – Алматы: ҚазАқпарат, 
2008. – 812 б. 
 
 
Николаева Т.Н. 
 
ИНТЕРФЕРЕНТНЫЕ ЯВЛЕНИЯ 
 ПРИ ОБУЧЕНИИ ИНОСТРАННОМУ ЯЗЫКУ 
 
Бұл  мақалада  оқу  материалын  түсіндіру  кезіндегі  интерференция 
құбылыстары қараластырылған және типтік қателер белгіленген.  
 
 The article focuses on the problem of language interference at all the levels of 
the  relevant  languages.  It  is  expressed  exactly  that  interference  mistakes  made  by 
students  must  have  been  examined  very  closely  and  carefully  to  foresee  the  possible 
difficulties in their studies. 
 
В  данной  статье  речь  пойдет  о  возможности  использования  знаний 
родного языка, а также знаний, ранее приобретенных студентами при овладении 
первым  иностранным  языком  применительно  к  вновь  изучаемому  новому 
иностранному языку. В качестве такого языка будет рассмотрен немецкий язык.  

 
 
44 
Как показывает многолетний опыт работы  со  студентами, при изучении 
иностранного 
языка/иностранных 
языков, 
как 
правило, 
происходит 
имплицитное  и  эксплицитное  сравнение  нового  языка  с  родным  языком 
обучаемых. 
При 
обучении 
иностранному 
языку 
происходит 
процесс 
взаимопроникновения  двух  структур,  т.к.  изучение  иностранного  предполагает 
овладение студентами всеми  особенностями структуры данного  языка, которые 
накладываются  на  родной  язык  обучаемых.  С  другой  стороны,  родной  язык 
студентов  навязывает  свои  нормы  и  является  источником  устойчивых  ошибок 
на  всех  уровнях  структуры  иностранного  языка.  Таким  образом  возникает 
явление, известное под названием интерференции языков. 
В  лингвистической  литературе  существует  понимание  интерференции  в 
широком  и  узком  толковании  [2,  с.12],  а  также  разграничение  таких  понятий, 
как  «интерференция»  и  «трансфер»  [3,  с.333],  где  интерференция  обозначает 
негативный результат трансфера, а последний выражает процесс переноса форм 
и структур одного языка на другой, распространяемый на все уровни языка.  
Далее  мы  попытаемся  проследить  возможности  использования  и 
родного,  и  английского  языка,  ранее  изучавшегося  студентами.  Мы  должны 
учитывать тот факт, что некоторые студенты имеют опыт изучения английского 
языка в средней школе.  
При  обучении  немецкому  языку  как  первому  иностранному  или  как 
второму  иностранному  для  русскоязычных  и  сахаязычных  студентов  заметен 
характер  интерферентных  явлений  на  фонетическом,  морфологическом, 
синтаксическом и лексико-семантическом уровнях. Преподаватели, работающие 
в  таких  группах,  имеют  большое  преимущество  в  том,  что  сами  являются 
носителями якутского языка, знающими русский язык и владеющими немецким 
и  английским  языками,  поэтому  могут  не  только  исправлять,  но  и 
предупреждать  типичные  ошибки,  которые  носят  хотя  предсказуемый,  но 
устойчивый  характер  и  обусловлены  типологическими  различиями  между 
родным и иностранным языком.  
Случаи  фонетической  интерференции  встречаются  при  обучении 
произношению  немецких  звуков.  Переключение  на  новую  артикуляционную 
базу  является  сложным  психологическим  и  физиологическим  процессом, 
который  влечет  за  собой  появление  ошибок,  нарушений  и  искажений  норм 
произношения. В немецком языке есть звуки, подобным которых нет в русском 
языке,  но  есть  в  якутском  языке.  Уже  на  данном  этапе  можно  провести  некую 
аналогию  звуковой  системы  немецкого  языка  с  фонологическими  системами 
трех  остальных  языков.  Различие  между  вокализмом  немецкого  языка  и 
вокализмом  русского  языка  заключается  в  том,  что  в  немецком  языке  есть 
лабиализованные, т.е. произносимые с округлением губ гласные переднего ряда: 
[:],  [ое],  [у:],  [ү],  обозначаемые  соответственно  буквами  ü  и  ö.  Сахаязычные 
студенты  не  испытывают  сложности  с  этими  звуками,  поскольку  в  их  родном 
языке есть подобные звуки, например, в таких словах, как үүт, үт; көрөөр, көр. 
В  немецком  языке  каждый  гласный  звук  представлен  не  одной  фонемой,  как  в 
русском  языке,  а  двумя  –  долгим  гласным  и  кратким  гласным,  например,  [a:], 
[a].  В  якутском  языке  тоже  имеются  долгие  и  краткие  гласные,  например,  аах, 
ах;  куур,  кур;  тохтоо,  тох;  иин,  ил. Кроме  простых  гласных  в  немецком  языке 

 
 
45 
имеются  и  сложные  гласные  фонемы,  состоящие  из  двух  элементов,  дифтонги. 
Таких  гласных  фонем  в  немецком  языке  всего  три,  например,  в  словах:  mein, 
Haus,  heute.  Такое  явление  тоже  известно  студентам,  у  которых  родной  язык  – 
якутский, где имеется четыре дифтонга, например, биэр, бүөр, уос, ыас, а также 
тем,  кто  изучал  английский  язык,  подсистема  которого  характеризуется 
наличием  девяти  дифтонгов.  Система  согласных  немецкого  языка  значительно 
отличается  от  системы  согласных  сравниваемых  языков.  Особенностью 
немецких  согласных  можно  считать  отсутствие  смягчения  (палатализации), 
наличие  нейтрализации,  артикуляция  глухих  согласных  сопровождается 
придыханием,  наличие  сложных  согласных  –  аффрикат,  а  также  специфичный 
немецкий  щелевой  согласный  [ ],  который  отсутствует  во  всех  трех  языках. 
Если  для  сахаязычных  студентов  немецкий  носовой  согласный  [ ]  является 
почти  родным  звуком,  поскольку  существует  в  системе  согласных  данного 
языка, то отсутствие в их родном языке щелевых звуков [f], [v], [z], [S], а также 
сложного  звука  [ts]  представляет  собой  явление,  знакомое  из  русского  языка. 
Русскоязычные 
и 
сахаязычные 
студенты 
допускают 
устойчивую 
произносительную  ошибку,  заменяя  согласную  фонему  [h]  на  [x],  например, 
haben, хотя данный звук есть в якутском языке.  
 Если  по  характеру  ударения  немецкий  язык  обнаруживает  сходство  с 
русским  языком  (для  обоих  языков  характерно  динамическое  ударение),  то  по 
месту ударения в слове немецкий язык сильно отличается от русского. Ударение 
в  немецком  языке,  также  как  и  в  английском  языке,  не  отличается  такой 
свободой,  как  в  русском.  Но  студенты,  имеющие  опыт  изучения  английского, 
ставят  ударение  на  первом  слоге  в  довольно  часто  повторяющемся  слове 
‘Student,  хотя  данное  слово  имеет  неначальное  место  ударения,  что 
свидетельствует об  его иноязычном происхождении. Здесь, видимо, проводится 
аналогия  с  английским  словом  student.  Или  другой  пример:  Wir  gehen  ins Ki‘no 
вместо  ins  ‘Kino,  здесь  чувствуется  ударение  на  втором  слоге  в  русском  языке. 
На  уровне  суперсегментных  средств  фонологической  системы  языков  можно 
отметить  ошибки  в  интонировании  предложений,  особенно  ошибки  в 
повышении  и  понижении  тона  в  повествовательных  и  вопросительных 
предложениях.  Особенно  заметны  такие  ошибки  у  сахаязычных  студентов, 
которые склонны интонировать повествовательные предложения с повышением 
тона  в  конце  предложения,  что  было  бы  характерно  для  оформления  общих 
вопросов.  Данное  явление  мы  склонны  объяснить  различием  диалектных  зон  в 
Республике  (Саха)  Якутия,  поэтому  по  мелодике  предложения  создается 
впечатление о незаконченности фразы и незавершенности мысли.  
 Морфологическая  интерференция  обусловлена  отсутствием  некоторых 
грамматических  категорий  в  сопоставляемых  языках,  например,  отсутствие 
категории рода, категории определенности/неопределенности и, соответственно, 
отсутствие артикля, отсутствие предлогов, вспомогательных глаголов, глаголов-
связок в якутском языке.  
Вся  сложность  состоит  в  том,  что  в  немецком  языке  непроизводное 
существительное не имеет особых признаков, указывающих на принадлежность 
к  определенному  грамматическому  роду,  поэтому  студенты  начинают 
автоматически  переносить  /переложить  родовые  признаки  существительных 

 
 
46 
русского  языка  на  соответствующие  существительные  немецкого  языка. 
Например,  тетрадь  –  die  Heft,  книга  –  die  Buch.  Если  в  немецком  и  английском 
языках  выражение  содержания  категории  детерминативности  семантически 
совпадает, 
то 
отсутствие 
морфологически 
выраженной 
категории 
определенности/неопределенности  в  русском  и  якутском  языках  лишают 
студентов  опоры  на  родной  язык,  поскольку  число  и  падеж  существительного 
передается  артиклем,  поэтому  следует  запоминать  немецкие  существительные 
вместе  с  артиклем.  Несмотря  на  теоретические  обоснования  использования 
артиклей, студенты либо вовсе опускают артикль, либо вместо неопределенного 
артикля  употребляют  определенный  артикль,  например,  ich  schreibe  Brief;  ich 
lese Buch. Здесь ощущается сильное влияние как русского, так и родного языка, 
в  которых  данная  категория  не  имеет  морфологического  выражения, например, 
я  пишу  письмо  (мин  сурук  суруйабын),  я  читаю  книгу  (мин  кинигэни  аа
ҕ
абын), 
либо  выражается  лексически,  например,  там  стоит  какой-то  человек.  Другая 
серьезная  проблема  связана  с  предлогами,  которые  в  немецком  языке  имеют 
несколько  значений  и  которые  как  языковая  категория  отсутствуют  в  якутском 
языке.  В  якутском  языке  различные  пространственные  отношения  между 
предметами  выражаются  с  помощью  аффиксов,  прибавляемых  к  концу 
существительного, например, мин театрга кэллим 

я пришел в театр >ich bin 
ins  Theater  gekommen.  Объяснение  функций  предлогов  подкрепляется 
примерами из русского или английского языков. В связи с этим следует сказать 
и  об  управлении  глаголов,  которое  является  для  студентов  непреодолимой 
проблемой,  например,  в  предложении  Ich  rufe  dich  an  постоянно  допускается 
ошибка  в  управлении  глагола  anrufen  Akk.,  который  имеет  в  русском  языке 
эквивалент  звонить  кому-нибудь.  Студенты  могут  сказать  Ich  rufe  dir  по 
аналогии  с  русским  я  звоню  тебе.  Характерной  чертой  немецкого  языка 
является  наличие  глаголов  с  отделяемыми  и  неотделяемыми  приставками 
(частями), возвратных глаголов, безличных глаголов, вспомогательных глаголов 
и  т.д.  Данные  глаголы  не  имеют  аналогов  в  якутском  языке,  для  объяснения 
возвратных глаголов приходится проводить параллель с русскими возвратными 
глаголами,  как,  например,  мыться,  одеваться,  интересоваться  и  т.д. 
Вспомогательные  глаголы  могут  быть  объяснены,  опираясь  на  знания 
аналогичных  английских  глаголов,  поскольку  они  отсутствуют  и  в  системе 
глаголов русского языка. Данные глаголы имеют прямое отношение к категории 
времени  в  немецком  языке,  которое  реализуется  в  трех  соотносительных 
значениях  –  настоящего,  прошедшего  и  будущего.  Если  в  русском  языке  для 
выражения указанных трех временных значений имеется три временных формы, 
в  немецком  языке  шесть  временных  форм.  Проблема  здесь  заключается  в  том, 
что  она  осложнена  значением  относительного  времени,  которого  нет  ни  в 
русском,  ни  в  якутском  языке.  Если  в  немецком,  русском  и  английском 
временные  формы  образуются  аналитическим  способом,  то  в  якутском  языке  – 
синтетическим способом. Особенности категории времени являются источником 
значительных трудностей при усвоении системы временных форм. 
 Для  практического  пользования  речью  на  любом  языке  важно  знать 
правильное  размещение  слов  в  предложении.  Твердо  фиксированный  порядок 
слов  в  предложении,  существование  так  называемой  «рамочной  конструкции» 

 
 
47 
немецкого  предложения  могут  быть  нарушены  менее  строгими  правилами 
синтаксиса  других  языков.  Например,  в  русском  языке  допускается 
варьирование  порядка  членов  предложения,  в  якутском  языке  при  сохранении 
твердого порядка слов сказуемое может стоять и в конце предложения. Наличие 
в  немецком  языке  «рамочной  конструкции»  связано  с  твердо  фиксированным 
местом сказуемого в предложении, которое нарушается переносом норм других 
языков.  Например,  вместо  ich  will  dieses  Buch  lesen,  студенты  составляют  по-
своему:  ich  will  lesen  dieses  Buch  по  аналогии  с  русским  вариантом:  я  хочу 
читать  эту  книгу,  а  в  якутском  языке  сказуемое  вовсе  будет  стоять  в  конце 
предложения:  мин  бу  кинигэни  аа
ҕ
ыахпын  ба
ҕ
арабын.  Поэтому  понятие  строго 
фиксированного  порядка  слов  в  предложении  может  быть  знакомо  студентам 
только  из  английского  языка.  На  данном  этапе  использование  опыта  изучения 
первого иностранного языка будет тем подспорьем, которое облегчит усвоение и 
умелое составление предложений в зависимости от цели высказывания.  
 Лексико-семантическая  интерференция  является  самой  сложной  зоной, 
поскольку  смысловая  сторона  слова  отражает  связь  между  языком  и 
национальной  спецификой  видения  окружающей  действительности.  Особенно 
заметны  несоответствия  в  семантической  структуре,  несовпадения  лексической 
сочетаемости,  нарушения  в  выборе  предлогов  и  т.д.  Выбор  подходящей 
иноязычной  лексики  проходит  многоступенчатый  процесс  у  обучаемого,  в 
частности, у носителя якутского языка, потому что каждая лексическая единица 
связывается  с  соответствующим  словом  родного  языка,  т.е.  бывает  так,  что 
студенты  переводят  сначала  с  родного  языка  на  русский,  а  потом  –  на 
иностранный. Наличие частичной эквивалентности или ложной эквивалентности 
в  знакомом  языке  приводит  к  наделению  слов  другого  языка  несвойственным 
ему  значением,  что  сказывается  на  смысловой  стороне  всего  высказывания. 
Например,  вместо  Er  ist  Programmierer  предлагается  Er  ist  Programist,  потому 
что в русском и якутском языках активно используется слово программист. Или 
другой пример: Die Lehrerin hat mir eine Fünf gestellt вместо Die Lehrerin hat mir 
eine  Fünf  gegeben,  потому  что  в  русском  и  якутском  языках  обычно  говорят 
оценку  ставить  (сыананы  туруор),  а  не  давать,  а  в  немецком  языке 
используется  глагол  давать.  Непривычным  является  и  слово  der  Lektor/  die 
Lektorin  в  значении преподаватель,  так  как  слово  лектор  в  нашем  понимании  - 
это  человек,  который  выступает  с  лекцией.  Интересным  является  пример 
Medikamente  trinken  вместо  Medikamente  einnehmen  (дословно:  принимать  во 
внутрь),  неправильное  использование  глагола  связано  с  прямым  переводом 
якутского эми ис, да и русского разговорного варианта пить лекарство. 
 Сопоставительное  изучение  межъязыковых  лексических  соответствий 
особенно  актуально  в  настоящее  время,  так  как  целью  обучения  иностранному 
языку  является  овладение  коммуникацией  на  языке.  А  эффективное  обучение 
немецкому  языку  как  средству  общения  невозможно  без  решения  проблем 
межкультурной  коммуникации,  так  как  имеет  место  и  коммуникативная 
интерференция,  т.е.  перенос  характерных  для  родной  лингвокультуры 
стереотипов  поведения  на  процесс  общения  с  представителями  иных 
лингвокультур.  И  нередко  интерференция  родной  культуры  осложняет 
коммуникацию не меньше, чем чисто языковая интерференция. 

 
 
48 
 Например,  в  то  время  как  в  немецкоязычной  культуре  в  коридоре 
какого-либо  заведения,  можно  приветствовать  несколько  раз  одного  и  того  же 
человека,  в  якутскоязычной  среде,  так  же  как  и  в  русскоязычной,  если 
встречаются  во  второй  раз  два  человека  и  один  из  них  снова  говорит 
«Здравствуйте»  или  «Добрый  день»,  это  будет  воспринято  как  забывчивость  – 
да мы же виделись утром и даже здоровались.  
 Что касается извинений, то их употребление (время, место, частотность) 
также  обусловлено  культурно-специфическим  фактором.  По  сравнению  с 
немецким языком, где пустые извинения произносятся по минимальному поводу 
и  довольно  часто,  в  якутском  языке,  так  же  как  и  в  русском,  извинения 
минимизируются  и  чаще  воспринимаются  слушающим  без  комментария. 
Редкость такой минимизации связана с тем, что в якутской культуре за пустяки 
извиняются не так автоматически, как в немецкоязычной культуре. 
 В  якутскоязычной  культуре  извинения  произносятся  большей  частью 
тогда, когда говорящий действительно берет вину на себя.  
 Формула  поздравления  тоже  отличается  от  принятой  у  немцев  формы 
поздравления. Если у немцев принято поздравлять именно в день этого события, 
то  сейчас  у  нас  не  считается  странным  или  непонятым  поздравление  до  или 
после праздничного события.  
 Немаловажным  отличием  в  двух  культурах  является  наличие  в 
коммуникации улыбки. В целом, европейцев отличает приветливое отношение к 
собеседнику:  улыбка  располагает  человека  к  общению,  создает  дружескую 
атмосферу.  При  приветствии  она  необходима,  так  как  является  неотъемлемым 
компонентом  коммуникативного  поведения.  Немцы  в  этом  плане  более 
открытые к общению, чем якуты: в якутском общении улыбка не обязательна. В 
якутском  общении  не  принято  улыбаться  незнакомым  людям,  улыбка  не 
является атрибутом вежливого поведения.  
 Следует  обратить  внимание  на  жесты:  якуты  здороваются,  как 
показывает  практика,  чисто  рукопожатием  и  только  мужчины.  Рукопожатие  не 
принято как среди женщин, так и по отношению к женщине. В последние годы 
под  воздействием  европейской  культуры  стали  приветствовать  друг  друга 
поцелуями  в  щеку,  как  правило,  среди  женщин.  В  немецком  общении  принято 
смотреть глаза в глаза, т.е. не принято отводить глаза от собеседника. Это тоже 
контактоустанавливающий  момент  между  коммуникантами,  который  может 
привести к успешному исходу разговора, беседы и т.д.  
 Итак,  при  проведении  межъязыковых  сравнений  важно  задействовать 
знания  обучаемых  не  только  по  родному,  но  и  по  ранее  изучавшемуся 
иностранному языку. Это, несомненно, расширяет поле для сопоставления даже 
в  том  случае,  если  изучаемые  языки  структурно  отличаются  друг  от  друга. 
Проводимые  на  занятиях  языковые  и  культурные  сравнения  обсуждаются  в 
доступных  терминах  и  понятиях,  обязательно  подкрепляются  примерами  из 
своего  опыта  и  из  наблюдений  за  языковыми  интенциями  и  специфическими 
явлениями культуры носителей языков.  
 Преподавателям,  работающим  в  вышеуказанных  группах,  предстоит 
ответственная и сложная работа по переработке учебного материала, в том числе 
аутентичного,  с  учетом  существующих  факторов.  Преподавателям-носителям 

 
 
49 
иностранного языка вдвойне трудно работать в вышеуказанных группах, так как 
им надо не только освоить специфику региона, но и специфику работы с такими 
группами.  
 
Литература: 
 
1.  Николаева  Т.Н.  Учет  родного  языка  при  обучении  иностранному  // 
Материалы  международной  научно-практической  конференции.  –  Актобе, 
2011. с.с. 107 – 110. 
2.  Иванова  Н.И.  Интерферентные  явления  в  устной  речи  билингвов-саха: 
Автореф. дисс…канд.филол.наук. – Якутск, 2002. с.с. 22. 
3.  Matthias, G. Zum Problem der muttersprachlichen Interferenz beim Erlernen einer 
Fremdsprache am Beispiel von russischsprachigen Deutschlernern // Слово – текст 
– культура: научные труды по германистике. – Хабаровск, 2008. с.с. 333-344. 
 
 
 
Примбетова М.Б. 
 
ШЫҒЫСТЫҚ ҚИССА-ДАСТАНДАРДАҒЫ АДАМГЕРШІЛІК 
МӘСЕЛЕСІ ЖӘНЕ ОНЫҢ ТӘРБИЕЛІК МӘНІ 
 
 Научная  статья  посвящена  изучению  проблемы  гуманизма  и  его  значению  в 
воспитательном процессе в восточных кисса-дастанах.  
 
 This  article  is  devoted  to  study  the  problem  of  humanism  and  its  value  in  the 
educational process in the eastern kissa-dastans. 
 
Қазақ  әдебиеті  тарихындағы  үлкен  бір  сала  –  классикалық  шығыстық 
қисса-дастандар.  Қазақ  әдебиеттану  ғылымында  аз  зерттелген  жанр  да  – 
шығыстық  қисса-дастандар  екендігі  белгілі.  Аталмыш  жанр  бойынша 
адамгершілік,  әсіресе  адамгершілік  иесі  –  тұлға  мәселесі  мүлде  назар 
аударылмай  келген  өзекті  тақырыптардың  бірі.  Ал  адамгершілік,  ар-ождан, 
тұлға  мәселесін  сөз  ету  –  адамзат  тарихының  өнбойында  ұрпақтан-ұрпаққа 
жалғасып  келе  жатқан  ұлы  мақсат.  Бұл  құбылыс  адамзат  өркениеттің  өзгеше 
биігіне  көтерілген  бүгінгі  мыңжылдық  кезеңінде  де  рухани  асыл  мұрат  - 
адамгершілік, азаматтық парыз, ар тазалығы қалпында қала бермек.  
Қай  кезде  де  болмасын  адамзат  тіршілігінің  болмыс-бітімін,  қасіреті  мен 
қуанышын, ерлігі мен өрлігін кейінгі ұрпаққа жеткізуші құдіретті күш - әдебиет 
болған.  Сондай-ақ  өзінің  бастау  көздерін  тым  әріден  алатын  қазақ  әдебиетінің 
арнайы  зерттеуге  лайықты  өзекті  мәселелерінің  бірі  -  шығыстық  қисса- 
дастандар болып табылады. 
Адам  баласы  тарихи  дамудың  жаңа  белесіне  шыққан  сайын  жүріп  өткен 
жолына  үңілетіні,  өзі  қалыптастырған  рухани-әлеуметтік  құндылықтарын  ой 
таразысына салып, қайта бір бажайлауға, баға беруге талпынатыны хақ. Бүгінгі 
күні  адамзат  қауымының  жаңа  ғасыр  табалдырығында  аяқ  сәтте  әлемдік 

 
 
50 
қатынастардағы  нендей  бір  құбылыстар  мен  өзгерістер  жайлы  нақтылы 
тұжырымдар жасауға мұрындық болып отыр. 
Қазақ  әдебиеттану  ғылымында  аз  зерттелген  жанр  –  шығыстық  қисса-
дастандар  екендігі  белгілі.  Аталмыш  жанр  бойынша  адамгершілік,  әсіресе 
адамгершілік  иесі  –  тұлға  мәселесі  мүлде  назар  аударылмай  келген  өзекті 
тақырыптардың  бірі.  Ал  адамгершілік,  ар-ождан,  тұлға  мәселесін  сөз  ету  – 
адамзат  тарихының  өнбойында  ұрпақтан-ұрпаққа  жалғасып  келе  жатқан  ұлы 
мақсат.  Бұл  құбылыс  адамзат  өркениеттің  өзгеше  биігіне  көтерілген  бүгінгі 
мыңжылдық  кезеңінде  де  рухани  асыл  мұрат  -  адамгершілік,  азаматтық  парыз, 
ар тазалығы қалпында қала бермек.  
Қай кезде де болмасын адамзат тіршілігінің болмыс-бітімін, қасіреті мен 
қуанышын, ерлігі мен өрлігін кейінгі ұрпаққа жеткізуші құдіретті күш - әдебиет 
болған.  Сондай-ақ  өзінің  бастау  көздерін  тым  әріден  алатын  қазақ  әдебиетінің 
арнайы  зерттеуге  лайықты  өзекті  мәселелерінің  бірі  -  шығыстық  қисса- 
дастандар болып табылады. 
Адам баласы тарихи дамудың жаңа белесіне шыққан сайын жүріп өткен 
жолына  үңілетіні,  өзі  қалыптастырған  рухани-әлеуметтік  құндылықтарын  ой 
таразысына салып, қайта бір бажайлауға, баға беруге талпынатыны хақ. Бүгінгі 
күні  адамзат  қауымының  жаңа  ғасыр  табалдырығына  аяқ  басып  отырған  сәтте 
әлемдік қатынастардағы нендей бір құбылыстар мен өзгерістер жайлы нақтылы 
тұжырымдар жасауға мұрындық болып отыр. 
ХХ ғасыр жер бетінің талай аймағын қанға бөктірген неше түрлі жойқын 
соғыстардың,  жаппай  қырып-жою  құралдарының  шектен  тыс  көбейіп, 
жанталаса,  жарыса  қаруланудың,  адамдар  санасына  саяси  қысым  жасаудың, 
технократтық өзгерістер мен жаңалықтар алдыңғы қатарға шыққан ғасыр болды 
да,  адам  феноменіне  қатысты  күрделі  мәселелерді  күн  тәртібіне  шығарды. 
Сондықтан  да  қазіргі  кезеңдегі  қоғамдық  ғылым  салаларының  айрықша  ден 
қойып,  жан-  жақты  зерттеуге  ойысқан  адам  мәселесі  ең  ауқымды  өзекті  мәселе 
ретінде  бой  көтереді.  Адамның  мәнісін  түсіну  жолындағы  ертеден  басталған 
сала-сала  пікірлер  мен  көзқарастар  қайшылығы  адамды  табиғаттан,  ғарыштан 
бөліп алып, басқа заттардан бөлек тікелей объект ретінде қарайтын жаңа дәуірде 
де жалғасын таба береді. 
Адамгершілік  мәселесінің  танымдық  негізін  құрайтын  мәселелердің  ең 
негізгісі руханилық ұғымы болып табылады. 
Руханилық – бүл сыртқы болмыс  универсумын тұлғаның ішкі ғаламына 
этикалық негізде үнемі өзгеріп отыратын адамның еркіндігін жүзеге асыра білуі.  
Руханилық  Шығыстың  қисса  –  дастандарында  да  өнер,  білім,  ғылым 
сипатында көрініс табады.  
Руханилық – бүл тұлғаның ішкі ғаламына этикалық негізде үнемі өзгеріп 
отыратын адамның еркіндігін жүзеге асыра білуі. 
Шығыстық  қисса-дастандардағы  адамгершілік  мәселесін  руханилық 
тұрғысында  сөз  ету  –  тұлғаның  сыртқы  болмысына  жат  құбылыс.  Яғни, 
руханилық  дегеніміз  –  тұлғаның  ішкі  ғаламына  этикалық  негізде  үнемі  өзгеріп 
отыратын  адамның  еркіндігін  жүзеге  асыра  білуі.  Бұл  тұжырым  ғалым  С.Б. 
Крымскийдің  тұжырымымен  сәйкес  келеді.  Руханилыққа  негіз  болатын 
салаларға төмендегілер жатқызылады: білім, имандылық, сүйіспеншілік, мораль, 

 
 
51 
эстетика,  философия,  психология,  шығармашылық,  өнер,  еркіндік,  шынайылық 
және т. б.  
«… Руханилық – іс жүзіндегі махаббат, барлығына және барлық нәрсеге 
деген  махаббат,  ол  негізінен  әрбір  адамға  тән  және  оның  шынайы  адами 
дамуына  қажетті  дүние».  Ал  шын  мәнінде,  руханилықтың  негізгі  келбеті  – 
адамның өз бойындағы барлық жақсы қасиеттерін әлемге паш етуге дайындығы, 
яғни  ақылын,  дарынын,  қабілетін,  шеберлігін,  ішкі  нұрын,  жүрек  жылуын 
адамдарға, табиғатқа беруге ұмтылады.  
Қазақтың  рухани  болмысының  қалыптасуы  мен  дамуына  үлес  қосқан: 
Қорқыт, әл-Фараби, Иүгінеки, Баласағұни, Қожа Ахмет Иассауи, Ш. Уәлиханов, 
Ы.  Алтынсарин,  Абай,  Шәкәрім  сынды  ғұламалардың  еңбектері  ғасырлар  бойы 
жасампаз мұра ретінде маңызы жойылмайды.  
Халықтың  төл  мәдениеті  мен  әдебиетін  танып-білудің  негізі  – 
мәдениеттің  мәні  болып  табылатын  руханилықтың  имманенттік,  өзіне  тән 
формалары.  Ол  қоғамның  дербестігін,  сапалық  айқындылығын  көрсету  үшін 
қолданылады.  Бұл  жерде  қоғамдық  болмыстың  әр  түрлі  қыры  және  қоғамдық 
сананың антологиялық және гносеологиялық жақтары, тіршілік етудің бөліктері 
мен  ішкі  даму  көздері  тұтаса  біріккен.  Абай  дәуірінен  бастап  қазақ  қоғамы 
дамуының  серпінділік  қағидасы  –  мәдениеттің  өмірлік  нәрі,  оның  өзегі,  яғни 
тарихтың қозғаушы күштерінің бірі ретінде айқын көрінеді. 
Шығыстағы  әмбебап  ойлар  үлгісі  қоғам  ауысуы  формациялық  әдісіне 
бағынбайтынын Абай болжай білген. Ол рухани құндылықтардың, идеялардың, 
білімнің, дағдылар мен үрдістердің бірлігі ретінде көрініс табады.  
Абай  қазақ  қоғамын  айрықша  және  ылғи  дамуда  болатын  жүйе  ретінде 
талдай  отырып,  оның  рухани  негізін  зерттеді.  Рухани  дүние  әлеуметтік  істерге 
бағыт-бағдар жасайды.  
Шығыстың рухани қазынасының ықпалы Абай ойларын қалыптастырды. 
Өйткені,  араб  пен  парсының  батырлар  жырларын,  Шығыстың  атағы  әлемге 
мәшhүр  классик  ақындарын,  ат-Табари,  Рабғұзи,  Рашид  -  ад  –  Дин,  Бабур-
Захиреддин Мухамед, Абылғазы-Баhадүр еңбектері – руханилықтың негізі. Абай 
осыған ерекше ықыласпен көңіл бөлді және ол айрықша қабілетімен сол тілдерді 
меңгерді.  Сөйтіп,  Абай  Ә.  Бөкейханов  айтқандай,  қасиетті  кітаптардың 
білімпазы  атанды.  Шығыс  ойшылдары  мен  ақындарының  идеяларын  игеру 
Абайдың  көзқарасының  гуманистік  жақтарының  қалыптасуына  ықпал  етті. 
Білімді адам қашанда парасатты ой-таным иесі, ол жақсы-жаманды ажыратады. 
Абайдың  рухани,  даналық  мұрасы  терең  мағыналы  философиялық 
идеяларға толы: ол күллі Шығыста философияның негізгі мәні болып табылатын 
адамгершілік  туралы  ілімді  дамыта  отырып,  адамды  адамгершілік,  кісілік 
тұрғысынан жетілдіру ұстанымдары - адамтануды жүйелі қарастырады. 
Қазіргі  таңда  Абай  туралы  және  оның  рухани  мұрасына  деген  терең 
құштарлық арта түспесе, төмендемек  емес. Ендеше, Шығыстан сусындаған ұлы 
ақынның  рухани  дүниетанымы  кез-келген  ғылыми  ізденіс  тақырыбын  зерттеу 
барысында тілге тиек асқақ идея, өміршең идеология болып қала бермек. 
Осы  орайда,  Абайдың  рухани  әлемі  –  ерекше  бір  тылсым  дүние,  оның 
негізгі  зерттеу  объектісі  –  адам.  Адам  –  күрделі  құбылыс.  Шығыстық  қисса-
дастандардағы кейіпкерлердің шым-шытырық іс-әрекеті жоғарыдағы пікірімізді 

 
 
52 
растайды.  Кейіпкерлер  тек  ғашықтық  сезім  құрбандары  немесе  оған  қол 
жеткізген  бейнелер  қатарында  ғана  емес,  руханилыққа  да  көңіл  бөлген  образ 
ретінде суреттеледі.  
Рухани  мұра  –  рухани  құндылықтардың  жалғасы.  Адамзат  тарихында 
құндылықтардың  қалыптасуы  ерте  заманнан-ақ  ойшылдардың,  ғұламалардың 
назарында 
болып 
келді. 
Әсіресе, 
рухани 
құндылықтардың 
жүйесін 
қалыптастырды.  Адамның  күрделі  табиғаты  тек  қана  материалдық  игіліктерді, 
сұраныстарды, мұқтаждар мен қажеттіліктерді қанағаттандырумен шектелмейді. 
Әрбір адамға өмірде міндетті түрде рухани құндылықтар қажет. Өйткені Ізгілік, 
Имандылық,  Қайырымдылық,  Сабырлылық,  Сүю,  Жомарттық,  Ақиқат, 
Жақсылық, Ұят, т.б өмірдегі рухани қажеттіліктер шынайы Мәнге ие болады.  
Қазақ  топырағында  өмір  сүрген  талай  ғұламалар,  көрнекті  ойшылдар 
әрбір  адамның  жеке  бақыты  сол  этникалық  қауымдастықтың  сан  астарлы 
мәселелерімен,  құндылықтарымен  тығыз  байланысты  екенін  ескертіп  отырған. 
Ал  руханилық  Шығыстың  қисса  –  дастандарында  да  өнер,  білім,  ғылым 
сипатында көрініс табады.  
Абай  қазақ  әміріне,  оның  рухани  дүниесіне  сын  көзбен  қарап,  олардың 
заман  ағымына  сай  емес  екенін  анықтады.  Ол  жаңа  ізгіліктерге  үмтылу 
қажеттігін  айтып,  оларды  халыққа  айқындап  берді.  Бұл  тұрғыдан  келгенде, 
Абайдың  ой-пікірлері  ренесанстық  сипатта  болды.  Ол  Тұлғаны,  оның  рухани 
азаттығын,  білімділігін  барлық  мәселеден  биік  қойды,  қоғамдағы  Адам  рөліне 
айрықша мән берді. Сөйтіп, толымды Адам туралы өз концепциясын ұсынды. 
Абай  тіршіліктің  кілті  Адам  деп  таныды.  Ал  Адам  атты  тұлғаны 
жетілдіретін  бірден-бір  нәрсе  ғылым  деп  бағалады.  Айналаны  қоршаған  дүние 
мен ортаны, әлемді, болмыстың түрлі категорияларын танып білу-үшін ең әуелі 
адамды  категорияларын  танып  білу  үшін  танып  білу  керек.  Бұл  сауал  ежелгі 
дәуірлерден  бері  адамзат  қоғамының  алдында  тұрды  және  тұра  бермек.  Яғни, 
адамтану  –  аяқталмаған  процесс.  Адамтану  дегеніміз  –  тұлға  концепсциясын 
қалыптастыру.  Адам  болмысының  таным  көкжиегі  кеңіген  сайын  бұл  аса 
күрделі  мәселенің  беймәлім  қырларын,  жұмбақ  сырларын  ашу  ұмтылысы 
күшейіп отырады. 
Әдебиеттің  пәні  –  кейіпкер  болғандықтан,  оның  сыртқы  дүниемен 
байланысы,  рухани-психологиялық  табиғаты,  адамгершілік  сапасы  және  басқа 
да  қасиеттерін  бейнелеп  көрсетудің  сан  ғасырлық  тәжірбиесі  бар.  Әйтсе  де, 
қоғам  алға  жылжып  уақыт  озған  сайын  танылуы  қиын  жаратылыс  –  адам 
турасында  жаңа  білімдер  жинақталады,  өзіндік  жаңашыл  көзқарастар 
туындайды. 
Өнердің, оның ішінде әдебиеттің қоғамдық санадағы рөлі өлшеусіз екені 
хақ.  Сол  қоғамды  жасақтаушы  адам  тұлғасын,  оның  ішкі  дүниесін  ой  әлемін, 
барша жұмбақты болмысын зерделеумен әдебиеттің ізгі миссиясы айқындалады. 
Ол  адам  болмысын  зерттеп  қана  қоймай,  жеке  тұлғаның  жан-жақты 
қалыптасуына,  рухани  игіліктерді  бойына  жинақтауға  ықпал  ететіндігімен 
ерекшеленетіні  де  рас.  Осы  міндеттерді  шешуде  көркем  шығармаға 
айналдырудағы  автордың  шығармашылық  машығы  мен  суреткерлік  бағыты, 
дүниетанымы зерделенеді. Жалпы тұлға болмысы турасындағы көркемдік әдеби, 

 
 
53 
философиялық  концепциясын  айқындау  маңызы  әдебиеттану  ғылымының 
алдындағы жауапкершілікті іс.  
Шығыс  классикалық  әдебиеті  көтерген  ең  басты  идея  адамға  ғана  тән 
абзал  қасиеттерді  мойындау,  қастерлеу.  Ал,  бұл  гуманистік  әдебиеттің  негізгі 
қаһармандары  –  жеке  бас  бостандығы  бар,  жан-жақты  ерікті,  азат  адамдар. 
Шығыс  поэзиясында  өз  заманының  биік  талаптарына  сай  келетін,  қоғамдық 
тәжірибені  жете  меңгерген  ақыл-ой  алыптарының  ғажайып  бейнесі  жасалады. 
Адам  бойындағы  жақсы-жаман  мінез  қылықтардың  бәріне  шығыс  әдебиетінің 
озат  өкілдері  терең  мән  беріп  қарады,  ал  біздер  көркем  шығармалардың 
әлеуметтік астары бар екенін көреміз. 
Шығыс әдебиеті - әлемдік сөз өнері дәстүрлерін өзіндік өзгешеліктермен 
байытқан  рухани  мәдениет  қазынасы.  Ежелгі  замандардан  бастап  VIII-XX  ғ.ғ. 
бойында  әлем  халықтарының  әр  түрлі  жолдарымен  араласуы  нәтижесінде 
руханилықтың ең басты арнасы сөз өнері шығармашылығының өзара ықпалдасу 
әсерінен  бастау  алды.  Шын  мәнінде,  руханилықтың  көзі  болып  есептелетін 
ғылымның гуманистік дүниетаным екендігі еш шүбәсіз нәрсе. 
 Көркем әдебиет – таным көзі. Бір кітап – бір әлем. 
 Ендеше  көркем  әдебиет  арқылы  ой-танымымыздың  тереңдеуі  қажет-ақ 
деп білеміз. Бұл орайда шығыстық қисса-дастандар мазмұнының тәрбиелік мәні 
зор. 

 
 
54 

жүктеу/скачать 1,08 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: