Кіріспе қазақстан республикасының банк жүйесі

МАЗМҰНЫ:

1. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БАНК ЖҮЙЕСІ

ТУРАЛЫ ТҮСІНІК
1.1 Қазақстан Республикасының банк жүйесі ……………………......8-21

1.2 Банктік несиелеуді құқықтық реттеу ………………………....…21-26

1.3 Шетелдік банктік қызметінің тәжрибелері …………………...…26-29
2 БАНК ҚЫЗМЕТІНІҢ ҚҰҚЫҚТЫҚ ЖАҒДАЙЫ
2.1 Банк ісін құқықтық ұйымдастыру …………………………....….30-41

2.2 Банк қызметін қадағалау және бақылау ……………………...…41-49

2.3 2004-2006 жж. Банктік есептеу және

есеп беруді талқылау …………………………………………......49-55

3.2 Қазақстан Республикасы Ұлттық банкінің қызметтері

және оны құқықтық түрде ұйымдастыруы ………………....….69-82
ҚОРТЫНДЫ …………………………………………………….....…..83-88

ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ …………………….......… 89-94

КІРІСПЕ

Банк қызметiн жүзеге асыруға құқылғы коммерциялық ұйым болып табылатын заңды тұлға. Банктiң ресми мәртебесi заңды тұлғаны әділет органдарында банк ретiнде мемлекеттiк тiркеумен және банк операцияларын жүргiзуге қаржы рыногы мен қаржылық ұйымдарды реттеу және қадағалау жөнiндегi уәкілетті органның лицензиясы болуымен белгiленедi. Банкiнiң ресми мәртебесi жоқ бiрде-бiр заңды тұлға "банк" деп атала алмайды немесе өзiн банк қызметiмен айналысушы ретiнде сипаттай алмайды. Қазақстан Республикасының екi деңгейлi банк жүйесi бар. Ұлттық Банк мемлекеттiң орталық банкi болып табылады және ол банк жүйесiнiң жоғарғы (бiрiншi) деңгейiне жатады. Ұлттық Банкiнiң мiндеттерi, қызмет қағидаттары, құқықтық мәртебесi және өкiлеттiгi "Қазақстан Республикасының Ұлттық Банк туралы" Қазақстан Республикасының Заңымен белгiленедi. Ұлттық Банк өзiнiң құзыретi шегiнде банк қызметiнiң жекелеген мәселелерi бойынша реттеудi және қадағалауды жүзеге асырады және банктердiң және банк операцияларының жекелеген түрлерiн жүзеге асыратын ұйымдардың жұмыс iстеуi үшiн жалпы жағдайлар жасауға жәрдемдеседi. Банктерге және банк операцияларының жекелеген түрлерiн жүзеге асыратын ұйымдарға қатысты Ұлттық Банктiң реттеу және қадағалау функциялары Қазақстан Республикасының ақша-кредит жүйесiнiң тұрақтылығын қолдауға, банк кредиторларының, олардың салымшылары мен клиенттерiнiң мүдделерiн қорғауға бағытталған. Қазақстан Республикасының заң актісімен белгіленген ерекше құқықтық мәртебесі бар Қазақстанның Даму Банкін қоспағанда, өзге банкiлердiң бәрi банк жүйесiнiң төменгi (екiншi) деңгейiне жатады. Шетелдер қатысушы банк - орналастырылған акцияларының үштен бiрiнен астамы: а) Қазақстан Республикасының резиденттерi еместердiң; б) орналастырылған акцияларының немесе жарғылық капиталдарға қатысу үлестерiнiң үштен бірiнен астамы Қазақстан Республикасының резиденттерi еместердiң не соларға ұқсас Қазақстан Республикасы резиденттерiнiң - заңды тұлғаларының иелiгiнде, меншiгiнде және/немесе басқаруында болатын Қазақстан Республикасы резиденттерiнiң - заңды тұлғаларының; в) Қазақстан Республикасының резиденттерi еместердiң қаражаттарына билiк етушiлер (сенiм бiлдiрiлген адамдар) болып табылатын Қазақстан Республикасы резиденттерiнiң иелiгiнде, меншiгiнде және/немесе басқаруында болатын екiншi деңгейдегi банк.  Банкiлердiң қызметi Қазақстан Республикасының Конституциясымен және заңдарымен, Қазақстан Республикасы жасасқан халықаралық шарттармен (келiсiмдермен), сондай-ақ өздерiнiң құзыретiне жатқызылған мәселелер бойынша Қазақстан Республикасының заң құжаттары мен Президентiнiң Заңдары негiзiнде және оларды орындау үшiн шығарылатын уәкiлеттi органның, Ұлттық Банктiң нормативтiк құқықтық құжаттарымен реттеледi. 

а) негiзгi немесе қосымша қызмет ретiнде банк операцияларын атқаруға;

в) өзiнiң атауында, құжаттарда, хабарландырулар мен жарнамалық "банк" сөзiн қолдануға немесе содан туындап, ол банк операцияларын атқаратындай не банк қызметіне аудит жүргiзетiндей әсер қалдыратын сөздi (ұйымды) қолдануға құқығы жоқ. Бұл тыйым Ұлттық Банкiге, банкiлердiң филиалдары мен өкiлдiктерiне, халықаралық қаржы ұйымдарына қолданылмайды.

Банктік заңдарда, банктердің жарғылық қоры қандай көздерден құралғанына байланысты оларды: мемлекеттік, жеке, меншік, акционерлік, аралас және шетелдік банктер деп жіктейді. Қазақстандағы екінші деңгейдегі банктердің қызметін реттеу Ұлттық банктің Қаржылық қадағалау департаменті көмегімен жүзеге асады. Мұндағы басты міндеттерінің бірі - бұл банктердің қызметін реттеуді экономикалық тиімді жолмен жүргізуді қамтамасыз ету, яғни банктік сектордың сенімділігі мен тұрақтылығын қолдану.

ТУРАЛЫ ТҮСІНІК

• 
  Ұлттық банктің негізінен классикалық орталық банктерге тән валюталық және ақшалай-несиелік реттеулердің барлық құралдар жиынтығын енгізуді аяқтау және оны пайдалану. Бұл өз кезегінде Ұлттық банкке тиімді ақшалай-несиелік саясатын жүргізуге және банктік заңдармен анықталған Ұлттық банктің белгіленген негізгі міндеттерді толығымен орындалуына мүмкіндік береді;
  
• 
  Экономикалық ынталандыруды дұрыс қолдану мен нормативтік реттеуді жетілдіру және ұлттық банк тарапынан бақылауды күшейту есебінен барлық коммерциялық банктер қызметінің сапасын жақсартуды жүзеге асыру; олардың капиталдандыру деңгейін жоғарылату және халықаралық стандарттарға жақын банктер тобын қалыптастыру;
  
• 
  Банкаралық несиелік және валюталық нарықтарды дамыту және тереңдету жолдарымен оларда қалыптасатын пайыздық мөлшерлемелер мен айырбас бағамы тұрақтылығына қол жеткізу, ал Ұлттық банк оларға тек өзінің тікелей және жанама реттеу құралдарымен ғана ықпал етеді;
  
• 
  Республикалық бюджеттің тапшылығын Ұлттық банктің тарапынан тікелей несиелеуден бас тартып, оның ішкі және сыртқы қаржылық нарықтарда инфляциялық емес әдістер арқылы қаржыландыруға көшу;
  
• 
  Шаруашылық жүргізуші субьектілер арасында төлемдердің қауіпсіз, уақтылы және тиімді жүзеге асыру мақсатында еліміздің төлем жүйесінің сапалы қызмет ететін жаңа деңгейіне қол жеткізу және ұзақ мерзімді ұлттық төлем жүйесін дамыту;
  
• 
  Орта және ұзақ мерзімді инвестициялық емес несиелеу жүйесінің негізін қалау.
  

Қыркүйек айынан бастап ломбардтық несиелеу жүйесі енгізілді. Барлық ақшалардың өсуін тежеу мақсатында, жылдың әр кезеңінде Ұлттық банк айналысқа бағалы қағаздарды шығару жолымен ақша массасының өсімін стерилизациялап отырды. 1995 жылы Ұлттық банк мемлекеттік бағалы қағаздар нарығының дамуын қамтамасыз етті, ашық нарықтағы операциялар басталды. Бұл жерде бірінші және екінші нарықтардың қызмет етуі қамтамасыз етілді. Нәтижесінде, 1995 жылы айналыс мерзімі 3 айлық қазынашылық вексельдің көлемі 4,1млрд теңгені құраса, мерзімі 6 айлық қазынашылық вексельдер – 0,8 млрд теңге көлемінде айналысқа шығарылды. Екінші нарықтағы операциялар көлемі жыл бойы 11,4 млрд теңге құраса, оның ішінде ашық нарықтағы операциялар – 2,2 млрд теңгені құраған. 1995 жылы алтын валюталық резервтерді басқару бойынша көптеген жұмыстар жүзеге асырылды. 1995 жылы сәуірде Ұлттық банктің басқармасы алтын валюта резервтерін басқару тұжырымдамасын бекітті.

Ұлттық банк алтын валюта резервтерін көбейту мақсатында валюта мен қымбат бағалы металдарды сату және сатып алу операцияларын жүргізді. Сонымен қатар әр түрлі елдердің мемлекеттік бағалы қағаздарымен операциялар жүргізді. Мұндай ақша-несие саясатын жүргізу нәтижесі 1995 жылы монетарлық бағдарламаға жүктелген параметрлер негізінен орындалды. Ол инфляцияның орташа айлық қарқынын (1994ж.) 24,1%-дан (1995ж.) 4,8%-ға дейін төмендетуге әкелді, әрі шетел валюталары бойынша теңгенің бағамы тұрақтанды. Ұлттық банктің жүргізіп отырған ақша-несие саясаты экономикалық тұрақтануына жақсы жағдай туғызды. Жалпы ішкі өнімнің құлдырауы (1994ж. 23,7%) 9%-ға дейін төмендеді. 1997 жылмен салыстырғанда экономикалық бірқатар салаларда өндірістің өсуі байқалды.

Сауда балансының қалдығын жақсарту тенденциялары анықталды. Ұлттық банк тәжірибеге жаңа шоттар жоспарын біртұтас баланс пен негізгі және көмекші бухгалтерия бойынша нормативті құжаттар, сонымен бірге Ұлттық банк жүйесіндегі қажетті бухгалтерлік және статистикалық есеп беруді еңгізді. 1995 жылы екінші деңгейдегі банктер жүйесінде өзгерістер болды. Банктерді тарату немесе біріктіру процесі жалғасты. Бұған Ұлттық банк тарапынан екінші деңгейдегі банктердің өтімділігі мен олардың капиталдануына қоятын талаптардың күшеюі әсер етті. Нәтижесінде бір жыл ішінде банктердің саны 191-ден 130-ға қысқарды. Сондай-ақ, олардың құрылымы да өзгерді. Мемлекетаралық банк құрылды, оның саны (4-тен 6-ға дейін), шетелдік және бірлескен банктердің саны (6-дан 7-ге дейін) өсті. 1995 жылы Қазақстан банктік жүйесін реформалау бағдарламасын жүзеге асыру орта мерзімді бағдарламаны жасауға мүмкіндік туғызды. Оның мақсаты мен міндеттері тұтастай алғанда, 1995 жылғы жасалған бағдарламамен бірдей. Бірақ еліміздің орталық банк ретінде атқарған қызметі кезінде жинақталған тәжірибесі оған экономикасы дамыған елдерге тән, нарықтық экономикаға сай келетін ақша-несиелік саясатының құралдарын пайдалануға көшу міндеттерін жүктеді. Екінші деңгейдегі банктер, Қазақстан Ұлттық банк жүйелері өздерінің дамуы барысында мынадай қызметтер атқарды: 1. Ақша-несиелік реттеуді тереңдету.

Ол үшін: банк беретін қайта қаржыландыру несиелерінің көлемін реттеу, қайта қаржыландыру мөлшерлемесін анықтау, міндетті резервтік нормаларды бекіту, валюталық нарықтағы интервенцияларды, сонымен қатар, Ұлттық банктің мемлекеттік бағалы қағаздармен де, бағалы қағаздармен де операциялар жүргізу сияқты классикалық ақша-несиелік құралдарын неғұрлым тиімді пайдалану. Республикамыздағы директивті несиелерді беру жөніндегі жинақталған тәжірибе көрсеткендей, оның қайтарылуы 24%-ды құрағаны белгілі, сондықтан келесіде мұндай несиелерді беру көзделмейді. Бұл тұрғыда орталықтандырылған несиелер тек банктердің қысқа мерзімді өтімділігіндегі қажеттілігін қанағаттандыру үшін ғана несиелік ресурстар аукциондары, банкаралық нарық, ломбардтық несиелеу, «репо» операциялары және вексельдерді қайта есепке алу арқылы берілетін болады.

Валюталық реттеуді жүзеге асыру және алтын валюта резервтерін басқару. Шетел тәжірибесін ескере отырып, оның ішінде негізгі ұлттық валюталық нарықтағы сұраныс пен ұсыныстың арақатынасын көрсететін теңгенің валюталық бағамына және экономиканың бәсекелестік қабілеттілігіне, баға деңгейінің өзгеруі мен басқа да факторларға қатысты саясатты Ұлттық банк одан әрі жүргізуге дайын. Орта мерзімді уақыт аралығында алтын валюта резервтерін басқару жөніндегі жасалған тұжырымдама негізінде оларды әртараптандырылған басқаруға көшуі байқалды, яғни стратегиялық инвестициялық порфель мен тиімділіктің тактикалық портфельдерін құруды білдіреді. Стратегиялық портфельдің құрамы Ұлттық банктің орта мерзімді (3 айдан 3 жылға дейін) және ұзақ мерзімді (3-10 жылға дейін) міндеттемелерімен анықталады.

Банк қызметін реттеу қағидалары мен банктік қадағалау жүйесін түбегейлі жақсарту. Ұлттық банктің Қазақстандік банктерге қоятын талаптары банктік қадағалаудың халықаралық стандарттарына сай келтірілген болады. Ондай халықаралық танылған стандарттарды қолдану банктердің капиталдандыруына және банктердің тәуекелдерге бейімделуіне нақты баға береді, ал бұл өз кезегінде банктердің акционерлері мен жетекшілік және екінші деңгейдегі банктермен қарым-қатынастағы Ұлттық банктің жетекшілігінің әлдеқайда негізделген шешімдер қабылдануына мүмкіндік беріледі.

Банк жүйесінің бухгалтерлік есебі мен статистикасын реформалауды аяқтау. 1995 жылы орта мерзім кезеңінде басталған Қазақстан Республикасының банктері мен басқа да несиелік мекемелеріндегі бухгалтерлік есеп пен есп беру жөніндегі біртұтас әдістемелік саясатты қамтамасыз ететін банктік жүйедегі бухгалтерлік есептің реформалануы аяқталды.

Ұлттық банктің облыстық (аумақтық) басқарламаларының мақсаттары. Орта мерзімдік кезеңде банктің облыстық (аумақтық) басқарламаларына айрықша мән беріледі. Іс жүзінде барлық жүргізілетін өзгерістер Ұлттық банктің облыстық басқармалары арқылы жүзеге асырылады. Облыстық басқарламалар қарыз алушы банкке орталықтандырылған несиелік ресурстарды жеткізу – олардың мақсатты пайдалануына бақылау жүргізуді жүзеге асыруды қоса алғанда, бекітілген жоспарлы шаралар негізінде облыс аумағы бойынша Ұлттық банктің ақша несие саясатын жүргізуді қамтамасыз етеді. Ұлттық банктің облыстық басқарламалары төлем жүйесін жетілдіру жөнінде күрделі жауапты міндеттемелерді шешетін болады.

Екінші деңгейдегі банктер жүйесінің одан әрі дамуы мен өзгерізтері. 1998 жылдың соңында Қазақстанның банктік жүйесінің деңгейі – ломбардтар, несиелік бірлестіктер, трасталық, лизингтік, факторингтік фирмалар, клиринтік палаталар, тағы басқа түрлерінде көрініс табатын банктік емес қаржылық мекемелердің жүйесімен толықтырылады және екінші деңгейдегі банктерден тұратын болады.

Ұлттық банк еліміздің қаржылық нарықтарының дамуына қатысуы. Несиелік нарық. Нарықтағы мемлекеттік бағалы қағаздар мен операциялардың әрдайым өсу тенденциясын және бюджет тапшылығын тікелей несиелеу аясының қысқаруын ескере отырып, Ұлттық банкі екінші деңгейдегі банктердің несиеге деген қысқа мерзімді қажеттілігін өтеуге баса назар аударады. Банкаралық ақша нарығы. Банктерді капиталдандырудың күшеюі, Ұлттық банктің несие беру мүмкіндігінің азаюыжәне онкольдық қарыздар нарығындағы банктердің қызметін реттейтін ережелерді бекіту – банкаралық ақша нарығында операциялардың көбеюі мен белсенділік танытуына әкелді. Валюталық нарық. Биржадан тыс валюталық нарықтың белсенді дамуын ескергенде атаулы айырбас бағамы белгілі бір шамада нарықтық жағдайлармен анықталады. Қымбат металдар нарығы. 1995 жылы қымбат металдармен байланысты қарым-қатынастарды реттейтін Қазақстан Республикасы Президентінің заң күші бар Жарлықтарын қабылдауға байланысты республикамызда бұл қатынастарды мемлекеттік монополиядан мемлекеттік реттеуге көшу жүзеге асырыла бастады.

Төлем жүйесінің жетілдірілуі. Қазақстан Республикасының төлем жүйесінің жетілдірілуі мен дамуы – Ұлттық банк пен Халықаралық валюталық қор және Дүниежүзілік банктің бірігіп анықтаған стратегиясымен жүргізіледі. Қазақстан Республикасының екі деңгейлі банк жүйесі бар. Ұлттық банк мемлекеттің орталық банкі болып табылады және ол банк жүйесінің жоғарғы (бірінші) деңгейіне жатады. Ұлттық банк өзінің құзіреті шегінде банк қызметінің жекелеген мәселелері бойынша реттеуді және қадағалауды жүзеге асырады және банктердің және банк операцияларының жекелеген түрлерін жүзеге асыратын ұйымдардың жұмыс істеуі үшін жалпы жағдайлар жасауға жәрдемдеседі. Банктерге және банк операцияларының жекелеген түрлерін жүзеге асыратын ұйымдарға қатысты Ұлттық банктің реттеу және қадағалау функциялары Қазақстан Республикасының ақша-кредит жүйесінің тұрақтылығын қолдауға, банк кредиторларының, олардың салымшылары мен клиенттерінің мүдделерін қорғауға бағытталған.

Қазақстан Республикасының заң актісімен белгіленген ерекше құқықтық мәртебесі бар Қазақстанның даму банкін қоспағанда, өзге банкілердің бәрі банк жүйесінің төменгі (екінші) деңгейіне жатады. Шетелдер қатысушы банк – орналастырылған акцияларының үштен біріне астамы:

а) Қазақстан Республикасының резиденттері еместердің;

б) орналастырылған акцияларының немесе жарғылық капиталдарға қатысу үлестерінің үштен бірінен астамы Қазақстан Республикасының резиденттері еместердің не соларға ұқсас Қазақстан Республикасы резиденттерінің – заңды тұлғаларының иелігінде, меншігінде және басқаруында болатын Қазақстан Республикасы резиденттерінің – заңды тұлғаларының;

в) Қазақстан Республикасының резиденттері еместердің не заңды тұлғалардың қаражаттарына билік етушілер (сенім білдірілген адамдар) болып табылатын Қазақстан Республикасы резиденттерінің иелігінде, меншігінде және басқаруында болатын екінші деңгейдегі банк.

Нарықтық экономикада несие-банк жүйесі маңызды роль атқарады. Ол арқылы кәсіпорындардың, ұйымдардың және халықтың ақшалай есеп айырысулар мен төлемдері жүргізіледі, ол уақытша бос ақшалай қаражаттарды, халықтың жинақтары мен табыстарын жұмылдырады және белсенді түрде жұмыс жасайтын капиталға айналдырады, сондай-ақ көптеген түрлі несиелік, сақтандыру, делдалдық, инвестициялық, сенім, кеңес беру және басқа да операцияларды орындайды.

Өндіріске қатысты алғанда, екінші кезекте саналатын несие жүйесі оған тұрақты және елеулі әсер етеді. Ол бірнеше дүркін ақшалай қорлардың ауқымын кеңейтіп, өндіріс тиімділігінің өсуін қолдай отырып ақшалай қаражаттардың бір саладан екіншісіне қайта құйылуын қамтамасыз етеді. Несие жүйесінің ролі мен маңызы келесідей бірқатар көрсеткіштермен сипатталады: несиелік жұмсалымдардыңжалпы көлемі, кәсіпорындар мен ұйымдардың негізгі және айналым капиталын қалыптастыруға банктегі қарыздардың үлесі, жалпы төлем айналымы.

АҚШ несиелік қатынастардың даму дәрежесі бойынша, шаруашылықтың өндірістік және өндірістік емес сферасын банк сферасының қамтуы, несиелік мекемелердің көп түрлігі мен көп тараптылығы жағынан, қаржы капиталы талаптарының қуаттылығы бойынша әлемнің басқа да елдерін арқа қалдырады. Американдық несие жүйесінің ауқымы туралы кейбір мәліметтер төмендегідей көрсеткіштерді беруі мүмкін. Несиелік мекемелер арқылы қолма-қолсыз ақша жолымен жүзеге асырылатын жылдық төлем айналымының басым бөлігі 80-жылдардың басында 60-65 трлн доллар сомасында бағаланған. Американдық шаруашылықта пайдаланылатын ақшалай капиталдың орта есеппен ¾ бөлігі несие жүйесі арқылы өтеді. Несиелік мекемелер арқылы жұмылындырылған ақшалай қаражаттардың орташа жылдық саласы 1989 жылы 700 млрд долларды құраған. Несие жүйесінің өз қызметтерін орындауы барысында несиелік қатынастар туындайды.

Уақытша бос ақшалай қаражаттарды жинақтап, оны қайтару және ақы төлеу шартында қайта бөлуге байланысты несиелік мекемелермен әр түрлі субьектілер арасындағы экономикалық байланыстар несиелік қатынастардың мазмұнын анықтайды. Бірақ, несиелік қатынастар мазмұны тек қана ақшалай капиталды жинақтап, оны заңды және жеке тұлғаларға уақытша пайдалануға берумен ғана тұрмайды. Несиелеу процесінде ұлғаймалы ұдайы өндірістік айналымы үшін төлем құралдарының қосымша массасы құралады. Төлем айналамының аса ауқымды ағыны төлем төлеушілер мен мекемелер және соңғылары мен алушылар арасында экономикалық қатынастарды қалыптастырумен қатар, несиелік қатынастар мазмұнын толықтыра отырып, несие жүйесі арқылы өтеді.

Несие жүйесінің елдегі ақша айналымын реттеудегі, заңды және жеке тұлғаларға әр түрлі қызметтер көрсету барысындағы қалыптасатын экономикалық қатынастарды да несиелік қатынастар мазмұнына жатқызуға болады. Несиелік қатынастар екі жақты сипатқа ие және шаруашылық субьектілері үшін де, сондай-ақ несие жүйесінің мекемелері үшін де бірдей қажет. Ақшаны несиелік мекемелерде сақтау – несиелік ресурстарды құруды білдірсе, ал оларды экономика және халық қажеті үшін орналастыру – несие беруді білдіреді.

Екі жақты қатынас: шаруашылық ұйымдары мен несие жүйесі, несие жүйесі мен халық, мемлекет пен несие жүйесі, несиелік мекемелер, әр түрлі елдердің несиелік мекемелері арасында болуы мүмкін. Жоғарыда түсіндіргенімдей, несиелік қатынас негізінен ақшалай формада несие экономикалық категориясының қызмет етуі барысында жүзеге асырылады. Несиелік қатынастардың сыртқы көрінісі несие формасын сипаттайды. Ол несиелік қатынастардың мәні және ұйымдастырылуын синтездейді. Несиелік қатынастар формасы мен мазмұны диалектикалық бірлікте болады. Несиелік қатынастар формасы олардың мазмұнына сәйкес келіп және оның дамуын ынталандыруы тиіс. Өндірістік қатынастардың өзгерісі несиелік қатынастар мазмұны мен несие формасының өзгеруіне әкеледі. Несие екі формада болады: тауарлық және ақшалай. Тауар несиесі коммерциялық несиенің бірінші негізін білдіреді.

Шаруашылық жүргізуші субьектілердің бір-біріне қарыз беруі барысында, аталған несие формасында ақшалай формада қайтарылады. Өйткені, алушы субьект несие беруші тауар несиесін алғанын куәландыратын вексельді, сондай-ақ салынған мүлік туралы парақты немесе басқадай құжаттарды береді. Бұл тұста несиелік қатынастар субьектілеріне – шаруашылық жүргізуші субьектісі және банк жатады. Несиелік қатынастардың мазмұнындағы өзгерістер нәтижесінде тауар формасындағы несие ақшалай формаға қайта ауысады. Сөйтіп, тауар формасы негізінде несиенің ақшалай, ең бастысы банктік формасы пайда болып дамиды. Несиелік қатынастар мен несие формаларының және несиелік мекемелердің жиынтығы кең мағынадағы несие жүйесі ұғымын құрайды. Ал несие жүйесі тар мағынасында – бұл несиелік есеп айырысу қатынастарын ұйымдастырушы, елдегі ақша айналысын реттейтін және басқа да қаржылық қызмет көрсететін несиелік мекемелер торабы болып табылады. Басқаша айтқанда, несие жүйесі банктік және басқа да мекемелердің жиынтығын – несиелік операцияларды жүзеге асыру және олардың құқықтық формаларын ұйымдастыруы арқылы сипатталады. Несиелік қатынастарды ұйымдастыруда: банктік және банктік емес институттар шеңберінде екі жүйені бөліп қарастырады. Соған сәйкес несие жуйесінің екі негізгі буыны қалыптасады: банктік және мамандандырылған несие-қаржы мекемелері. Экономиканың әр бір экономикалық-тарихи даму кезеңіне несие-ақшалай қызмет көрсетудегі қажеттіліктерге толық жауап беретін несиелік істі ұйымдастыру типі, өзіндік несие жүйесінің құрылымы сәкес келеді. Бірлескен несие жүйесінің күрделі, көп буынды құрылымы болады. Егерде несиелік мекемелердің өз клиенттеріне көрсететін қызметтерінің жіктелуін негізге алатын болсақ, онда қазіргі несие жүйесінің үш маңызды элементін бөліп қарастыруға болады:

• 
  Орталық (эмиссиялық) банк;
  
• 
  Коммециялық банктер;
  
• 
  Мамандандырылған несиелік мекемелер (сақтандыру, жинақтық, ипотекалық, сенімгерлік және тағы басқалары).
  

2 БАНК ҚЫЗМЕТІНІҢ ҚҰҚЫҚТЫҚ ЖАҒДАЙЫ

2.1 Банк ісін ұйымдастыру және реттеу.

Банктердің банк және өзге де операцияларды жүзеге асыруы банк қызметі болып табылады. Банк операцияларына: 1. депозиттерді қабылдау, заңды тұлғалардың банктік шоттарын ашу және жүргізу; 2. депозиттерді қабылдау, жеке тұлғалардың банктік шоттарын ашу және жүргізу; 3. банктер мен банк операцияларының жекелеген түрлерін жүзеге асыратын ұйымдардың корреспонденттік шоттарын ашу және жүргізу; 4. жеке және заңды тұлғалардың металл шоттарын ашу және жүргізу жатады, оларда осы тұлғаға тиесілі тазартылған бағалы металдардың және бағалы металдардан жасалған монеталардың нақты саны көрсетіледі; 5. кассалық операциялар: қолма-қол ақшаны ұсатуды, айырбастауды, қайта санауды, сұрыптауды, қаттап бууды және сақтау және кейіннен беру мақсатында оларды қабылдау жөнінде қызметтер көрсету; 6. аударым операциялары: жеке және заңды тұлғалардың төлемдер және ақша аударымдары бойынша тапсырмаларын орындау;

Банк операциялары Ұлттық Банк белгілеген тәртіпте электрондық тәсілмен жүзеге асырылуы мүмкін. Банктерге банк және өзге де операцияларын жүргізуге лицензияны уәкілетті орган береді. Банктерге банк операцияларын жүргізуге лицензия беру кезінде Ұлттық Банктің өз қорытындысы талап етіледі. Банк операцияларының жекелеген түрлерін жүзеге асыратын ұйым, осындай ұйымның қызметін реттейтін Қазақстан Республикасының заңнамалық актісінде көрсетілген операцияларды лицензиясыз жүзеге асыру мүмкіндігі көзделген жағдайларды қоспағанда, уәкілетті органның немесе Ұлттық Банктің лицензиясы болған жағдайда банк операцияларының бір немесе бірнеше түрін жүзеге асыра алады. Банк операцияларының жекелеген түрлерін жүзеге асыратын ұйымдарға банк операцияларын жүргізуге лицензияны, уәкілетті орган береді. Банк операцияларының жекелеген түрлерін жүзеге асыратын ұйымдарға лицензия беру кезінде операцияларды жүргізуге Ұлттық Банктің өз қорытындысы талап етіледі. Егер банк операцияларының жекелеген түрлерін жүзеге асыратын ұйымдардың қызметін реттейтін Қазақстан Республикасының заңнамалық актілерінде өзге де банк операцияларымен банк операцияларын жүргізу мүмкіндігі көзделген болса, онда лицензияны Ұлттық Банктің өз қорытындысы болған жағдайда уәкілетті орган береді. Банк операцияларының жекелеген түрлерін жүзеге асыратын ұйымдарға операцияларды жүргізуге және айрықша қызмет түрі операциялар болып табылатын заңды тұлғаларға лицензияны Ұлттық Банк береді. Банк операцияларын, сондай-ақ банктердің жүзеге асыратын өзге де операцияларын лицензиялау тәртібі уәкілетті органның нормативтік құқықтық актілерінде белгіленеді. Лицензиялау тәртібі Ұлттық Банктің нормативтік құқықтық актілерінде белгіленетін жағдайларды қоспағанда банк операцияларының жекелеген түрлерін жүзеге асыратын ұйымдар жүзеге асыратын банк операцияларын лицензиялау тәртібі уәкілетті органның нормативтік құқықтық актілерімен белгіленеді. Уәкілетті органның немесе Ұлттық Банктің нормативтік құқықтық актілерінде банктер мен жекелеген қызмет түрлеріне лицензия алуға байланысты банк операцияларының жекелеген түрлерін жүзеге асыратын ұйымдарға қосымша талаптар белгіленуі мүмкін. Банктер банк операцияларымен қатар, уәкілетті органның лицензиясы болған жағдайда мына операцияларды жүзеге асыруға құқылы:

1) тазартылған қымбат бағалы металдарды (алтын, күміс, платина, платина тобына жататын металдар) құйма күйінде, тазартылған қымбат бағалы металдардан жасалған монеталарды сатып алу, кепілге қабылдау, есепке алу, сақтау және сату; 2) құрамында бағалы металдар мен асыл тастар бар зергерлік бұйымдарды сатып алу, кепілге қабылдау, есепке алу, сақтау және сату; 3) вексельдермен жасалатын операциялар: вексельдерді инкассоға қабылдау, төлемшілердің вексельдерді төлеуі жөнінде қызметтер көрсету, сондай-ақ делдалдық тәртібімен домицилденген вексельдерді, вексельдер акцептін төлеу; 4)лизинг қызметін жүзеге асыру; 5) өзінің бағалы қағаздарын (акцияларды қоспағанда) шығару; 6) факторингтік операциялар: тауарларды (жұмыстарды, қызметтерді) сатып алушыдан төлемсіз тәуекел етіп қабылдай отырып, төлем жүргізуді талап ету құқығын алу; 7) форфейтингтік операциялар (форфетингтеу): тауарларды (жұмыстарды, қызметтерді) сатып алушының қарыз міндеттемесін сатушыға айналым түспейтін жолмен вексель сатып алу арқылы төлеу; 8) сенімгерлік операциялар: сенімгердің мүддесіне және тапсырмасы бойынша ақшаларды, ипотекалық қарыздар және тазартылған қымбат бағалы металдар бойынша талап ету құқықтарын басқару; 9) сейфтік операциялар: сейфтік жәшіктерді, шкафтарды және бөлмелерді жалға беруді қоса алғанда, құжаттандырылған нысанда шығарылған бағалы қағаздарды, клиенттердің құжаттары мен құндылықтарын сақтау бойынша қызметтер.
Банктер бағалы қағаздар нарығында мынадай кәсіби қызмет түрлерін жүзеге асыруға құқылы: 1) Қазақстан Республикасының және рейтингтік агенттіктердің бірінің ең төменгі талап етілетін рейтингін алған елдердің мемлекеттік бағалы қағаздарымен не онсыз уәкілетті органның шешімі бойынша мемлекеттік бағалы қағаздармен, базалық активтерінің тізбесі мен оны сатып алу тәртібін уәкілетті орган белгілейтін туынды бағалы қағаздармен - брокерлік; 2) Қазақстан Республикасының және рейтингтік агенттіктердің бірінің ең төменгі талап етілетін рейтингін алған елдердің бағалы қағаздарымен не онсыз уәкілетті органның шешімі бойынша мемлекеттік бағалы қағаздармен, сондай-ақ базалық активтерінің тізбесі мен оны сатып алу тәртібін уәкілетті орган белгілейтін туынды бағалы қағаздармен, өзге де бағалы қағаздармен - дилерлік; 3) кастодиандық; 4) трансфер-агенттік.

Банктерді бағалы қағаздар нарығында кәсіби қызметтің жоғарыда аталған бір немесе бірнеше үйлесімді түрлерін жүзеге асыруына лицензияны уәкілетті орган береді. Рейтингтік агенттіктердің тізбесін және ең төменгі талап етілетін рейтингін уәкілетті орган айқындайды. Банк операцияларын тек депозиттерге міндетті кепілдік беру жүйесінің қатысушылары болып табылатын банктер, сондай-ақ оның қызметін реттейтін Қазақстан Республикасының заңнамалық актілеріне сәйкес уәкілетті орган берген лицензиясы негізінде Ұлттық почта операторы жүргізуге құқылы. Банкiлер банк қызметiн операцияларды жүргiзудiң жалпы шарттарын белгiлейтiн ережелер мен iшкi ережелер болған жағдайда ғана жүзеге асыруға құқылы. Банк операцияларын жүргiзудiң жалпы шарттары туралы ережелерiн банк директорларының кеңесі бекiтуге және оларда мынадай мәлiметтер мен рәсiмдер болуға тиiс: а) қабылданатын депозиттер мен берiлетiн несиелердiң шектi сомасы мен мерзiмi; б) депозиттер мен несиелер бойынша сыйақы ставкасының шектiк мөлшерi; в) депозиттер мен несиелер бойынша сыйақы төлеудiң шарттары; г) банк қабылдайтын қамтамасыз етуге қойылатын талаптар; д) банк операцияларын жүргiзу ставкалары мен тарифтерi; е) банк пен оның клиентiнiң құқықтары мен мiндеттерi, олардың жауапкершiлiгi; ж) банк директорларының кеңесі банк операцияларын жүргiзудiң жалпы шарттарына енгiзу қажет деп есептейтiн басқа шарттар, талаптар мен шектеулер. Банкінің iшкi ережелерi: а) банк бөлiмшелерiнiң құрылымын, мiндеттерiн, қызметi мен өкiлеттiгiн; б) iшкi аудит қызметiнiң, несие комитетi мен басқа да тұрақты жұмыс iстейтiн органдар қызметiнiң құрылымын, мiндеттерiн, қызметi мен өкiлеттiгiн; в) құрылымдық бөлiмшелер басшыларының құқықтары мен мiндеттерiн;г) банкінің атынан және оның есебінен мәмәле жасаған кездегі лауазымды адамдар мен банк қызметкерлерінің өкілеттігін белгілеуге тиіс. Банктік заңдарда, банктердің жарғылық қоры қандай көздерден құралғанына байланысты оларды: мемлекеттік, жеке, меншік, акционерлік, аралас және шетелдік банктер деп жіктейді. Сондай-ақ жергілікті тұрғындардың жаңа банкке деген қажеттілігі болашақта табыс алу мүмкіндігі, жетекшілер құрамының өкілеттілігі, тағы басқа факторлар ескеріледі. Банкті ашудың осыған ұқсас тәртібі – Германия, Англия, Швейцария, Жапония және басқа елдерге де тән. Банктер және банктік қызметтер туралы заңға сәйкес, банкті ашуға рұқсат беруде бас тартуды санамағанда, банктік операцияларды жүргізуге берілген лицензия келесідей жағдайларда қайта қайтарылып алынуы мүмкін:

• 
  рұқсат берген күннен бастап, 6 айдан аса уақыт ішінде банк өз қызметін бастамаса;
  
• 
  Ұлттық банк белгілеген пруденциялық нормативтерді, Қазақстан Республикасының жұмыс істеп отырған банктік заңдарды жүйелі түрде бұзу, Ұлттық банк белгілеген нормативтік актілерді бұзу жағдайлары анықталған кезде;
  
• 
  Заңмен белгіленген мәліметтер мен есеп берулерді жүйелі түрде бұрмалау;
  
• 
  Осы заңмен және банк жарғысы, тағы басқа қарастырылған тыс операцияларды жүргізу кезінде.
  

• 
  банк аты және оның орналасқан жері;
  
• 
  банкпен жүргізілетін банктік операциялар тізімі;
  
• 
  жарғы қорының мөлшері және банкпен құрылатын басқа да қорлардың тізімі;
  
• 
  банктің басқарма органдары, оның бақылау органы, олардың құрылымы, құрылуы және қызмет ету тәртібі жайлы ереже;
  
• 
  банкті тарату тәртібі;
  

• 
  заңдармен бекітілген, ақшалай айыппұлдарды өндіріп алу;
  
• 
  банк дебиторларының қарыздарын Ұлттық банкте орналастырылған резервтік қордан беру;
  
• 
  «Қазақстан Республикасының Ұлттық банк туралы» заңында қарастырылған жағдайларда өзіне уақытша банкті басқаруды қабылдау;
  
• 
  Банктік операцияның кейбір түрлерін жүргізуге берілген лицензияны қайтарып алу;
  
• 
  Банктің заңсыз қызметінің нәтижесінде алынған табыстарды бюджетке алу;
  

• 
  қарызды мерзімінен бұрын қайтаруды талап ету;
  
• 
  осы клиенттердің шоттарында бар кез келген қаражаттар есебінен қарыз мөлшерін өтеу;
  
• 
  кепілге алынған мүлікті сату;
  

Банктің заңды тұлғаларының шоттары мен салымдары, операциялары бойынша анықтамаларды соттарға, арбитражды соттарға, тергеу жүргізу және прокуратура органдарына және салық салу сұрақтары бойынша салық органдарына береді. Жеке тұлғалардың шоты мен салымдары бойынша анықтамалар өз клиенттері мен олардың басқа соттар мен тергеуші органдарға да беріледі. Салым салушылардың мүдделерін қорғау мақсатында банктер банктік депозиттерді ұжымдық сақтандыруды жүзеге асыра алады. Салымдарды сақтандыру жүйесі банктің банкротқа ұшыраған немесе төлем қабілетсіз болған жағдайда барлық салым иелеріне белгіленген соммаға дейін зиянның орнын толтыруын кепілдейді. Банктер мен олардың құрылтайшылары, басқадай клиенттері арасындағы барлық келіспеушіліктер Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес соттың тәртібімен шешіледі.(1;203бет)

1. 
   Банктердің пруденциялық нормативтер мен сақтауға міндетті басқа да нормалар мен лиметтерді, резервтік талаптар және күмәнді қараыздарға қарсы провизияларды құру барысының орындалуын тексеру.
   
2. 
   Банктердің қаржылық қызметін қарастыру, оның болашақтағы жұмысы мен дамуы жайлы ой қалаптастыру, оның нәтижелерін соған ұқсас банктердің нәтижелерімен салыстыра отырып бағалау.
   

1. 
   капитал;
   
2. 
   активтердің сапасы;
   
3. 
   пайдалылық пен рентабельділік;
   
4. 
   өтімділік.
   

• 
  Банк капиталы стандарттарға жауап бере ме?
  
• 
  Ең төменгі капитал мөлшерінен асқанжағдай болды ма?
  
• 
  Капитал деңгейінің банктің өзіне алған тәекеоге қатынасы қандай?
  
• 
  Ең төменгі стандарттармен жеткіліксіз есептесуге алынған тәуекелдер бар ма?
  
• 
  Банк капиталының сапасы қандай?
  

- Өткен тоқсанда банктің несие тәуекелі жағдайында ерекше өзгерістер болды ма?

- Жалпы банк активтеріндегі кешіктірілген және аударылмаған активтердің үлесі қандай?

- Банктің капиталына қатысты сапасыз активтердің деңгейі қандай?

- Өткен тоқсанда немесе алдыңғы жылда сапасыз активтер сомасының жоғарылуы немесе төмендеуі қалай болуы мүмкін? Банктің сапасыз несиелерінің құрылымы қандай?

- Үмітсіз несиелерді баланстан шығару. Шығарылған несиелердің негізгі түрлері және олардың өсуі немесе төмендеуі?

- Банктік несиелік қызметінің шығының жабу үшін құрылған резервтерінің ( провизиялар) сомасы. Банктің құрған резервтерінің жоғарылауы немесе төмендеуі?

-Ұлттық банктің нормативті талаптарының сақталуы?

Табыстар мен шысыстарды талдау. Капитал, банктің қаржылық жағдайының ең маңызды көрсеткіштерінің бірі дедік. Ал капиталдың тұрақты жағдайын, сәйкес табыстарсыз қолдау мүмкін емесе. Банк неғұрлым рентабельді жұмыс жасаған сайын, соғұрлым жыл сайын өзінің капиталын толықтырып отырады. Акционерлер банктің одан әрі дамуына жағдай жасайды. Ал шығындар банктің капиталын азайтып немесе жойып жіберуі мүмкін. Өз табыстарын қайтара алмаған акционерлер капиталды инвестициялауды тоқтатып, соның салдарынан банк банкротқа ұшырауы мүмкін. Сондықтан банктің табыстарын үздіксіз қашықтан бақылау қажет. Банктің табысын талдау барысында талдаушы мынадай негізгі үш сұраққа жауап береді:

- Банктің табысының деңгейі қандай? Оның деңгейі банк капиталын құруға және қолдауға жеткілікті ме?

- Табыстардың тенденциясы қандай? Қазіргі экономикалық жағдайда оның келесі жылда жоғарылауы немесе төмендеуі мүмкін бе?

- Табыстардың тұрақтылығы қандай? Егер нарықтық пайыз мөлшерлемелердің жлғарылаған немесе төмендеген жағдайда ол тұрақты болып қалуы мүмкін бе?

• 
  шығындардың құрылымы;
  
• 
  пайыздық шығындардың көлемі;
  
• 
  пайыздық емес шығындар мен басқа да шығындардың көлемі;
  
• 
  әкімшілік шығындар.
  

• 
  Банктің өтімді активтерінің көбеюі немесе азаюы?
  
• 
  Банктің ірі депозиттер, басқа банктердің депозиттері немесе мемлекеттік органдардың депозиттері сияқты тұрақсыз қаражат көздеріне деген тәуелділігін азайтып жатар ма немесе көбеюде ме? Және тәуелділік деңгейі қандай?
  
• 
  Банктің активтерінен асатын, жақын арада қайтаратын банктің қарыз сомасы бар ма?
  

• 
  банк басшылығымен үнемі және тиімді байланыста болу;
  
• 
  өз бақылауындағы банктердің жағдайы туралы банктік қадағалау департаментінің директорына жедел түрде ақпараттар беру:
  
• 
  банк басшылығы мен директорлар кеңесінің кемшіліктеріді түзетуге қабілеті мен ықыласына байланыста мәселелерді шешуде өздерінің шаралар жоспарын Ұлттық банк басшылығына қарастыруға беру;
  
• 
  өзіне бекітілген банкке қатысты әсер ету шараларының орындалуын бақылау және олардың тиімділігін бағалау.
  

Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі белгіленген екінші деңгейдегі банктердің қаржылық есеп беру туралы тәртібіне сәйкес банктер Қаржылық қадағалау департаментіне тоқсан сайын халықаралық стандарттарға негізделген қаржылық есеп береді. Қаржылық есеп беру банктік қаржылық жағдайы мен оның қызметінің нәтижелері туралы нақты мәліметтерді қамтитын отыз бес кестеден тұрады. Сонымен банктер мен әр түрлі есеп берулердің негізінде қашықтан қадағалаудың қызметкерлері тоқсан сайын Статус-Репорт деп аталатын қысқаша қорытынды жасайды. Статус - Репорт - банктің ағымдағы қаржылық жағдайын толық бағалауға мүмкіндік беретін құжат. Берілген баға тек қана ішкі арналымдарға ғана қолданылады және банкке санкцияларды қолдануға негіз бола алмайды. Бұл құжат қарастыру қорытындылары банк бойынша сәйкес ұсыныстар берумен қатар соңғы шешім қабылдау үшін Қаржылық қадағалау депертаментінің басшылығына беріледі. Статус-Репортта көсетілген негізгі қаржылық көрсеткіштер мен басқа да мәліметтерге мыналар жатады:

1. 
   Банк туралы жалпы мәліметтер.
   
2. 
   Меншікті капиталының көлемі мен құрылымы.
   
3. 
   Банктің активтері.
   
4. 
   Банктің міндеттемелері.
   
5. 
   Банктің табысы мен шығысы.
   
6. 
   Өтімділігі және ең төмеңгі резервтік талаптар.
   
7. 
   Қосымша ақпараттар.
   

Қазақстан Республикасы екінші деңгейдегі банктердің қызметін реттеу механизмі қазіргі кезде көптеген елдерде қолданылатын осындай әдісті бірге қамтиды. Соның ішінде қашықтан қадағалау әдісі жедел тексеруді қажет ететін банктерді анықтаудың негізі болып табылатын көрсеткіштерді айқындау үшін қолданылады және тексеруді ерекше алаңдататын қызметтердің бағытын дұрыс тексеруді ұйымдастыруды қамтмасыз етеді. Қашықтан қадағалау, инспекциялау барысында анықталған мәселелерді юою бойынша жұмыстардың нәтижесіне бақылау жасау мүмкін. Осымен бірге қадағалау орындары қызметкерлерінің есеп берулерді тексеру, инспекциялау ісінде біліктілігі мен кәсіптілігі болу керек.

3. 
   2004-2006 жж. Банктік есептеу және есеп беруді талқылау.
   

2004 жылғы мәліметтерге сүйенсек, қоршаған ортаны ластағаны үшін төлем бойынша жалпы жоспарланған сома 93 697 мың теңге, нақты орындалғаны 92 764 мың теңгені, яғни 99,0 % құрады. Бұл дегеніміз 2004 жылы бұл төлем тіпті толығымен орындалды деуге болады. Заңды тұлғаларды тіркегені үшін алым жоспар бойынша жергілікті бюджетке 2 800 мың теңге түсу керек болса, нақты орындалғаны 3 911 мың теңге, яғни орындалуға қажетті жоспардың 139,7 % құрады. Тұрғылықты жерді тіркегені үшін төленген мемлекеттік баж 2003 жылы 850 мың теңге деп жоспарланып, 1 966 мың теңге орындалып, 231,3 % құрады. Ал осы көрсеткіштер бойынша 2004 жылғы мәліметтерге сүйенсек, жоспарланғаны 125 089 мың теңге, ал нақты орындалғаны 137 877 мың теңге, яғни 110,2 % құрады. Бұл алдыңғы жылға қарағанда 11,2 % артық соманы көрсетеді. Заңды тұлғаларды тіркегені үшін алым жоспарда 3 912 мың теңгені көрсетсе, орындалғаны 4 442 мың теңгені көрсетіп, 113,3 % құрады.

2004 жылға қарағанда 2004 жылы түскен түсімдер 26,4 % кемігенін көрсетеді. Ал тұрғылықты жерді тіркегені үшін мемлекеттік баждың жоспардағы түсімі 1 587 мың теңге, ал нақты орындалғаны 1 795 мың теңге, яғни 113,1 % құрады. Бұл мемлекеттік баж түсімінің 118,2 % кемігендігін көрсетеді.

Соңғы жылдағы мәліметтерге сүйенсек, қоршаған ортаны ластағаны үшін төлемақы бойынша жоспарланғаны 161 474 мың теңге, нақты орындалғаны 162 327 мың теңгені құрады. Бұл 100,5 % орындалғаны. Бұл жоспардың толық орындалғандығын көрсетіп отыр. Заңды тұлғаны тіркегені үшін алым 4 150 мың теңге жоспарланып, оның 4 919 мың теңгесі орындалып, 118,5 % құрады. Бұл көрсеткіш түсімнің артқанын көрсетіп отыр. Ал мемлекеттік баж жоспарланғаны 1 684 мың теңге болса, орындалғаны 2 222 мың теңге болып, 131,9% құрады. Бұл тағы мемлекеттік баж бойынша бюджетке түсетін түсімнің көлемінің артқанын көрсетеді. Басқа да алым, төлемақы және баждың соңғы үш жылдағы, яғни 2004-2006 жылдарындағы толық мәліметтерді «Форма 1Н» көруге болады.

Акциз төлеушілер болып: ҚР аумағында акцизделетін тауарлар шығаратын; акцизделген тауарларды ҚР-ң кедендік аумағына импорттайтын; бензинді (авиациялық бензинді қоспағанда) және дизель отынын көтерме, бөлшек саудада өткізуді жүзеге асыратын; тауарлар бойынша акциз төленбесе, конкурстық массаны, тәркіленген, иесі жоқ акцизделетін тауарларды, сондай-ақ мұрагерлік құқығы бойынша мемлекетке өткен және мемлекет меншігіне өтеусіз берілген акцизделетін тауарлар өткізуді жүзеге асыратын жеке және заңды тұлғалар, олардың бөлімшелері және резидент емес тұлғалар табылады.

Акциздер жанама салықтың бір түрі болып табылады. Ол бағаға немесе тарифке белгілі бір үстемақы ретінде белгіленеді, сондықтан салық төлеушінің табысымен байланысты болмайды. Акциз салығының негізгі тағайындалуы ол әлеуметтік қоғамға зиянды тауарлардың өндірісін шектеу және табысы жоғары адамдардың бір бөлігін бюджетке жұмылдыру.

Акциз салығымен салынатын объектілердің қатарына:

1. 
   бензинді көтерме және бөлшек өткізуі;
   
2. 
   жарға капиталының жарнасы;
   
3. 
   акцизделетін тауарларды қайта өңдеуге ұсыну;
   
4. 
   тауар нысанында төлеу үшін акцизделетін тауарларды қолдану;
   
5. 
   өзінің өндірістік қажеттілігіне акцизделетін тауарларды қолдану; ойын бизнесі бойынша ойын столы, ақша ұтысы мен ойын автоматтары, тотализатор кассасы.
   

Акциз салығының ставкаларына келетін болсақ, оларды ҚР Үкіметі бекітеді. Олар екі түрге бөлінеді:

1. 
   адволорды, яғни тауар құнына процентпен бекітілген ставка;
   
2. 
   нақты, яғни заттай нысандағы өлшем бірлігіне абсолютті сомада белгіленген ставка.
   

Дизель отыны бойынша 1тоннаға 60 теңге, яғни егер 100 т дизель отыны болса: 100 * 60 = 6 000 теңге. Ал егер 40 % алкоголь өнімі болса, оған 100 теңге, яғни 20 бутулка 0,5л есептегенде 10л болады, сондықтан:

10 * 100 = 1 000 теңге. Әрбір өнімге әртүрлі ставка белгіленген .

Акциз бойынша салық кезеңі болып күнтізбелік ай табылады. Осы мерзімде акциз салығының төленуі жүзеге асырылады: бірінші он күн ішінде жасалған операциялар бойынша сол айдың он үшінші күнінен, ал салық кезеңінің екінші он күні ішінде жасалған операциялар бойынша жиырма үшінен, сондай-ақ салық кезеңінің қалған күндері бойынша келесі айдың үшінші күнінен кешіктірмей салық төленеді. Төтенше оқиғалар салдарынан болған жағдайларды қоспағанда, өндірілген акцизделетін тауарлар бүлінген, жоғалған кезде акциз толық мөлшерде төленеді.

Одан әрі өткізу үшін сатып алынған бензин (авиациялық бензинді қоспағанда), дизель отыны бүлінген, жоғалған жағдайда да қолданылады. Акциздік маркалар жоғалған, бүлінген кезде акциз мәлімделген ассортимент мөлшерінде төленеді. Алкоголь өнімін таңбалауға арналған бүлінген немесе жоғалған акциздік маркалар бойынша акцизді есептеу маркада көрсетілген сауыттың (ыдыстың) көлеміне қолданылатын белгіленген ставка негізде алынып жүргізіледі. Маркада сауыттың (ыдыстың) көлемі белгіленбеген жағдайда бүлінген немесе жоғалған акциздік маркалары бойынша акцизді есептеу маркалары бүлінген, жоғалған кезеңнің алдыңдағы салық кезеңі ішінде өнім құю (орау) жүргізілген сауыттың (ыдыстың) неғұрлым үлкен көлемі негізге алынып жүргізіледі.

Акциз маркалары бүлінген, жоғалған кезде мынадай жағдайларда:

1. 
   акциз маркалары төтенше жағдайлар салдарынан бүлінсе, жоғалса;
   
2. 
   бүлінген акциз маркаларын салық қызмет органдары жоюға жасалған есептен шығару актісі негізінде қабылдаса, акциз төленбейді.
   

 Сонымен қатар, жеке және заңды тұлғалардың бензин (авиациялық отын түрін қоспағанда) және дизель отынын өнірушілердің көтерме сатып алушылар туралы арнайы мәліметтер жазылып толтырылатын кесте бар. Ол кестеде реттік номер сатып алушының толық атауы, сатып алушының тұрғылықты жері, яғни мекен-жайы, салық төлеушінің тіркелген номері, сатып алушымен жасалған келісімшарттың күні, номері, шикі мұнайдың пинкоды, мөлшері, өлшем бірлігі тонна (Қосымша 2 ).

Семей қаласы бойынша Салық комитетінде жанама салықтар бөлімі бар. Бұл бөлім екі сектор арқылы қызметін жүзеге асырады, яғни қосымша құн салығын әкімшіліктендіру секторы; акциздерді әкімшіліктендіру секторлары арқылы. Акциз салығымен айналысатын сектор болып акциздерді әкімшіліктендіру секторы табылады. Бұл бөлімнің негізгі міндеті болып-бюджетке төленетін салықтар және басқа да міндетті төлемдер бойынша түсімдердің, негізінен жанама салықтар бойынша түсімдер толықтығын қамтамасыз ету; алкоголь өнімдерінің өндірісі және айналымына бақылауды жүзеге асыру, акцизделетін тауарлар және акцизделетін қызмет түрлерін өндіру және өткізуге бақылауды қамтамасыз ету табылады.

Семей қаласы салық комитетінің 2003-2005 жылдар аралығындағы мәліметтерге сүйенсек, ҚР территориясында өндірілген барлық спирт түрінен жергілікті бюджетке түскен соманы көрсетуге болады. Облыс бойынша 2003 жылы 74 086 мың теңге жоспарланған соның ішінде орындалғаны 16 857 мың теңге. 2004 жылғы жоспар бойынша 49 100 мың теңге түсу керек болса, нақты түскені 77 267 мың теңге, яғни 157,4% құрады. 2005 жылы 44 220 мың теңге жоспарланса, оның орындалғаны 10 295 мың теңгесі болды. Акциз салығы бойынша жергілікті бюджетке 2003 жылы 5 976 мың теңге түсімі түсті, ал жоспарланған негізгі сома 3 392 мың теңге, яғни жоспардың 176,2 % жүзеге асқанын көрсетеді. 2004 жылы жоспардағы сома 8 607 мың теңге болса, орындалғаны 8 719 мың теңге, бұл алдыңғы жылға қарағанда 74,9 % кемігендігін көрсетеді, яғни жоспардың 101,3% орындалғанын көрсетіп отыр. 2005 жылы 8 026 мың теңге жоспарланып, 17 675 мың теңгесі орындалып, 220,2 % құрады. Көріп отырғандай бұл 100 % артық орындалғанын білдіреді. Басқа акцизделетін тауар түрлері бойынша соңғы үш жылдағы, яғни 2003-2005 жылдарындағы толық мәліметтерді «Форма 1Н» көруге болады (Қосымша 3).

Кесте мәліметтері 2006 жылдың наурыз айы бойынша құрылған.

Бұл кестеден көріп отырғандай, 2005 жылы акциз салықтары бойынша бюджет түсімдерінің басты көзін арақ сусындары бойынша салық түсімдері алады, яғни бұл салық түрінен мемлекеттік бюджетке 333013 мың тенге салық түскен. Бірақ ойын бизнесі бойынша акциз түсімдері осы кездегі мәліметтер бойынша орындалуы 220,2 процентті құрайды. Осы мәліметтерге қарағанда жеңілавтокөліктер бойынша, бензин (авиабензинді қоспағанда), дизель отын және сыраға салынатын акциз салықтары бойынша салық түсімдерінің түсімдері орындалады деп болжамдауға болады.

3 ҰЛТТЫҚ БАНК - ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ

ОРТАЛЫҚ БАНКІ

3.1 Ұлттық банктің құрылымы мен басқару органдары.

• 
  оның капиталының қалыптасуы 100% мемлекеттің қаражаты есебінен болатын унитарлық банк;
  
• 
  акцияларының бөлігі мемлекетке тиесілі (немесе мемлекеттің қатысуынсыз) акционерлік қоғам;
  
• 
  бірлестік типтес ұйым (мемлекеттің қатысуымен немесе қатысуынсыз);
  
• 
  Орталық банкінің қызметін бірігіп атқаратын тәуелсіз банктер жүйесі;
  

• 
  Қазақстанның экономикалық дамуы және оның дүниежүзілік экономикаға интеграциялануы мақсаттарына жетуге көмектесетін ақша айналысы, несие, банктік есептеулерді және валюталық қатынастар саласындағы мемлекеттік саясатты жасау және жүзеге асыру;
  
• 
  Ақша-несие және банк жүйесінің тұрақтылығын қамтамасыз етуге көмектесу;
  
• 
  Банктік және басқа несиелік мекемелердің қызметін реттейтін ережелерді жасау және олардың орындалуына бақылау жасау негізінде банк несие берушілердің, салымшылардың мүдделерін қорғау;
  

• 
  елдегі несиелік ресурстарды және ақша айналысын басқару;
  
• 
  өзіне бағынышты мекемелер арқылы ақшалай түсімді инкассациялауды ұйымдастыру және жүзеге асыру;
  
• 
  халық шаруашылығындағы несиелік, есеп айырысу және кассалық операцияларды жүзеге асыру бойынша ережелерді, әдістемелік инструкциялық нормативтік актілерді шығару (барлық банктерге міндетті), есеп жүргізу және банктердің есеп беруін ұйымдастыру;
  
• 
  банк ісін лицензиялау, ақша-несиелік реттеудің әдістерінің формаларын талдау;
  
• 
  банк ісін бақылау және қадағалау;
  
• 
  елдің банк жүйесінің тәуелсіз балансын жасау;
  
• 
  ғылыми-зерттеу және аналитикалық жұмыстар жүргізу;
  
• 
  валюталық операцияларды жүргізу ережелерін және тәртібін жасау, біркелкі валюталық саясатын жүргізу және тағы басқа.
  

• 
  меншікті қаражаттары;
  
• 
  басқа банктермен тартылған және келісім – шарт негізінде Ұлттық банкіге орналастырылған ақшалай қаражаттар;
  
• 
  Қазақстан Республикасынан тыс жерлерден тартылған қаражаттар;
  
• 
  Мемлекеттік арнайы қорлардан және бюджеттің уақытша бос қаражаттарынан.(1; 233бет)
  

• 
  мемлекеттік ақша-несиелік саясатын жасайды;
  
• 
  Ұлттық банкі шығарған, банктер ісіне қатысты нормативтік актілерді бекітеді;
  
• 
  Парламент бекіткен тұжырым негізінде банкноттар мен монеталардың номиналдық құнын және әшекейлік пішінін бекітеді;
  
• 
  Ұлттық банкінің банктермен және Қазақстан Республикасының бюджетімен операциялар бойынша пайыздық мөлшерлемесін бекітеді;
  
• 
  Қазақстан Республикасының валюталық айырбас бағамын анықтау тәртібін белгілейді;
  
• 
  Сыртқы резервтерде сақтауға алатын сыртқы активтердің типтерін бекітеді;
  
• 
  Ұлттық банкінің жұмысы туралы есеп береді, жылдық жиынтық балансты қарастырады;
  
• 
  Ұлттық банк туралы Ережені, Ұлттық банк құрылымын бекітеді және Ұлттық банк департаменттерінің директорларын тағайындайды;
  
• 
  Банктер және олардың филиалдары үшін экономикалық нормативтерін бекітеді;
  

және оны құқықтық түрде ұйымдастыруы.

• 
  айналыстағы ақша массасының көлемін реттеу жолымен Қазақстан Республикасында мемлекеттік ақша – несие саясатын жүргізеді, Қазақстан Республикасы аумағында банкноталар мен монеталарды айналысқа шығарушы жалғыз эмитент болып табылады;
  
• 
  кепіл берушісі Үкімет болып табылатын Қазақстан Республикасының ішкі және сыртқы қарызына қызмет көрсетуге қатысады;
  
• 
  Қазақстан Республикасы аумағында еншілес банк ашуға рұқсат береді;
  
• 
  Қазақстан Республикасы аумағында, одан тыс жерлерде банк филиалдарын өкілдіктерін ашуға келісімін және банк операцияларын жүргізуге лицензия береді;
  
• 
  Банктердің бағалы қағаздар эмиссиясы жобасының оның тіркелуіне дейін өзі белгілеген тәртіппен міндетті сараптауын жүргізеді;
  
• 
  Ол банктерге несие беруге, банктердің қарыз капиталы нарығындағы ашық позициясына бақылау жасауға құқылы. Банктерге соңғы сатыдағы несие беруші болады, қайта қаржыландыру саясатын жүргізеді;
  
• 
  Банктердің жұмысына және шетелдік валютаны сатып алу, сату және айырбастау ұйымдарына бақылау мен қадағалау жүргізеді әрі пруденциалдық нормативтер белгілейді;
  
• 
  Қазақстан Республикасында ресми мөлшерлемелерді өзгерту арқылы банктік пайыз мөлшерлемелерінің деңгейін реттеуді жүргізеді;
  
• 
  Қазақстан Республикасында информациялық процестерді ақша – несие реттеуі әдістерімен бәсендете алмаған жағдайда Ұлттық банк банктердің операциялары бойынша несиелік салымдарды шектеу және пайыз мөлшерлемелерін өзгертуге құқықтар береді;
  
• 
  Қазақстан Республикасында есеп айырысу тәртібін, жүйесін және нысандарын анықтайды, қазақстандық теңгемен банкаралық есеп айырысулардың мезгілінде және үзіліссіз жүргізілуін қамтамасыз ететін жүйенің жұмыс істеуін ұйымдастыруы тиіс;
  
• 
  Қазақстан Республикасында валюталық реттеу мен валюталық бақылауды жүзеге асырады және валюталық операциялардың барлық түрін жүргізуге құқылы.
  
• 
  Банк ісі, есеп, есеп айырысу, валюталық операциялар жүргізу бойынша банктерге, валютаны сатып алу, сату және айырбастау операцияларын жүзеге асыратын мекемелерге және олардың клиенттеріне оындауға міндетті нормативтік актілер шығарады, сонымен қатар, олардың орындалуын бақылайды;
  
• 
  Бақылау және қадағалау функцияларын қамтамасыз ету үшін банктерге, шетелдік валютаны сатып алу, сату, айырбастаумен айналысатын ұйымдарға бухгалтерлік, статистикалық, тағы басқа есеп берудің тізімін, формасын және мерзімін бекітеді;
  
• 
  Егер заңды актілермен басқалары қарастырылмаса, Қазақстан Республикасының Үкіметімен келісіп, банктердің және басқа шаруашылық субьектілерімен жүзеге асырылатын есеп айырысу, ағымдағы бюджеттік және басқа да шоттардан төлем жүргізу кезегін, есеп айырысуларды реттеу мақсатында бекіте алады;
  
• 
  Ұлттық банкіге жүктелген функцияларды жүзеге асыруға көмектесетін ұйымдарды құруға және оларды басқаруға қатысуға құқылы;
  
• 
  Қолма-қол банкноттар мен монеталарды есепке алу, сақтандыру, тасу және инкассациялау ережелерін бекітеді, банкноттар мен монеталарды тасуды, сақтандыруды және инкассациялауды қамтамасыз етуге қатысады, банкноттар мен монеталардың мемлекеттік резервтік қорларын құрады;
  
• 
  Қазақстан Республикасы банктерінің жиынтық балансын құрады және тұрақты түрде жариялайды;
  
• 
  Ішкі және сыртқы активтер бойынша болжамды есептер шығарады;
  
• 
  Ақшалай қаражаттарды есепке алуда қате кеткенде немесе қолдан жасалған құжаттар бойынша есепке алынған қаражаттар анықталған жағдайда клиенттердің немесе банктердің шоттарынан ақша қаражаттарын сөзсіз шегеру құқығына ие;
  
• 
  Қазақстан Республикасындағы банктер жүйесіне кадрларды дайындауға қатысады;
  

Валюта нарығындағы операциялар арқылы өтімділікті қамтамасыз ету саясаты. Ұлттық банкінің валюталық нарықтағы интервенциясы жалпы ақша-несие саясатының шегінде жүзеге асты. Ұлттық банкінің шетел валютасын сату, егер ақша базасының өсімі басқа факторлардың әсерінен шетел активтерінен басқа болатын жағдайда, 1995 жылғы жағдайлар көбінесе ақша массасының өсімін стерилизациялау және теңгенің айырбастау бағамын реттеу мәселелерін бір уақытта шешті. Бірақ кейбір айларда таза шетел активтерінің өсімі үкіметке берілген таза несиелер өсіміне қосарланды, сонда ақша базасының өсімінің төмендеуі, Ұлттық банкінің екінші деңгейлі банктеріне беретін несиелерінің азаюы және Ұлттық банктің ноталарын эмиссиялау есебінен жүзеге асты. Осы кезеңдерде валюта бағамының саясаты ақша массасын реттеу саясатымен қарама-қайшылықта болды. Теңгенің айырбастау бағамын реттеуге Ұлттық банкінің қатысу дәрежесінің төмендеуі бұл қарама-қайшылықтарды жоюға мүмкіндік беріп, бір уақытта, ақша массасына валюталық интервенцияларының әсер ету тиімділігін төмендетті.

ҚОРЫТЫНДЫ

ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР

1. 
   Конституция Республики Казахстан. 30 августа 1995 г.
   
2. 
   Гражданский Кодекс Республики Казахстан (Общая часть), 268-ХIII от 27
   

3. 
   Закон РК «О Банках и банковской деятельности». № 2444 от 31.08.95 г.
   
4. 
   Ақша, несие, банктер: Оқулық/ Жалпы редакциясын басқарған Ғ.С. Сейітқасымов. – Алматы: Экономика, 2006. – 466 бет.
   
5. 
   «Қазақстан Республикасындағы банктер және банк қызметі туралы» Қазақстан Республикасының 1995 жылғы 31 тамыздағы №2444 Заңы.
   
6. 
   Коммерциялық банктер операциялары. Оқу құралы. 2-ші басылым, қайта өңделген және толықтырылған. –Алматы: ИздатМаркет, 2006. – 272 бет.
   
7. 
   «Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі туралы» Қазақстан Республикасының 1995 жылғы 30 наурыздағы №2155 Заңы
   
8. 
   Закон РК «Об акционерных обществах», № 281-1 от 10 июля 1998 г.
   
9. 
   Положение НБ РК «О пруденциальных нормативах №219 от23.05.1997г.»
   
10. 
    Положение НБ РК «О классификации ссудного портфеля и порядке формирования резервов (провизии) для покрытия убытков от кредитной деятельности.
    
11. 
    Положение НБК «О классификации активов и вне балансовых требований и расчете провизии по ним банками второго уровня Республики Казахстан» от 12 февраля 2006 года № 218.
    
12. 
    Постановление Правительства Республики Казахстан «О кредитовании развития малого бизнеса, фермерских хозяйств, создание рабочих мест» от 12 февраля 2006 года № 104.
    
13. 
    Казахстан-2030. Процветание, безопасность и улучшение благосостояния всех казахстанцев. Послание Президента страны народу Казахстана.
    
14. 
    Программа долгосрочного финансирования жилищного строительства и развития системы ипотечного кредитования, утвержденная постановлением Правительства Республики Казахстан от 28 ноября 2005 года № 1774.
    
15. 
    Акулич И.Л. Математическое программирование примерах и задачах: учебное пособие для студентов эконом. спец. Вузов .- М:Высш.шк.,2006 г.
    
16. 
    Алякин А.А. «Организация учетной работы банка» //М.: «Инфра-М», 2006 г.
    
17. 
    Антов М.Г., Пессель М.А. « Денежные отношения, кредит и банки» // М.: АО «Финстатинформ», 2006 г., с 271
    
18. 
    Банковский портфель 1– 2, 3 // М.: «СОМИНТЕК», 2006 г. с. 275
    
19. 
    Банковское Право РК, 2003г. авт. Бекмуратов А.С. с. 275
    
20. 
    Банковское право. Учебник. // Под ред. О.И. Лаврушина. – М.: 2005 г.
    
21. 
    Белых Л.П. «Устойчивость коммерческих банков. Как избежать банкротства» //М.: Банки и биржи, 2006 г. с. 192
    
22. 
    Долан Э.Дж., Колин Д. Кэмпбелл, Розмари Дж. Кэмпбел. «Деньги, банковское дело и денежно-кредитная политика» / Пер. с англ. В.Лукашевича и др.; Под общей редакцией В.Лукашевича.-Л.-1991.- 448 с.
    
23. 
    Ефремова Л.Г. «Банковское право» // Учебное и практическое пособие, М.:- 2005 г.
    
24. 
    Ж.Матук. Финансовые системы Франции и других стран. М.; Финстатинформ, 2006 г Т1.
    
25. 
    Жуков Е.Ф. «Банки и банковские операции» // М. Банки и биржи ., ИО «ЮНИТИ» 2006 г. с.472.
    
26. 
    Иоффе М.Я., Фатыхов Д.Ф. Охрана труда и техника безопасности в Финансово-банковских учреждениях. – М.: Высш.шк., 2005 – 144 с.
    
27. 
    Коммерческие право / Рид Э., Коттер Р., Гилл Э. И др.; пер с англ. Под ред. В.М. Усоскина. – 2-е изд. – М.: СП «Космополис», 2005. – 480 с.
    
28. 
    Курс экономическое право: учебник / Под ред. Б.А.Райзберга – М.: «ИНФРА-М, 2005.- 720 с.
    
29. 
    Лексис В. «Кредит и банки» // М.: «Перспектива» – 2006 г. с.120
    
30. 
    Луковников А.В. Охрана труд. Изд-е 3-е, перераб. И доп., М.: «Колос».1973 г.
    
31. 
    Мадия ров Д.М., Марчевский В.С. «Основы современного банковского дела» // Учебное пособие, Алматы, «Экономика» 2005 г., с.135
    
32. 
    Маркова О.М. и др. «Коммерческие банки и их операции» // Учебное пособие для вузов, М.: Банки и биржи, «ЮНИТИ», 2006 г. с. 288.
    
33. 
    «ЮНИТИ», 2004 г. с. 288.
    
34. 
    Нурлыбаева А.А., Авров А.П. «Финансово-банковская статистика» // Учебное пособие, Алматы 2004 г., с. 150.
    
35. 
    Сейткасимов Г.С., Шаяхметова Г.О. Абдраимова Г.Т. Бухгалтерский учет и отчетность в банках / Под ред. Сейткасимова Г.С. – Алматы: Каржы-Каражат; Раритет, 2003. – 456 с.
    
36. 
    Сейткасымов Г.С. «Деньги,кредит,банки» // Учебник, Алматы, «Экономика», 2005 г., с.364.
    
37. 
    Усоскин В.М. Современный коммерческий банк: Управление и операции. – М.: «ВСЕ ДЛЯ ВАС», 2006. – 320 с.
    
38. 
    Усоскин В.М. Современный коммерческий банк: управление и операции – М.: «ВСЕ ДЛЯ ВАС», 2005 г.
    
39. 
    Шарп У., Александер Г., Бэйли Дж. Инвестиции: Пер. с англ. – М.: ИНФРА-М,1998. – ХII,1028 с.
    
40. 
    Шелобаев С.И. Математические методы и модели в экономике, финансах, бизнесе: Учебное пособие для Вузов.- М.:ЮНИТИ – ДАНА, 2006. – 367 с.
    
41. 
    Абенов К. Бизнес малый – проблемы большие. Транзитные эконмика-2006. - №4. – с.50-51.
    
42. 
    Агальцова С. К вопросу об организационных формах предпринимательства. Транзитная эконоимка. – 2005. - № 6. – с. 55-59.
    
43. 
    Ауэзов О. Чужой среди своих. Деловая неделя. – 23 июня. с. 3.
    
44. 
    Встреча с предпринимателями: День предпринимателя. Знамя труда.-2001-21 апреля – с. 2.
    
45. 
    Дабаев А. Вопросы в толпе восклицательных знаков. Континент. – 2006. – 27 декабря. – с.32-33.
    
46. 
    Дауранов И., Рудецких А. Кредитование субъектов малого предпринимательства. Банки Казахстана. – 2006. - № 11. – с. 13-16.
    
47. 
    Дауранов И., Шишкина А. Малый бизнес: Проблемы оформления кредита. Аль Пари. – 2005. - № 5 с. –79-84.
    
48. 
    Иванов М. Кастодиальная деятельность банков в Республике Казахстан: Основные факторы и перспективы развития.
    
49. 
    Имашев Б. Становление малого предпринимательства. Транзитная экономика. – 2006. - № 9. – с. 5-13.
    
50. 
    Какимжанов З. НСБК – групп: Ожидание и перспективы. Казахстанская правда.-2005 г. – 15 января.- с. 5- 6.
    
51. 
    Лисак Б. Межбанковские заимствования – как инструмент финансовой политики коммерческих банков. Банки Казахстана. – 2005. - №5. – с.21-25.
    
52. 
    Махмутова М., Святов С. Эволюция банковской системы. Банки Казахстана. – 2006. - № 5. – с. 16-20.
    
53. 
    В.А. Нарский, А.О. Краев, И.Н. Коньков. Привлечение иностранного капитала в акционерное общество. Финансы и кредит. – 2003. - № 9. – с. 25-28.
    
54. 
    Ниязов Б.О некоторых вопросах создания в Казахстане полноценной системы ипотечного кредитования. РЦБК.-2000.-№12. – с. 15-20.
    
55. 
    Нурсеит Н. Текущее состояние и проблемы кредитования малого бизнеса в Республике Казахстан. Банки Казахстана.-2005. № 12. – с. 11-16.
    
56. 
    Оливер де Байер. Анализ банковского кредита и рейтинга. Банки Казахстана. – 2006.-№9.-с.42-44.
    
57. 
    Организационные структуры и культура предпринимательства. Вопросы экономики.-2000.-№8.-с.15.
    
58. 
    Олег Хе. Нацбанк подвел итоги 2002 года. Панорама. – 2001.- №1.с.4.
    
59. 
    Пудовкина О., Чабровский В. Проблемы риска в бизнесе. Транзитная экономика.-2005. -№4.-с.-42-47.
    
60. 
    Программа кредитования малого бизнеса по кредитной линии ЕБРР. Банки Казахстана.-2006.-№3.-с.-9-10.
    
61. 
    Сайденова В.Х., Бейсенова М.У. Развитие малого и среднего бизнеса как залог экономической стабильности Казахстана. Наука и образование Южного Казахстана.-2001.-№7-с.133.
    
62. 
    Садыков А. Кредиты «удлинились». Деловая неделя.-2000.-14 января. –с.4.
    
63. 
    Семенов А. Борьба без правил. Кто в нокауте? Мир. – 2001 № 2 с. 2-5
    
64. 
    Спектр М. Научное обеспечение развития малого бизнеса в Казахстане. Вестник предпринимателя 2006.- № 3 с. – 18-23.
    
65. 
    Темиргалиев Ж. Тенденции развития малого бизнеса в Казахстане. Вестник предпринимателя. 2000. - № 3 с. 18-23.
    
66. 
    Темирханов Е. Малый и средний бизнес. Надо действовать! Транзитная экономика 2006 № 10 с. 116-119.
    
67. 
    Токсанова А. Многоуровневый подход к проектированию систем управления малым предпринимательством в Казахстане. Транзитная экономика 2000 № 4 стр 25-41.
    
68. 
    Тураев А. Анализ развития малого бизнеса в Казахстане. Аль-Пари – 2006 № 2 с.69-74.
    
69. 
    Умбетов А. Кредитование малого бизнеса и банки. Аль-Пари 2005 № 2 с.27-31
    
70. 
    Е. Шарыгин. Повышение ликвидности активов банка путем секьюритизации их кредитных портфелей. РЦБК. 2000. - №5 с. 56-59.
    
71. 
    Шарипбаев К. Малый бизнес: Проблемы и перспективы. Жамбыл-Тараз-2000-12 мая с. 3.
    
72. 
    Челекбай А. Определение рейтинга кредитной работы филиалов банка. Аль-Пари. – 1998 № 2 с. 50-59.
    
73. 
    Вестник Национального банка РК, № 1 – 52, 2005 г.
    
74. 
    Статистический бюллетень Национального банка РК 2005 г № 1-11.
    
75. 
    Статистический бюллетень Национального банка РК 2006 г № 12.
    

БАЯНДАМА

Өндіріске қатысты алғанда, екінші кезекте саналатын несие жүйесі оған тұрақты және елеулі әсер етеді. Ол бірнеше дүркін ақшалай қорлардың ауқымын кеңейтіп, өндіріс тиімділігінің өсуін қолдай отырып ақшалай қаражаттардың бір саладан екіншісіне қайта құйылуын қамтамасыз етеді. Несие жүйесінің ролі мен маңызы келесідей бірқатар көрсеткіштермен сипатталады: несиелік жұмсалымдардыңжалпы көлемі, кәсіпорындар мен ұйымдардың негізгі және айналым капиталын қалыптастыруға банктегі қарыздардың үлесі, жалпы төлем айналымы.

АҚШ несиелік қатынастардың даму дәрежесі бойынша, шаруашылықтың өндірістік және өндірістік емес сферасын банк сферасының қамтуы, несиелік мекемелердің көп түрлігі мен көп тараптылығы жағынан, қаржы капиталы талаптарының қуаттылығы бойынша әлемнің басқа да елдерін арқа қалдырады. Американдық несие жүйесінің ауқымы туралы кейбір мәліметтер төмендегідей көрсеткіштерді беруі мүмкін. Несиелік мекемелер арқылы қолма-қолсыз ақша жолымен жүзеге асырылатын жылдық төлем айналымының басым бөлігі 80-жылдардың басында 60-65 трлн доллар сомасында бағаланған. Американдық шаруашылықта пайдаланылатын ақшалай капиталдың орта есеппен ¾ бөлігі несие жүйесі арқылы өтеді. Несиелік мекемелер арқылы жұмылындырылған ақшалай қаражаттардың орташа жылдық саласы 1989 жылы 700 млрд долларды құраған. Несие жүйесінің өз қызметтерін орындауы барысында несиелік қатынастар туындайды.

Уақытша бос ақшалай қаражаттарды жинақтап, оны қайтару және ақы төлеу шартында қайта бөлуге байланысты несиелік мекемелермен әр түрлі субьектілер арасындағы экономикалық байланыстар несиелік қатынастардың мазмұнын анықтайды. Бірақ, несиелік қатынастар мазмұны тек қана ақшалай капиталды жинақтап, оны заңды және жеке тұлғаларға уақытша пайдалануға берумен ғана тұрмайды. Несиелеу процесінде ұлғаймалы ұдайы өндірістік айналымы үшін төлем құралдарының қосымша массасы құралады. Төлем айналамының аса ауқымды ағыны төлем төлеушілер мен мекемелер және соңғылары мен алушылар арасында экономикалық қатынастарды қалыптастырумен қатар, несиелік қатынастар мазмұнын толықтыра отырып, несие жүйесі арқылы өтеді.

Несие жүйесінің елдегі ақша айналымын реттеудегі, заңды және жеке тұлғаларға әр түрлі қызметтер көрсету барысындағы қалыптасатын экономикалық қатынастарды да несиелік қатынастар мазмұнына жатқызуға болады. Несиелік қатынастар екі жақты сипатқа ие және шаруашылық субьектілері үшін де, сондай-ақ несие жүйесінің мекемелері үшін де бірдей қажет. Ақшаны несиелік мекемелерде сақтау – несиелік ресурстарды құруды білдірсе, ал оларды экономика және халық қажеті үшін орналастыру – несие беруді білдіреді.

Екі жақты қатынас: шаруашылық ұйымдары мен несие жүйесі, несие жүйесі мен халық, мемлекет пен несие жүйесі, несиелік мекемелер, әр түрлі елдердің несиелік мекемелері арасында болуы мүмкін. Жоғарыда түсіндіргенімдей, несиелік қатынас негізінен ақшалай формада несие экономикалық категориясының қызмет етуі барысында жүзеге асырылады. Несиелік қатынастардың сыртқы көрінісі несие формасын сипаттайды. Ол несиелік қатынастардың мәні және ұйымдастырылуын синтездейді. Несиелік қатынастар формасы мен мазмұны диалектикалық бірлікте болады. Несиелік қатынастар формасы олардың мазмұнына сәйкес келіп және оның дамуын ынталандыруы тиіс. Өндірістік қатынастардың өзгерісі несиелік қатынастар мазмұны мен несие формасының өзгеруіне әкеледі. Несие екі формада болады: тауарлық және ақшалай. Тауар несиесі коммерциялық несиенің бірінші негізін білдіреді.

• 
  Орталық (эмиссиялық) банк;
  
• 
  Коммециялық банктер;
  
• 
  Мамандандырылған несиелік мекемелер (сақтандыру, жинақтық, ипотекалық, сенімгерлік және тағы басқалары).