КітлихлиАсъі Жүсіпбек Аймауытов

К е р ек у -Б ая н   кітапханасы  “Р ухн ам а'
I 
Өз рольдерімізді  бір ыңғайлап, даярлап алған 
соң Әмірканға кісі жібердік.
Әміркан  кол  үстасып,  сыпайы  амандасып 
отырды.  Ә н^ті  Ш әкеттікінде  көрген  Әмірқан 
емес, бүйығы,  момакан жігіг.
«Бәленше қандай кісі?» деп  сұрасаң,  Бек де­
ген  қу  түрін  бүзып  аудармай  сала  қоятын. 
Нүрмамбет  шешен  бір  қүрбысын:  «Май  ауыз, 
май  күлақ,  тасбақа,  талтакай»  деп  суреттеген 
екен.  Егер мен  Бек тәрізді қу болсам, мойыным- 
ды  кыжырайтып,  көзімді  бажырайтып:  «Әмір- 
қан  осындай жігіт» дер едім.  Егер мен  Нармам- 
беттей шешен болсам, Әмірқанды: «Ербең қүлак, 
едірек, талтиған тәпек асық» дер едім. Олардай 
менің  өнерім  жоқ,  сондықтан  мен  Әмірқанды 
«Ш е/лі  қаршығадай  шап  етер,  киіктщ  асығын- 
дай тап  етер» жігіт деп қана суреттей аламын.
Әмірканның  бес-алты  әнін  тьщдап  алып, 
сауық күні келуге уәдесін алып, апарып салдық.
Сауыққа өз әлімізше жаксы дайындалғанбыз. 
Клубтың театрын алғамыз. Билет екі күн бүрын 
кыдыртып сатылған.  Жетішатырдың казақтары 
қандай  тыраш:  қатын-қалаш,  бала-шағасымен 
келді  -  залға  сыймай  кетті.  Мүндайда  саналы 
жеңгейлердің де пайдасы үлкш  тиеді ғой. Рәзия 
жеңгей  неше  түрлі  тәтті  нандар  пісіріп,  жеміс 
алып, баласының тсйы болатындай кызмет істе- 
ген. Оспанбек ағайдың үйіндегі жеңгей де қоңыр 
қаздай  баспаңдап,  екі  бөшке  қымызды  сатып, 
ақшаны  көпіртіп  алып  жатыр.  Қарындастары- 
мыз  да  программа  сатып,  сымпылдап  жүгіріп 
жүр.  Мүқтаж  шәкірттер  кенелмеген  не  қалды?

Ж үсіп б ек  А йм ауы тов
Жастардың  түнғыш  журналы  аяктанбаска 
калды?
Халык мүнша жиылады дегш есте жок. Мына 
топты, анау кызметті көргш сон көңіліміз көкке 
серпіп, аяғымыз сайға тимей жүр. Жүрт у да шу, 
мәз-мейрам.
Сауыкты  Наурыз  мейрамына  арнаған  соң 
казактың  ескі  ырымын де  істегенбіз.  Саркаска 
күрт көжші тай казанға жүздіріп, бүктырып кой- 
ғанбыз.  Ішіне  жылкыньщ басын  салып,  екі-үш 
табак ет асып, үлкендердін алдына тартпақ бол- 
ғамыз.
Ойын  басталмай-ак, жүрт кымызға  бас кой- 
ып жатыр. Жәлен сыкылды мүғалімдер Наурыз- 
ды  түсіндіріп,  жастардың  талабын  күттыктап, 
мінбеге  шығып  сөз  сөйлеп  жатыр.  Біреулер: 
«Ата-бабамыздын жоралығын істейік» деп, төс 
қағы сы п,  көрісіп  жатыр.  Ойын  басқаруш ы 
Әбіжанда  ес  жок,  кішкенг  жүтып  келсе  керек. 
Әбіжан болмаса,  сауык осындай  болар  ма еді? 
Билетті  дендеп  өткізген,  әйелдерге  тамакты 
әзірлеткен, кілем, ыдыс, сайман бар жабдыктын 
бәрін тапкан сол Әбіжан - мактаншак жігіт. Жар- 
намаға,  программаға  «Баскарушы»  дегаі  аты 
жазьшғаны  Әбіжанға  зор  атак-  Әбіжанның  та- 
ныс  емес  адамы  жок,  күрдасы  емесі  тағы  жок. 
Ол жүртгын  бәріне  еркін.  Берсе  қолынан,  бер- 
месе  жолынан  тарткандай  ғып  алады.  Онын 
ойыны  қайсы,  шыны  кайсы  екенін  адам  да 
білмейді.  Ойынды Әбіжандай кісі басқарсын. ..
Қонырау  екі  соғылдьі.  Біз  сахна жақта  дом- 
б ы рамы зды   күйлеп,  там ағы м ы зды   кенеп, 
кісілерімізді  жинап,  жағамызды  түзеп,  шашы-

Умызды  тарап ,  н әр сел ер ім ізд і  құры п,  шала 
бүлініп,  жанталасып жатырмыз.  «Осынша топ- 
тын  алдында  шалдырып,  маскара  болып  кала- 
мыз ба, болмаса шапалак соғылып, кошамет ала- 
мыз ба» - деп жүрегіміз дүрс-дүрс етеді.
Қонырау  үш  кағылды.
Шымылдық ашылды. Зал у-шу, айқайласып, 
кимелесіп, орынғаталасып, «дауыстама!», «оты- 
рыңдар!» десіп күңкілдесіп жатыр. Әлден уақыт- 
та  саябырлайын деді.
Ө зімізш е  жаксы  ш ығардық  деп  ойладык. 
Шымылдық жабылды,  шапалак соғылды.
Хорымыз  жамырап  жақсы  шықпады...
Рахым бек  деклам аци ясы н   ж ақсы  айтты. 
Скрипкаға  ән  косқан  он  екі  жасар  Мәржім  та- 
маш а  соқты.  Қ айта-кайта  ш акы ры п,  залды 
дүрсілдетті.  Өзі  тіленіп  ш ыкқан  студент  би- 
кеш іміз  «Ж алғы з  шалды»  бастағаннан  мің- 
гірлеп,  «каттырак,  каттырак»  дегізіп  еді,  орта 
кезіне  барғанда,  төбеге  үрғандай түрып  калды. 
Қағазына  карап,  кәне  таба  алсыншы!  «Қайт, 
кайт!» - дейміз. Тындамады. Өзі де қылан кісі емес 
еді. әлдеи уакытта бітіріп, өрт сөндіргендей кап- 
кара  болып,  сахнаның артына  жок болды.
Бірак «әбиірді акша отау жауып», кейінгілер 
сүрінбей  шыкты.  Әсіресе  жүртты  сүйіндірген 
Әміркан болды.
Қазак  пніндегі  жиын,  тойда айтканы  болма­
са, Әмірқан театрда ән салып  көргзі жок екш.
«Ж үртка  тәж ім   етесің,  домбы раңды  көп 
күйлеп  жалыктырмайсың,  сыпайы  жүріп  тура- 
сын» деп тапсырғамыз.  Әміркан оның бірін де 
істеген  жок.  Жайдағысындай  іркілместен  таң-
У  
К ер ек у -Б ая и   кітапханасы  “ Рухнама"

Ж үсіпб ек  А йм ауы тов
таңдай  басып  барды  да  намазда  тізе  басқа 
кісіше, белуарына шейін еңкейді. Сөйтті де шал- 
қайып отыра кетті.
Әмірқан шығысымш  шапалақ шартылдады. 
Өзге шығушылардан Әмірканның киімі де, түрі 
де, жүріс-түрысы да жат еді; казактың еркіндігін 
еске түсіруші еді.
Домбырасын  күйлеп,  екпіндетіп  бір-екі  са- 
рындатып алды да,  айкайға басты.
Зал тым-тырыс болды...
Ton көргшде Әміркан аруактанып, көтеріліп 
кетеді екеа Бүрынғы дауысы астар болмай қал- 
ды.  Зал  жаңғырып, күңгірлеп  кетгі. 
Сүңкылдаған  көмейі 
Сыбызғыньщ  үніндей;
Ескектеген  толкыны 
«Бозайғырдың» күйіндей;
Аспандап  соккан  айғайы 
Алтайдың аскар тауындай;
Желпілдеткен түндікті 
Күздігінгі дауылдай;
Төмшдете сорғалап,
Тас бүлақтьщ суындай;
Әсем, әсем накысы 
Айдыннын сүлу  куындай;
Қалыктатып  созғаны 
Сарыарқаның  беліндей,
Жаяулатса, баяулап,
Арканың қоныр желіндей;
Тамылжытып,  сыныксып,
Жаңа түскен келіндей;
Қалын казак даласын 
Әнімен залға сыйғызды,

7
 
Кереку-Баян  ютапханасы  “Рухнама"
---------------------------
) 
Дауысын  көпке сүйгізді,
Шапалак та шапалак. • •
ГІәле шіркін!  Бис-бис...
Тағы  да шык, тағы да!...
Тағы  шыкты  Әміркан.
Бү жолы Іміркан баска энге салды.
Бір-бірін  киып  кете  алмай,  мүратына  жете 
алмай,  кош  айтыскан  жарға  үсап;  жалғызынан 
айрыльш, канатынан қайырыльш, зарлаған бей- 
не  жанға  үсап,  болмаса  жылап  егілгш,  көзден 
жасы  төгілген,  бейне  бір  кайғы -зарға  ұсап, 
өкінішті,  өксікті,  касіретті,  мүиды  әнді  сарна- 
ды. Жүрт төмеи карап, әркім жүрегімен сырлас- 
кандай, әншінің бітіргенін де сезбей қалды. Ке- 
иет  тым-тырыс  бола  калды  да,  шапалак  кайта 
соғылды.  Қалғып  кетіп  оянган,  қызыкты  тәтті 
түс  көрген,  кайтарам  деп  талпынған  кісідей, 
жанға жаккан тәтті үннің кеткеніне өкініп, ерше- 
лене  соғылды.
Әміркан тымағын кынырайта киіп тағы  бар­
ды.  Тағы  соқты. Тагы да ескектете, желпіндіре, 
желіктіре,  ышкындыра,  күлш ынды ра  соғып, 
ты ң д ау ш ы н ы ң   айы зы н   әбден  канд ы рды . 
Әмірқан  бәйгеден  келді!  Зал  сарт-сүрт,  айгай- 
үйғай,  гуілдеп,  толқындап  барып  баеылды. 
Әмірқанды қүшақтап алып, арқаға кағып, б е д ­
ней сүйіп жатырмыз.
Әміркандай  әнді  ешкім  сала  алмайды.  Жай 
жүргенде  Әмірқанды  ешкім  елемейді.  Әмірқан 
ән салса,  сонда кім  екзп н  білесің.  Ән  салса,  ол 
өзін-өзі үмытады, әннің ә>еніш тоңкеріледі, онын 
дауысы  кемейінен  шықпайды,  жүрегінш  шыға- 
ды. Ол әнніңәр нақысын үғады, әнді ғана сүйеді.

Ж үсіпб ек А йм ауы тов
Ол  тәтті  үнге,  топқа  бола  жаралған  адам.  Ән 
салса  рақаттанып,  гүл-гүл  жайнайды.  Көзі  де, 
аузы да, денесі де, қолы да бірге салады. Әміркан 
кісі  емес,  әнге  айналады.  Оның ән  салғандағы 
түріне  карап отырсаң, тоясың.
Бірақ  Әмірқан  үнемі  олай  айта  бермейді. 
Әміркан  кымызы,  тобы,  ойын-сауығы,  қыз- 
келіншегі бар жерде өзін-өзі үмытып айтады.
Әнін  ұғушы, тындаушы болса, шабыттанып 
айтады.  Тыңдамай,  жабырлап  сөйлесе  бастаса, 
Әміркан түрып кетеді,  айтпайды.
III
Әміркан  кісіге  тез  үйір  болатын,  жолдаска 
жанын қиятын жігіт. Наурыздан кейін бізбен дос 
болып кетті. Бер жакка шықса, бізге соқпай кет- 
пейді.
-  Менің  қүжырамды  да  бір  көріндер,  -  деп, 
қайта-кайта шақырып, үйіне қонакка апарды.
Қүжырасы бір іншік екш. Қарт шешесі, коңыр 
ғана келіншегі бар екен.  Үйінде мәз төсдаіші де 
жоқ.  Бар  асыл  бүйымы  -   үкілі  сары  домбыра. 
Оқығандардан көргенін істеп:
- Біздің жампоз мынау! -  деп, катынын жете- 
леп әкеп,  қолын үстатты.  Қымыз,  ет  алып,  ты- 
паштанып,  шабылып  қалыпты.
Әміркандікі қаланың дәл шетінде.  Үйінің ар 
жағы жасыл дала, қымызды ішіп алған сок көгал- 
ға шығып, сейіл күрдык- Ән туралы әңгіме қыл- 
дық.
-  Мшің  жүрмеген  жерім,  көрмеген  елім  бар 
ма? - деп бастады Әмірқан. Жас күнімнгн әкеме 
еріп, ел  араладым.  Әкем  ересен әнші  еді.  Әкем

І^ ^ ік ай т ы с  болған соң. жақсыларға еріп көп жүрдім. 
ш
П   Ж орменкелерге  бардым.  М аған  ән  үйреткен 
ә>елі  әкем  болды.  Содан  соңғы  үлгі  берген кісі 
Жұмабек әнші  еді.  Уай,  шіркін,  Жүмабек ж іпт 
еді, Ондай әншіні өмірі көргем жоқ. Қанша айт- 
са. бір жалықпайсьщ. Бір әнін бір ат беріп үйрет- 
сең обалы ж оқ...  Өлеңші, әнші деген жігіттердің 
бәрін  естідік.  Қайда?  Жоламайды.  Әннщ  бір 
жерін  келтірсе де,  бір  жерін  былықтырып  ала­
ды.  Бас-аяғы бірдең мүлтіксіз шықпаған соң әнді 
салып  ш керек?...
Естайды естігендерің бар ма?
- Жок.
«Қорланды» сол  шығарды дейді  ғой ...  Оның 
ән салғаны бір порым екен. Күжілдеп, ызбарла- 
нып,  ышкынып, тістеніп,  шытынап  кетеді  екен. 
Ән салғаны төбелеске бергісіз. Әншілердщ көбі 
түр  шығарам  деп,  әуре  болады.  Жақсы  әнді 
бүзып  жібереді.  Қиқылдай  ма,  шиқылдай  ма, 
аупылдай  ма  мазарат...  Есіл  әнді  бей-берекет 
қылады. Бег-аузын тыржитып, зорланып, күше- 
ніп отырып салған соң ән  бола ма? Әнді  еркіне 
жіберіп,  қысылмай  салған  ғой  қызығы.
Әншілердің көбі  не  мактан ушін, не  мал табу 
үшін айтады.  Шабыты келмесе де зорланып ай­
тады.  Зорланып  айтқан  ән  дүрыс  шыға  ма?  Ән 
салу  көңілден  ғой...  Мен  өзім  көңілденбесем, 
жаксы  айта алмаймын:  айтқым келмейді...
Әннніңбір кілтеңжерлері болады...  Жүрттың 
көбі  соны  келтіре  алмайды.  «Ау»  дегеннщ бәрі 
ән  болады деп  ойлайды.  Ол ән  бола ма?  Кейбі- 
рО'лер орыска еліктей  ме,  ноғайша жырлай  ма? 
Қазак  әнін  бүзып  жібереді.  Қазақтын
У
 
Ксрску-Баян кітапханасы “ Рухнама"

Жүсіпоек Аймауытов
әнін салшы. кандай тындар екен!? Бу шіркінніңі 
сонына  түскен  сон,  кунттамаса  болмайды  ғой. 
Жүмабек марқұм әнді салып жіберіп: «Қай жері 
үнамайды?»  деп,  білетін  кісілерден  сүрап  оты- 
рушы еді.  Әркімнің әнін  тындап,  жаксы  жерін 
алып,  жаманын  тастап  талғамаса,  дүрыс  шық- 
пантын көрінгді. Осы «Екі жиршді» елдінаузы- 
нан  бала  күнімде  есітіп  едім.  Енді  байкасам, 
әжептәуір  ән  екен.  Қандай  жана  әніннен  кем 
емес. Ондап түзеген сон жүрт кағып әкетті...
Мұндай  сөз  Әмірканның  ғана  аузынан  шы- 
ғады.  Жалпылама әнші  әннін кайткшде жаксы 
болатынын  ескермейді  де.  Әмірқаннын  әнге 
берілгендігі  сонша,  баска  шаруаға  олак-ак. 
Қолынан  түк  келмейді.  «Аш тан  өлемін-ау. 
көштен  калам-ау, ертен не  күн көрем-ау» деген 
уайым  ойына  да  келмейді.  Кейде:  «Кемпірдін 
наны... отыны бітіп калыпты»деп, саскалактап 
жүгіріп жүргші. Біро/даі ат, біреудш арба, oipsy- 
деи  карызданып  азык,  акша  алып  жүргаіі.  Ол 
«барды  баламайды,  жоқты  санамайды»,  өзінін 
бірдемесін сурасан бере салады, кісінін нәрсесін, 
киімін өзі де  киіп жүре  береді.  Ұят екен-ау де- 
мейді.  Ол  кісі  алдауды,  арын  сатуды  білмейді. 
Кім  көрінгенге  саеді.  Өзін  әркім  талай  алдап 
кетсе де, сенуін коймайды. Ондай саппасты тап- 
пассың.
«Менікі, сенікі» деген сезім Әмірқанда жокка 
тандық еді. Есімде бар, шілдеханада менін касы- 
ма бір келіншекті отырғызды. Қүлағыма сыбыр- 
лады: «Қапы калма, айналдыра бер» - деді. Ана- 
дай жердш ән соғып отырып, келіншекті нүскап,

|көзін  қысып  кояды.  Сөйтсем,  Әмірқанның  өз 
келіншегі екен.
Бір жолыққанда:
- Соққан-ау ! Әнеугі өз қатының екен ғой, - де- 
сем:
-  Е,  мвіікі  болса  кайтушы  еді?...  -  деп,  бы- 
лыктырып  отыр.
-  Бұрынғы  катының  қайда? -  дегенде:
-  Оны  шығарып  жібергем,  -  деп,  ойыншық 
тәр ізд і  айта  салды.  С урай  келсем,  мұнысы 
бесінші  екеи.  Әмірқан  әнді  шабыты  келгенде 
кандай салса, катынды да шабыты келгшде ала 
салады екен.  Көңілі суыған кұні не қатын тастап 
кетеді екен, не өзі шығарып жібереді екен. Қаты- 
ны  тастап  кетсе,  өзі  намыстанбайды  екен,  өзі 
шығарса,  қатынға да  обал  болды-ау  деп  артык 
кынжылмайды  екен.
Үй  іші  не болып жатқанымен  ici  жок,  қашан 
көрсең  де  жайраңдап  мае  болып,  арсалаңдап 
жүргеіі. Жұрт оны «алакұс» дейді, «бәдж» дейді. 
«Осы  Әміркан  бер  мезет  есі  кіріп,  ойлана  ма 
екен? Мүңая ма екен?» деп ойлаушы ем. Мүңай- 
мақ түгілі, Әмірқанның жылағанын  да коргем.
Кокек  айы.  Мал  төлдеп,  жер  көгеріп,  күс 
үялаған кез.  Әмірқан, Дәулетжан  - үшеуіміз Ке- 
р>енкелге  күс  атуға  бардық.  Кер^енкөд  калаға 
қырық шакырым. Екі мылтығымыз бар, қос алып 
барғамыз. Екі күн жатып, қайықпен жүзіп, қамы- 
стың арасынан каздың жүмыртқасын теріп, қүс 
атып кенелгеміз. Дәулетжан көл жағалап кеткен. 
Кешке таман Әмірқан  екеуіміз  қостың алдында 
қаз  жүндеп,  жүмыртқа  асып  отырып  әңгім е 
қүрдық.  Әмірқанға:  «Басыңнан  кешкен
У  
К ср с к у -Б а я н   кітапханасы  “Рухнама"

Ж үсіпб ек  А йм ауы тов
зык әңгімеңді айтшы» легенде,  мынаны айтты:
- Ел  қыдырып,  эн  салып,  жын  куып  журген 
кезім. Қайда ш ын болса, іздеп кетеміз. Ормам- 
бетте Актамак дегш бір тамаша кыз болды. Үріп 
ауызға  салғандай,  жұтынып  тұрған  сүлу  еді. 
Міне,  биыл  отыз  екіге  шығып  түрмын,  ондай 
сүлуды  көргем  жок.  Өзі  паң.  Жөпшенді  бозба- 
лаға  көзінін кырын  да  салмайды.  Пысыксыған 
талай жігіт маңына дари  алмай  койған.
Бір  ойында  Актамак  маған  орамал  тастады. 
Өңім екшін, түсім екшін білмедім. Буыным кал- 
тырап  кетті.  Буы  әкетіп  барады.  Бетіж  таман 
таянғанда,  колымды  үстады да:  «Шын  сүйсен, 
сүй!» деді. Актамакты сүйгш кісінін арманы бар 
ма?  «Ш ыным»  дедім.  Қасынан  орын  берді. 
Дәмелі жігітгер ішін жарып жібергендей болды. 
Төбем  көкке  жетті.  Бір  каға  берісте:  «Біздің 
ауылға келіп жүрсейші!» деді.
Содан  кейін  Актамақтың  аулынан  шыкпай- 
тын  болдым.  Жеңгесінің  отауына  барсам,  ән 
салғызады. Әзілдеседі. «Әнінді тыңдағым келеді 
де  түрады»  дейді.  Бір  күні:  «Түсімде  көрдім» 
деді. Не керек,  сүйте-сүйте қалай жакындаска- 
нымызды білмеймін:  бірімізді-біріміз көрмесек 
шыдай алмайтын  болдык.  Ол «өл»  десе,  өлген- 
деймін.  Түрім  мынау,  жалғыз  атты  кедеймін. 
Неме  кызыкканым  білмеймін,  ынта-көңілі  ма- 
ған ауды да кетті.  Бір күні:
- Мші шын  сүйсен алып қаш!  -  деді.
- Қайда барамын?
- Қалаға кетейік.
Өлерімді  білмейтін  мен  де  жындымын  ғой. 
Таң асып түрған байдын екі атына екеуміз мініп,

К ер ек у -Б а я н   кітапханасы  “Р ух н ам а”
(«кала кайдасың» деп, тартканымыз ғой. Сен кыз 
алып  қашып  көрген  жоқсың  ғой?
-Ж ок.
- 
Қызык кой  .  Түні бойы  соқтырып отырып, 
таң ата Орданьщ тауына келіп бекіндік.  Маңай- 
да ел  жоқ.  Күндіз тауда жатып,  кешке  түн  қат- 
пақпыз.  Атты  бір  куыска тығып,  өзіміз  тамақ- 
танып, үйыктап  алдык.  Жанторсықта қымызы- 
мыз,  бір  коржынбасы  етіміз  бар-ды.  Бөрін  өзі 
даярлап  алған.
Қас карая  атгандык.  Атымыз шалып, тыңай- 
ып қалған  екен.  Қылан урады.  Жортып  келеміз. 
Алдымызда екі кезеңкалды. Ар жағы - беті ашык 
дала.  Итжатпастьщ асуына шыға бергенде, қар- 
сы  алдымыздан  үш  атты  кісі  сопаң  етті.  Ұры 
екен.  «Ойбай!»  дедік.  Ақтамак  колымнан  шап 
беріп  үстай алды.  Келе:  «Түс, түс!» - деді. Түсе 
коймадым. Б ір ^ і сойылмет салып жіберді - кал- 
пактай  түстім.  Есім  ауып  қалды.  Есімді  жиған 
кезде,  екі  колымды артыма  байлап,  көзімді та- 
ңып,  біреуі  артына міңгестірді.  Ақтамактан  ай- 
ырылдым.  Таудан  тауға  соғып  әлден  уакытта 
бір  ылдиға  түстік.  Мені  аттан  түсірді.  Аяғыма 
шылбыр гағып, бір ағашка байлап тастады.  До- 
малап  жаттым.  «Өлемін  ғой»  деп  жатырмын. 
Актамақ  байғүс  сорлы  болды  ғой.  Әлде  неғып 
жатыр? Ой мүндай кысылмаспын. Әлдш уакыт­
та  аттың  дүбірі  естілді.  Екі  атты  кісі  келді  де, 
ағаш тан  шешіп  алып,  атка  мінгестіріп  алып 
жүрді.
Квзімді  шешіп  жіберді  -  алдымда бір  ақ  қос 
тұр.  Үймелесіп  жігіттер  түр.  «Кір»  деді.  Қоста 
Ақтамак бар екш, маіі көргагде жылап

Ж усіпб ек  А йм ауы тов
Қостағы  маңғаз  жігіт  менің  жөнімді  сүрады. 
Шынымды айттым. Қымыз бергізді.  Ірге жағы- 
нан  бір шешен домбыраны алып,  колыма берді 
де; «Кәне, ән сал!» - деді. Айтпасқа лаж бар ма?
- Ұрылардың әнін білесің бе?
- Білем, - дедім.  Иса -  Ермектің, Иманжүсіп- 
тің,  Балуан  Шолактың,  Мәдидің  әндерін  сал- 
дым.
Әнге сүйсінді.
- Жігіт екенсің, - деді.
- Әнің болмаса, жаныңа қош айтысатын едін. 
Жалғыз өзің кыз алып кашып жүрген  сен де бір 
ер  екенсің.  Жарайды.  Жолың  болсын!  -  деп 
көзімізді байлатып, жанымызға екі жігіт косып, 
таудан шығарып салдырды.
Сөйткен  Ақтамақпш  бір-ак жүмадай  дәурен 
сүрдім.  Ой  дүние-ай!  -  деп,  Әмірқан  ауыр 
күрсінді  де,  дыбыссыз  калды.  Бетіне  карасам, 
көзінің жасы  парлап түр екен.
Жүбатайын деп:
- Ой, саған не болды?!  - дедім.
- Әншейін...  Көңілім бүзылып...
- Бала болдың ба? Өткш іске өкіне ме екен...
- Актамактың кылығы бетер еді...  - деп, сол- 
кылдап түрып жылады.  Кәне уата алсамшы.
- Армансыз жан бола ма? Қалай айрылдын? - 
деп коймаған  соң:
-  Дүниеде  күліп-ойнап  жүрген  жолдастың 
мырт-мерезі  жаман  екен...  Көпте  мейірім  бол- 
майды  екаі...  ¥ ры   кұрлы  болмады.  Не де  бол- 
са, ердің қолынан  келеді ғой, - деді.
Ар жағынан қазбалап сүрағам жок. Екі каз, үш 
каскалдақ аркалап Дәулетжан да келіп калды.

К е р ек у -Б ая н   кітапханасы  “Рухнама
ЕЛ ЕС
к г ү
 
Қолымда  калам.  Алдымда  қағаз...  Ел  ұйқы- 
цН  да.  Мен  ояу.  Отырмын.  Екіні,  үшті  сокты...  әлі
отырмын «Переброскеге» үш ырағаа Н. жолдас- 
шылап  ойым  байы з  таппайды ,  бірден  бірге 
көшеді.  Ол  маған  счет  емес,  жарылып  кетсем 
де бір макала жазуым  керек.  Аймактык жастар 
комитеті  екі  күннін  ішінде  жазып  тапсыруға 
мойныма бір  макаланы  арткан...
Басым сынып барады. Сынбай кайтсін, «Мас- 
ленкенің»  шелпегін  жеймін  деп  бір  жолдастың 
үйінде отырып қалып,  «бозжорғаны»  айдаңқы- 
рап  жібергенмін...  Қаламымды  шыкырлатып, 
қайта-кайта  маламын...  келмейді.  Жер  ошакка 
аяғын  тығып  алған  боташа  каламымды  сілке 
түсемін...  Әлі  түк  жоқ.  Ерсілі-карсылы  укалап 
жын соққан торғай бастандырып,  шашымды да 
дудыраттым.  О да түкке сеп  болмады.
Бар  бітіргенім  алабота  ж акқан  ауылш а, 
түмсығымнан түтінді  гу-гуімш  шығарып,  бык- 
сыта беремін. Үйдің іші алай-түлей сасыктүман. 
Басым да тұман. Қазынаны жеп, жазаға тартыл- 
ған  завхоздан  жаман  үнжырғам  түсті,  сүрым 
қашты,  ыза  болдым.  Сол  кезде  ойым  көзіме 
көрінетін  зат  болса,  дереу:  «С аботаж ник!», 
«Контр»  деп жағасынан  алғандай  едім.  Әттең, 
колыма түспеді.
Үстелге  шынтақтап,  басымды  тіреніп  отыр­
мын.  Талдым  білем:  көзім  бүлдырап  қалған 
тәрізді  болдым.  Бірдеңе  қараң етті.  Сөйткенше 
болмады,  ке/десі  портфель  қолтыктап,  автомо­
биль  мінгш  комиссардың  к^десіндей  кердең- 
деп  басып,  бір  ж іп т can  ете түсті. Таң-тамаша-

Ж үсіпб ек А йм ауы тов
мын. Есік ашылғандай болған жок еді. «Бү кай-{і 
дан келіп калды?» деймін.  Алды-артыма карат- 
кан жок,  ежелден таныс жолдасымдай:
- Е, жолдас не жазып отырсьщ? - деді.
Сасып қалдым.  Әйтсе де  сыр  білдіргім  кел-
меді.  Жөпшеңді  кісіге  өзім  де  бой  бермейтін 
жігітпін.  Газет-журналға  бір-екі  сөз  басылса, 
«Жазушы»,  «ақын»  екенмш  деп,  өзіне-өзі  дш  
койып  алатын  омырау  жігіттер  аз  ба?  Сондай 
будан мен де сау кісі  емеспін,  неғып бола қояй- 
ын? Сондыктан ақша мекемесінің бил^шісі си- 
яқтанып  ызбарланып:
- Сізге ж  керек? -  дедім.
- Іріленбе, іріленбе. Түні бойы түк жаза алмай 
отырып, катқаныңның басына көкимісің, - деді.
-  Жазам  ба?  Ж азбаймын  ба?  Онда  сіздің 
жұмысыңыз жоқ. Менің жазуымды тергейтін сіз 
емес,  жорналшылар,  -  деп  сырт  бердім.  Одан 
жаман әкіреңдеді.
-  Танымасаң танытармын.  Одан  да  шының- 
ды айт!
-  Өзің  қалай  өкім  сөйлейсің?  Өзің  кімсің? 
Партийный билетің бар ма? - деп қоқа№лоққыға 
салдым.  Айылын да жиған  жок,  сықак  кылған 
кісіше, мырс етті:
-  Ей,  байғүс,  билетіңді  үстап  коқиланғың 
келді  ме?  Сонша коқиланғандай қанша білімің 
бар?  Қандай тұтынған жолың бар?
- Жолым бар. Жолсыз жүргш сендерден сак- 
тасын!
- Олай болса жолыңды айтшы, тыңдайын.
- Менің жолым - төңкеріс жолы.
- Ә, төңкеріс жазушысы екенсін ғой?

К ер ек у -Б а я н   кітапханасы  “Рухнам а'
) 
-  И ә
-  Менің  де  көп  карастырып  жүрген  мәселем 
осы еді. Төңкеріс акынын жолықтыра алмай жүр 
едім:  жаксы  келдің  ғой.  Олай  болса  әңгімеле- 
сейік,  пікір  алысайык,  әлде  бір-бірімізден  пай- 
даланып калармыз, - деді.
Қүлағыма жағып кетті. Сөзі де әрі жатык, әрі 
жат көрінді.  Магнит куаты бардай-ак, сейлеген 
сайын үйытып, бойымды балкытып әкетті.  Ма- 
нағыдай емес, түсімді жылытып, орындық усын- 
дым, отырдык.
-  Дүрыс,  мен  де  кісі  таба  алмай  жүр  едім. 
Жаксы!  Сөйлесейік, - дедім.  Ол  бастады:
- Ендеше, төңкерістен  бері  не жазып жүрсін- 
дер? Ә\слі  маған соны айтсаң екен.
- Біз бе? Біз төнкерістін берген  бостандыгын, 
теңдігін  жазамыз.  Төңкеріс  жолында  күрбан 
болған  ерлерді  өлен  кыламыз.  Ортакшылдар 
ж олы қ  Кеңес  өкі.метін  жактаймыз...
- Тагы да.
- Тагы да еңбекшілерді тап күресіне шақыра- 
мыз; әйелдер теңдігіш арнап жазамыз. Жастар- 
ды оятамыз, жүртты окуға үндейміз. Байды, жуан 
жүдырыкты түйрейміз...
-  Тагы да.
-  Тағы  несі  болады?  Ескі  молдаларға,  дінге, 
ескі  әдет-ғүрыпка  карсы  сездер  де  жазылады. 
Міне, осы тәрізді.
- Төнкерістві бері  ікш е жыл өтті?
- Алты  жыл өтіп, жетіншіге аяк басып отыр- 
мыз.
-  Содан  бері  каксап  келе  жаткан  жарапазан- 
дарың  осы  гой?

Ж усіпб ек  А йм ауы тов
- Енді нені жазу керек?
- Міне сшдердін төңкерісті үкпағандықтарың. 
Күнде айғай, күнде даурык, желдеткен қара бо- 
ран  сөз мезі  қылғандай  болған жоқ па?  Қүрғак 
сөздш жалықсандаршы! Енді бір өмірге, түрмыс- 
ка келетін сөз жазсаңдаршы!  «Біздер - жастар  - 
көппіз,  жүлдызбыз,  арыстанбыз,  батырмыз, 
корықпаймыз,  жаншып таптап  кетеміз,  жанып 
түрған  отпыз,  жалынбыз,  біз  коймаймыз,  біз 
кенелтеміз, біз қарыккыламыз...» дей бергшвзн 
не  тамады?  Мүньщ  бәрі  еттерінің  арасындағы 
жел емес  пе? Төңкерісті жазғанда осылай  жаза 
ма екш? Осыдан бөтен жазатындарың бар ма?
-  Неге болмасын?  Бар.  Әркім әр түрлі  жаза- 
ды,  -  деуім  мүң-ақ  екен,  бастырмалатып  соға 
жөнелді:
- Басқа әдебиетшілердің сөзін көрмей жүрмін 
бе?  Кімді  айтасьщ?  Олар  не  жазып  жүр?  Біреу 
«Асан  Қайғы»,  «Шортанбай»  болып  казақтың 
ертегідей  өткен  күнін  жырлап,  «Зар  заманда- 
тып»  жүр.  Өткенді  кайтару,  өлгенді  тірілту 
кімнің  колынан  келмекші?  Тарих  өзенін  кейін 
ағызатын  кандай  «әулие?»  Қай  құдай?!  Бұ 
күннен  түңіліп,  өткенді  көксеп,  мәдетиеттен 
қашырған кайдан шыққан пайғамбар? Қазактың 
қай досы?
Біреуін.  жаңашыл  болғанның  жөні  осы  деп 
ескі  әдебиетті  отқа  өртеу  деп  жүрсіңдер,  ескі 
әдебиетті,  ескі  мәдаіиетті  отка  өртеп,  шедш 
данышпан, енеден еңбекшіл болып туған кім бар 
еді?  Киімшең туған кандай үл?
Ескі әдебиет, ескі мәдениет байдікі, патшанікі 
екен.  Оларды  жоялык.  Берші,  кәне  жаңа  әде-

»  ииетінді,  жаңа  өнегеңці!  Осыны  айтатын  акын- 
дар  кімнің  әдебиетімен  суғарылып,  жаңашыл 
бола  қалды  екш?  Алдында  әлеумет  ғылымын, 
тұрмыс жүйесін табиғат заңдарын, жан-жануар- 
лар  жаралысын  зерттеген  бай  мәдениетінің 
ғалымдары болмаса, Маркс шығар ма еді? Маркс - 
сыз  Ленин  туар  ма  еді?  Ж аңағы  ескі  сабақ, 
жаңағы  ескі  баспалдак емес пе?
Біреуің кызбен жүргенінді,  гуляйт салғаның- 
ды,  мықынынан  үстағаныңды  жазып  жүрсің, 
енді  бірщ  не  онда,  ш  мүнда  жоқ,  кояннан  көз 
жазып калған тазыдай, арсаландап жүрсің. Тағы 
біреуін  көрінгенге  «Ж алпақш еш е»  көрінгелі 
түлкіше қүйрығынды бүландатып жүрсің.  Енді 
біріннің орысты қазакка, қазакты орысқа шағыс- 
тырып  кегін  алмак,  акын  аталмақ  ойын  бар. 
Тағы  б ір ^ ің   ойын  жасырып,  бойын  жасырып, 
жат  елдін  жазушыларын  аударып  талшык ету- 
десің.  Сшдерде  мүрат  бар  ма?  Бақыт  бар  ма? 
Жүрек бар ма?  Бүгін - идеалист, ертең - материа­
лист,  бүгін  -  реалист.  Ертең  -  символист,  бүр- 
сігүні  - футурист, тағы  бірдеме «ист», әйтпесе 
әрқайсысынан бір шөкім. Ақындықты, жазушы- 
лыкты  сауысқанға  айырбастап,  неден  мүнша 
адастындар? Күндік  күніңе,  өшті-қасты  кегіңе, 
әлде күншілдігіңе бола елдің айнасы - әдебиет- 
ті  үрыс-керіске,  бокауызға  айналдырдындар. 
Келешектен  ұялсандаршы!  Күйіп  кеттім  ғой, 
шыдай  алмадым  ғой!  Айтпайын  десем  де  кой- 
мадындар ғой, түге, азып туған мүндарлар!  - деп 
түра жөнелді.
Милициядан  қорыккан  жуанға  үсап,  көзім 
шарасынан шықты. Қуып жетіп үстай алмадым:
К е р ек у -Б ая н   кітапханасы  “Р у х н ам а”

Ж үсіпб ек А йм ауы тов
-  Тоқтаңыз,  жолдас!  Қайырыльщыз!  Не кьщ 
дейсіз?  Айтқанынызды  істейік.  Жазбайық  деп 
жүргеніміз  жоқ.  Қол  тимейді.  Күнде  қызмет, 
мәжіліс, дәріс, театр, суретке түсу, кызбш жүру, 
тағы, анау-мынаудан мүршамыз келмейді.
Артына каскьфша қарап түрды да кайта орал- 
ды.  Тағы  сөйледі.  Мен  аузымды  ашып,  көзімді 
жүмып тындадым да отырдым.  Ол айта берді:
- Жазушы кім? Ақын кім?  Білесін бе? Олар - 
заманның  айнасы.  Елдің  тұрмысын.  өмірін, 
тілегін  арманын  әдебиет  айнасынпа  түсіретін 
солар. Оны көрсе оны сак, мүны көрсе мүны еак 
болып  казақка ұғымсыз  не  болса соған  елікте- 
мей, шын өмірді, деректі өмірді ж ге жазбайсын- 
дар? Төнкерістен бері казак елінің басынан кан­
дай күндер өтпеді? Қазак даласын көмірдей ба- 
сып  ақтар өтті.  Қазак даласындағы  соғыс  май­
даны  ашылды.  Мүнын  бәрі  кандай  із  калдыр- 
ды? Осыларды кайсың жаздын?
Кеңес үкіметі орнады. Разберске, продналок, 
көлік,  адам  салығы  түсті.  Елді  мелитсе,  агагг, 
инструктор,  отряд  каптады.  Ел  не  куйге түсті? 
Ә\елгі кезде партияға тонын айналдырып талай- 
лар кірді.  Олар түрлі  кызметпен,  сайлау жумы- 
сымен ел аралады. Сауатсыздыкты жоятын дүм- 
ше  мүғалімдер  тарады.  Олар  елге  не  пайда,  не 
зиян келтірді?
Қазақжутқа, ашаршылыкка үшырады. Онын 
ауырпалығы, өлімі, шығыны, кайғысы, зардабы 
кандайлық болды?
Төнкерістін  жаксы  жақтары,  енбекшілер 
қожалығы,  сот,  оку,  мектеп,  әйел  теңдігі,  жер 
алу,  кала  салу,  кедей  баласы  окуға  үмтылу,

К ер е к у -Б ая н   кітапханасы  “ Рухнам а”
үмысшылар, ортакшылдар, жастар үйымдар ы, 
жетімханалар ашылуы,  олардың  ici  - міне,  осы- 
ларды келістіріп суреттегщ жазушылар бар ма?
Қазактан  төңкеріс  үшш  алысқан,  жан  киған 
ерлер  болды  ма?  Болса,  олардың  өмірі  немш 
өтті?  Төңкеріс  жағына  шықкан  азаматтардың 
кімі  нг  істеді?  Ортақшылдар  мш   боямалардың 
айырмасы  недш  көрінеді?  Ұлтшылдар,  ортак- 
шылдардың кесірі қандай болды? Бұларды қоз- 
ғаған жазушы болды ма?
Бүгінгі  шенқүмарлық,  кенсешілдік,  ата-ру 
намысы,  губерне  намысы,  орынға  таласу,  топ- 
тасу, жіктесу кандай күйде? Кім не үшін күресіп 
жүр? Бүларды жазуға тісі батқан жазушы шық- 
ты  ма?
Осылардың  әрбіреуі  бір  әңгіме,  бір  роман 
болуға  жарамай  ма?  Төңкеріс  жазушысы,  төң- 
керіс акыны болсаңдар осыны неге жазбайсың- 
дар? Төнкерістін максатын түгел жаза алмаған 
сон,  жазушымын  деп  не  керек?  Осынша  соны, 
осынша бай әңгімелер жатканда, сөз таба алмай 
сан далы п ,  «Қ ара  боранға»,  «Зар-зам ан ға», 
«Асық  жарға»,  «Қайғы-зарға»  салынатын  не 
бар? Қандай уақ нәрселерден күралып, төңкеріс 
жемісі көрінбей ме?
Өткен  жаз  бір  кедей  ш әкірт  елге  барып, 
өзіндей  жиырма  кедей  баласын  әкеліп,  окуға 
түсіріп  отыр.  Бүл  тендікті  кедей  баласы  кашан 
алып  еді?  Әнг,  сенің  өз  еліңде  пароходта  жүк 
көтеріп, жер астында көмір казып жүргш талай 
ж үм ы сш ы лар  исполком   болып  оты рғаны н 
көрмейсің бе?

Ж үсіпб ек Аймауы тов
Мелшиіп не дерімді білмедім. Тесірейе қара 
тепсініп:
- Жазасың ба?-д еп  алтыатарын суырып алды.
- Ш а...м ...м ам ...  келмейді ғой, жолдас!
-  Ендеше,  ж азғаныңды  коясың  ба?  -  деп 
акырып, мылтығын кезеніп кеудеме такады.
- Қояйын...  кояйын...  - дедім.  Басып жібере 
ме деп бойым шімірігіп, селк етіп көзімді жұмып 
қаядым.
Бітегенедщ соң көзімді ашсам - түк жоқ. Баяғы 
үстелім басында шынтақтап отыр екенмін.

жүктеу/скачать 4,36 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: