Кәсіпорынның экономикалық тиімділігін бағалау көрсеткіштері

Нарықтық экономикадағы негізгі өндіріс қажеттіліктерінің бірі -
кәсіпорынның өндіріс және басқа да қызмет түрлері бойынша, өз
табыстарымен шығындарды өтеу және белгілі бір рентабельділік көлемінде
капиталды қамтамасыз ету.
Тиімділік - көптеген ішкі және сыртқы факторлардың әсерінен
кәсіпорында (салада және т.б.) дамитын кешенді санат: экономикалық,
құқықтық, әлеуметтік және т.б.Бұл әр түрлі формадағы (кәсіпорындардың
өндірістік-шаруашылығы, бизнесі, әр түрлі ресурстарды пайдалану
тиімділігі, өндірістің тиімділігі және т.б.) сандық бағалаудың әртүрлі
көрсеткіштерін пайдалануды қалыптастырады.
Көрсеткіштердің арақатынасы әртүрлі тәсілдермен есептелуі мүмкін.
Өнімділік көрсеткішінің нәтижесін өнімнің немесе ресурстардың
шығындарға қатынасы ретінде анықтаған кезде оны жоғарлатуға баса назар
аудару керек.
Кәсіпорынның шаруашылық қызметінің тиімділігі анықталған кезде, сату
көлемінің немесе пайда мен шығындардың жалпы көлеміне, оның ішінде
тіркелген және ағымдағы активтердің орташа жылдық құнына немесе
өндірістің немесе сатылымның жалпы құнының арақатынасын пайдалану
қажет.
Кәсіпорынның экономикалық қызметінің қаржылық нәтижелерін
сипаттайтын негізгі көрсеткіш - бұл жалпы кіріс, пайда және рентабелділік.
Қаржылық нәтижелерді талдаудың мақсаты клиенттерге қызмет көрсету
сапасын жақсарту жолдары мен мүмкіндіктерін анықтау болып табылады.
Талдау барысында олар жалпы табыстың жай-күйін, кәсіпорындардағы пайда
мен табыстылықты бағалайды, олардың динамикасын зерттейді және
факторлардың қаржылық нәтижелерге әсерін зерттейді. Талдаудың негізгі
міндеттерінің бірі - олардың өсуіне резервтерді зерттеу және жұмылдыру,
кәсіпорындардың шаруашылық және өзге де қызметіндегі кірістер мен
пайданың ынталандырушы рөлін арттыру.
Кәсіпорынның экономикалық тиімділігін арттыру факторларының бірі -
кейбір ресурстарды үнемдеу. Кез-келген ресурстардың жыл сайын үнемделуі
- ресурстың осы түрін тұтынуды азайту немесе осы ресурсты жыл сайын
тұтыну немесе жылдық үнемдеу.
Шығынды үнемдеуден келетін жылдық тиімділік - жыл сайынғы өндіріс
көлеміне негізделген нақты өнім бағасын қалыптастыратын ресурстардың
бірнеше түрін тұтынуды қысқарту. Бұл жинақтардың мөлшері келесі
формула бойынша есептеледі:
Э= (C1-C2) * Q, (1)
Мұндағы:C1, C2 өндіріс бірлігінің өзіндік құны, тиісінше, өндіріс процесінің
қолданыстағы және жаңа нұсқаларында немесе жоспарланған және нақты
құны бойынша,тенге.Q- жыл бойы шығарылатын өнімнің бірліктерінің саны,
дана.
Экономикалық тиімділік(эффект) - экономикалық ресурстардың белгілі
бір жиынтығын ұтымды пайдалануды, олардың жалпы жинақтарын
сипаттайтын абсолютті көрсеткіш. Егер экономика тұжырымдамасы
171

ресурстың бір түрімен және өндіріс процесінің қарастырылған нұсқаларымен
байланысты болса, басқа түрдегі ресурстардың бір түрін үнемдеуі және
артық тұтынылуы мүмкін, сонда тиімділік тұжырымдамасы кейбір түрлердің
үнемделуін ескереді және ресурстардың басқа түрлерін асырады және жалпы
нәтижені сипаттайды.
Экономикалық тиімділікті үнемдеуден айырмасын айқындайтын тағы
бір маңызды мәселе - бұл өлшем бірлігі. Үнемдеу табиғи немесе
құндылықта көрсетілуі мүмкін; миллиондаған киловатт-сағат электр
энергиясымен немесе мыңдаған тенге түріндегі үнемделген қаражатпен .
Экономикалық тиімділік (эффект) нәтижесі тек қана құндық көрсеткіштерде
көрсетіледі. Құндылық өлшеміндегі экономикалық нәтижелерді білдіру үшін
әр түрлі индикаторлар кеңінен қолданылады. Олар өндірістің көлемін, бүкіл
ұлттық экономиканың, сондай-ақ оның филиалдарының, кәсіпорындарының
және құрылымдық бөлімшелерінің өндірістік-шаруашылық қызметін
бағалау үшін пайдаланылады. Бұл көрсеткіштердің жиынтығы оларға
енгізілген тұтынылатын ресурстардың көлеміне қарай: сауда немесе
сатылатын тауарлар, кіріс, баланстық пайда, таза пайдаға қарай саралануы
мүмкін.
Егер нәтиже шығындардан асып кетсе, онда экономикалық тиімділік бар
деп айтуға болады. Экономикалық тиімділікті арттыру - жұмсалған
ресурстардың бірлігіне пайдалы нәтижелерді арттыру. Экономикалық
тиімділікті арттыру мынаны білдіреді: ресурстарды бірдей шығындармен
көбірек нәтиже алу; сол ресурсты аз шығындармен бірдей нәтиже алу.
Тиімділік аз шығындармен мол жетістіктерге қол жеткізуді білдіреді.
Абсолютті экономикалық тиімділік - шығындардың мөлшерімен
салыстырғанда экономикалық тиімділіктің жалпы құнын сипаттайтын
индикатор. Экономикалық тиімділік ресурстық құнын (ресурстардың
жекелеген түрлерін немесе оларды біріктіру) негізінде анықтағандықтан,
жергілікті және интегралдық (жалпылама) экономикалық тиімділік
көрсеткіштері болып жіктеледі. Жергілікті көрсеткіштер индикаторларға
ресурстарды жекелеген түрлерін тиімді пайдалануды талдау үшін
пайдаланылады. Интегралдық көрсеткіштер жиынтық ресурстарды
пайдаланудың экономикалық тиімділігін сипаттайды.
Тиімділіктің дифференциалды көрсеткіштері кәсіпорын қызметінің
нәтижесін анықтауда басты орын алады.
Материалдық ресурстарды пайдаланудың экономикалық тиімділігінің
көрсеткіштері: пайдалы нәтижені және жұмсалған материалдық
ресурстардың санын салыстырады. Ең маңызды көрсеткіштер: материалды
қайтару және материалдық сиымдылығы. Өндірістің материалдық
сиымдылығы - жалпы шығынның құнына немесе құнына байланысты
материалдық шығындардың құны.
Еңбек ресурстарын пайдаланудың экономикалық тиімділігінің
көрсеткіштері: еңбек өнімділігі және еңбек сиымдылығы.
Негізгі құралдарды пайдаланудың экономикалық тиімділігінің көрсеткіштері:
қор қайтарымдылығы қор сиымдылығы.
172

Салыстырмалы экономикалық тиімділік - шығындарды азайту немесе
өнімнің табыстылығын капитал салымдары мен әртүрлі нұсқалар
арасындағы басқа да қосымша шығындарға айырбастауға қатынасы ретінде
анықтауға болатын салыстыру және таңдау нәтижесінде алынған шартты
экономикалық әсерді сипаттайтын көрсеткіш.
Салыстырмалы экономикалық тиімділікті бағалауда өтелу мерзімі және
келтірілген шығындар көрсеткіштері анықталады.
Ток = К/ П (2)
мұндағы: Ток-өтелу мерзімі, К-күрделі салым,П-пайда.
Ток
= (K2-K1) / (C1-C2) мұнда K1 және K2, C1 және C2 салыстырмалы нұсқаларға сәйкес күрделі
салымдар және жыл сайынғы өндірістік шығындар (жыл сайынғы өзіндік
құны) болып табылады;
Tn - минималды тиімділігін қамтамасыз ететін күрделі салымдар бойынша
өтемді төлеудің нормативті мерзімі.
Күрделі салымдардың салыстырмалы экономикалық тиімділігінің
көрсеткіші келтірілген(төмендетілген) шығындар болып табылады.
Келтірілген шығындар - экономикалық тиімділік коэффициентіне сәйкес
ағымдағы шығындардың және бірдей көлемге дейін төмендетілген күрделі
салымдардың қосындысы.
Кш = Ci + En * Ki = мin, (4)
мұнда Ki - i-ші нұсқадағы күрделі салым;
Ci - i-ші нұсқаға арналған ағымдағы шығындар
Салыстыру барысында аз шығынды нұсқа тиімді деп саналады.Ен - күрделі
салымдардың тиімділігінің нормативтік коэффициенті.
Өндірілетін өнімге баламалы жобаларды салыстыру кезінде, бірақ
шығарылым көлемдерімен ерекшеленетін болса, олар нақты төмендетілген
шығындар көрсеткішін (шығын бірлігіне шығындарды азайту) пайдаланады.
Салыстырылған нұсқалардың экономикалық шығындары төмендетілген
шығындар бойынша қарастырылып отырған нұсқалардың алынған
нәтижелері бірдей немесе тең болады дегенді білдіреді. Бұл жағдайда
экономикалық тұрғыдан жақсы нұсқа төмен шығындарға ие болады.
Төмендетілген шығын индикаторын пайдалану түпкілікті нәтижелер
салыстырылмайтын болса, ең жақсы нұсқаны таңдауға жол бермейді.
Кәсіпорынның жұмысын бағалау үшін салыстырмалы көрсеткіштердің
бастысы рентабельділік. Рентабельділік - ресурстарды пайдаланудың немесе
тұтынудың тиімділігін сипаттайтын экономикалық тиімділіктің
салыстырмалы көрсеткіші. Ол қолданылған немесе жұмсалған ресурстардың
бірлігіне қарай кәсіпорын алған кіріс мөлшерін көрсетеді. Бұл кәсіпорынның
экономикалық қызметінің көрсеткіштерінің бірі. Сонымен бірге
пайдаланылатын ресурстар ұзақ мерзімді активтерді білдіреді, ал
тұтынылатын қаражат негізінен материалдар, энергия және т.б. Табыстылық
индексі жалпылама түрде пайданың оны алу құнына қатынасы болып
табылады. 
173

жүктеу/скачать 1,45 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: