Білім берудегі психологияның теориясы мен практикасының кез-келген әсерінің мақсаты - білім беру процесіне және жалпы білім беру жүйесіне қатысушылардың қалыптасуы, дамуы. Кез-келген құбылыс пен процесс аяқталған жүйе ретінде емес, даму мен қалыптасуда зерттеледі. Білім мен тәрбиенің тиімді жүйесі үш түрдің дамуын үйлесімді түрде үйлестіреді:
- өсу және жетілу - білім беру процесіне қатысушылардың белсенді араласуынсыз онтогенез процесінде олардың биологиялық жетілуі арқылы психикалық құрылымдардың пайда болуы. Дамудың осы түріне негізделген білім беру жүйелерінің мысалдары жеке тұлғаны еркін тәрбиелеу жүйелері болып табылады (Вальдорф мектебі, М. Монтессори мектебі және т. б.);
- білім беру процесінің ересек қатысушылары белсенді түрде тарататын қоғамдық тәжірибе мен нормаларды интериоризациялау арқылы психикалық құрылымдарды меңгеру және қалыптастыру. Дамудың осы түріне негізделген білім беру тәсілдері мінез - құлық және белсенділік болып табылады;
- қайта құру немесе өзгеру - өзіндік психикалық дамудың құралдарын өз бетінше іздеу арқылы психикалық жаңа құрылымдарды меңгеру. Дамудың бұл түрі білім беру процесіне ересек қатысушылардың көмегімен жүзеге асырылады, олардың негізгі міндеті - баланың өзін-өзі жетілдіру мүмкіндіктерін құру. Гуманистік педагогика, білім берудің экзистенциалды-гуманистік және субъективті тәсілдері осы даму принципін іс жүзінде жүзеге асырады.
Детерминация принципі
Зерттеу пәнінің оның өмірінің алдыңғы немесе кейінгі оқиғаларымен және қатынастарымен байланысын орнатуға, қоршаған ортаның белгілі бір әсеріне байланысты оның одан әрі мінез-құлқын болжауға мүмкіндік береді. Детерминацияның екі түрі бар:
Каузальды детерминация психикалық құбылыстар арасындағы қарым-қатынасты орнатады, мұнда өткен тәжірибенің оқиғасы/қатынасы сөзсіз адамның белгілі бір психикалық сапасының қалыптасуына әкеледі. Мысалы, жасөспірімнің девиантты мінез-құлқы осы баланың отбасылық тәрбиесінің қолайсыз факторларының болуын болжауға және оларды оңтайландыру бағдарламасын жасауға мүмкіндік береді. Себеп-салдарлық детерминацияға негізделген интерпретацияның кемшіліктері стереотиптердің әсері, сондай-ақ субъектінің өткен тәжірибесіне қатаң ену, кез-келген қиындықты жеңуде субъектінің бірегей мүмкіндіктерін қарастырудың мүмкіндігі болып табылады.
Мақсатты детерминация субъектінің мақсаттары мен құндылықтары оның қызметін басқаратын және анықтайтын психикалық құбылыстар арасындағы қатынастарды орнатады. Бұл жағдайда девиантты жасөспірімге психологиялық көмек оның өмірлік мақсаттары мен құндылықтарын анықтау, сондай-ақ осы мақсаттарға жетудің тәуелсіз дағдыларын қалыптастыру негізінде құрылады.
