Кодекс жобасының тұжырымдамасы Қазақстан Республикасының

Глава49-тарау. Жерасты суларының кен орындарын пайдалану  

XVI БӚЛІМ. ЖЕРАСТЫ КЕҢІСТІГІН ПАЙДАЛАНУ 

50-тарау. Жерасты кеңістігі 

51-тарау.  Жер  қойнауы  қыртыстары  бар  жер  учаскелерін  ӛнеркәсіптік, 

кӛліктік және ӛзге де шаруашылық мақсаттарда пайдалану 

52-тарау. Ӛндіріс және тұтыну қалдықтарын кӛму үшін жерасты кеңістігін 

пайдалану 

XVII БӚЛІМ. ГЕОЭНЕРГЕТИКАЛЫҚ РЕСУРСТАРДЫ ПАЙДАЛАНУ 

53-тарау.  Геоэнергетикалық ресурстарды пайдалану кӛздері мен бағыттары  

XVIII БӚЛІМ.   ІШКІ СУЛАР, АУМАҚТЫҚ ТЕҢІЗ, ЕРЕКШЕ 

ЭКОНОМИКАЛЫҚ АЙМАҚ ЖӘНЕ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ АЙМАҚТАҒЫ 

ТЕҢІЗ ТҤБІНІҢ МЕМЛЕКЕТКЕ БЕКІТІЛГЕН УЧАСКЕСІ ШЕГІНДЕ ЖЕР 

ҚОЙНАУЫН ПАЙДАЛАНУ 

54-тарау. Ішкі теңіз сулары және мемлекеттің теңіз кеңістіктері шегінде жер 

қойнауын пайдалану 

XIX БӚЛІМ. МИНЕРАЛДЫҚ ТҤЗІЛІМДЕРДІ ПАЙДАЛАНУ  

55-тарау. Минералдық түзілімдерді пайдалану 

56-тарау. Минералдық түзілімдерді сақтау 

XX БӚЛІМ. МИНЕРАЛДЫҚ ТЕХНОГЕНДІК ТҤЗІЛІМДЕРДІ 

ПАЙДАЛАНУ   

58-тарау. Техногендік минералдық түзілімдерді  пайдалану және қайта ӛңдеу 

59-тарау. Техногендік минералдық түзілімдерді сақтау 

XXI БӚЛІМ. ӚТПЕЛІ ЕРЕЖЕЛЕР 

6.  Заң  жобасын  қабылдаудың  болжанған  қҧқықтық  және  әлеуметтік-

экономикалық салдары 

 

27 

 

Кодексті  қабылдау  нәтижесінде    заңға  тәуелді  актілердің  белгілі  бір  санын 

қабылдау  қажеттігі  туындайды,  ӛйткені  Кодекс  негізгі  бастамаларды  және 

кәсіпкерлік субъектілері мен мемлекеттің жер қойнауы мен олардың ресурстарын 

пайдалану  саласындағы  ӛзара  әрекет  ету  қағидаттарын  ғана  белгілейтін  болады. 

Кодекс  шеңберінде  жер  қойнауын  пайдалану  саласындағы  қызметті  реттейтін 

бірқатар  нормалар  толық  та,  ішінара  да  топтастырылуының  арқасында  Кодекс 

жер қойнауын пайдалану субъектісі мен мемлекеттің ӛзара әрекет етуінің негізгі 

қағидаттарын бекітетін тікелей әсер ететін актіге айналады. 

Жер  қойнауын  пайдалану  және  қорғау  саласындағы  заңнаманы  жетілдіру 

жария  және  жеке  мүдделердің  озық  балансына  қол  жеткізуге,  жер  қойнауын 

тиімді  пайдалану  үшін  және  жер  қойнауын  пайдалану  саласындағы  қоғамдық 

қатынастарды  реттеуге  анағұрлым  ырыққа  кӛнген  тәсіл  үшін  жаңа  құқықтық 

конструкцияларды жасауға мүмкіндік беретін болады, сондай-ақ аталған саладағы 

кәсіпкерлік қызмет мен нарықтық қатынастарды одан әрі  дамытуға ықпал ететін 

болады. 

Заң  жобасын  қабылдаудың  құқықтық  салдары:  жер  қойнауын  пайдалану 

саласындағы қатынастарды реттейтін заңнамалық қарама-қайшылықтарды азайту 

салдары  ретінде  жоғары  заңдық  күші  бар  заңнамалық  актімен  жер  қойнауын 

пайдалану  бойынша  қатынастарды    анық,  нақты,  тұрақты  реттеуді  белгілеу. 

Мемлекет пен инвесторлардың жер қойнауын пайдалану саласындағы  мүдделері 

балансын  сақтауға  бағытталған  жер  қойнауын  пайдаланудың  ойға  қонымды 

ырықты режимін белгілеу. 

 

Заң жобасын қабылдаудың әлеуметтік-экономикалық салдары: 

Кодексті қабылдау геологиялық барлауға жаңа инвестициялар тартуға ықпал 

ететін болады, бұл пайдалы қазбалардың жаңа кен орындарын ашуға әкеп соғады. 

Бұл ӛз кезегінде мынадай нәтижелерге алып келеді: 

  Елдегі ӛндірудің 10-13% ӛсіміне 

  Жер  қойнауын  пайдаланушылар  салықтары  түсімдерінің  ~300  млрд.тг 

ұлғаюына 

  Саладағы  жұмыспен  қамтылудың  ұлғаюына  және  сервистік  және 

мердігерлік ұйымдардың кӛрсететін қызметтерінің ӛсіміне 

  ЖЖМ  тапшылығын  қысқарту  бойынша  міндеттерді  шешу  үшін  ішкі 

нарыққа берілген мұнайдың ұлғаюына 

 

7. Басқа заңнамалық актілерді бір уақытта (кейіннен) әзірленіп отырған 

заң жобасына сәйкестікке келтіру қажеттігі 

Кодексті  қабылдау  «Жер  қойнауы  және  жер  қойнауын  пайдалану  туралы» 

2010  жылғы  24  маусымдағы  Заңның  күші  жойылды  деп  тануды  талап  етеді. 

Сонымен  қатар  осы  заңды  іске  асыруға  байланысты  қабылданған  және  қазір 

қолданыста жүрген барлық заңға тәуелді актілердің де күші жойылады. Кодекстің 

қабылдануына байланысты оны іске асыру мақсаттары үшін бірқатар жаңа заңға 

тәуелді актілерді әзірлеу мен қабылдау талап етіледі. 

Кодексті  қабылдау  жер  қойнауын  пайдаланумен  аралас  қоғамдық 

қатынастарды  реттейтін  заңнамалық  актілерге  тиісті  ӛзгерістер  мен 

толықтыруларды енгізуді талап етеді. Атап айтқанда: 

 

28 

 

1. Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексіне. 

2. 1999  жылғы  13  шілдедегі  №  411  Қазақстан  Республикасының  Азаматтық 

процестік кодексіне 

3. 2001 жылғы 30 қаңтардағы № 155 Қазақстан Республикасының Әкімшілік 

құқық бұзушылық туралы кодексіне 

4. 2003  жылғы  20  маусымдағы  №  442  Қазақстан  Республикасының  Жер 

кодексіне. 

5. 2003  жылғы  8  шілдедегі  №  477  Қазақстан  Республикасының  Орман 

кодексіне. 

6. 2003 жылғы 8 шілдедегі № 481 Қазақстан Республикасының Су кодексі. 

7. 2007  жылғы  9  қаңтардағы  №  212  Қазақстан  Республикасының 

Экологиялық кодексіне. 

8. 2008  жылғы  4  желтоқсандағы  №  95  Қазақстан  Республикасының  Бюджет 

кодексіне. 

9. 2008 жылғы 10 желтоқсандағы «Салық және бюджетке тӛленетін басқа да 

міндетті  тӛлемдер  туралы»  Қазақстан  Республикасының  кодексіне  (Салық 

кодексі). 

10. 2010 жылғы 30 маусымдағы № 296 «Қазақстан Республикасындағы Кеден 

ісі туралы» Қазақстан Республикасының кодексіне. 

11. «Нормативтік  құқықтық  актілер  туралы»  1998  жылғы  24  наурыздағы 

Қазақстан Республикасының Заңына; 

12. «Ұлттық  мұрағат  қоры  және  мұрағаттар  туралы»  1998  жылғы  22 

желтоқсандағы Қазақстан Республикасының Заңына; 

13. «Ӛлшем  бірлігін  қамтамасыз  ету  туралы»  2000  жылғы  7  маусымдағы 

Қазақстан Республикасының Заңына; 

14. «Халықаралық  тӛрелік  туралы»  2004  жылғы  28  желтоқсандағы  №  23 

Қазақстан Республикасының Заңына; 

15. «Аралық соттар туралы» 2004 жылғы 28 желтоқсандағы № 22 Қазақстан 

Республикасының Заңына; 

16. «Әкімшілік  рәсімдер  туралы»  2000  жылғы  27  қарашадағы  Қазақстан 

Республикасының Заңына; 

17.   «Қазақстан  Республикасындағы  сәулет,  қала  құрылысы  және  құрылыс 

қызметі туралы» 2001 жылғы 16 шілдедегі Қазақстан Республикасының Заңына; 

18. «Геодезия және картография туралы» 2002  жылғы 3 шілдедегі Қазақстан 

Республикасының Заңына; 

19. «Электрондық құжат және электрондық цифрлық қолтаңба туралы» 2003 

жылғы 7 қаңтардағы Қазақстан Республикасының Заңына; 

20. «Электр  энергетикасы  туралы»  2004  жылғы  9  шілдедегі  Қазақстан 

Республикасының Заңына; 

21. «Мемлекеттік  сатып  алу  туралы»  2007  жылғы  21  шілдедегі  №  303 

Қазақстан Республикасының Заңына;. 

22. «Мұнай  ӛнiмдерiнiң  жекелеген  түрлерiн  ӛндiрудi  және  олардың 

айналымын  мемлекеттiк  реттеу  туралы»  2011  жылғы  20  шілдедегі  №  463 

Қазақстан Республикасының Заңына; 

 

29 

 

23. «Газ және газбен жабдықтау туралы» 2012 жылғы 9 қаңтардағы Қазақстан 

Республикасының Заңына; 

24. «Магистральдық  құбыр  туралы»  2012  жылғы  22  маусымдағы  №  20 

Қазақстан Республикасының Заңына; 

25. «Рұқсаттар  және  хабарламалар  туралы»  2014  жылғы  16  мамырдағы 

Қазақстан Республикасының Заңына; 

26. «Инвестициялар  туралы»  2003  жылғы  8  қаңтардағы  Қазақстан 

Республикасының Заңына; 

27. «Техникалық  реттеу  туралы»  2004  жылғы  9  қарашадағы  Қазақстан 

Республикасының Заңына; 

28. «Жеке  кәсіпкерлік  туралы»  2006  жылғы  31  қаңтардағы  Қазақстан 

Республикасының Заңына; 

29. «Сәйкестікті  бағалау  саласындағы  аккредиттеу  туралы»  2008  жылғы  5 

шілдедегі Қазақстан Республикасы Заңына; 

30. «Қазақстан  Республикасындағы  мемлекеттік  бақылау  және  қадағалау 

туралы» 2011 жылғы 6 қаңтардағы Қазақстан Республикасы Заңына; 

31. «Индустриялық-инновациялық  қызметті  мемлекеттік  қолдау  туралы» 

2012 жылғы 9 қаңтардағы Қазақстан Республикасы Заңына. 

8. Заң жобасы нысанасының ӛзге де нормативтік қҧқықтық актілермен 

регламенттелуі 

Қазіргі  кезде  Кодекстің  реттеу  нысанасына  жататын  мәселелер  ішінара 

Қазақстан  Республикасының  Конституциясымен,  Қазақстан  Республикасының 

Азаматтық  кодексімен,  Қазақстан  Республикасының  Азаматтық  процестік 

кодексімен,  Қазақстан  Республикасының  Экологиялық  кодексімен,  Қазақстан 

Республикасының  Жер  кодексімен,  Қазақстан  Республикасының  Су  кодексімен, 

сондай-ақ «Қазақстан Республикасындағы сәулет, қала құрылысы және құрылыс 

қызметі  туралы»  Қазақстан  Республикасының  Заңымен,  «Индустриялық-

инновациялық  қызметті  мемлекеттік  қолдау  туралы  Қазақстан  Республикасы 

Заңымен,    «Рұқсаттар  және  хабарламалар  туралы»  Қазақстан  Республикасының 

Заңымен,  «Техникалық  реттеу  туралы»  Қазақстан  Республикасының  Заңымен, 

«Қазақстан  Республикасындағы  мемлекеттік  бақылау  және  қадағалау  туралы» 

Қазақстан  Республикасы  Заңымен  және  жер  қойнауын  қорғау  және  пайдалану 

саласындағы  қатынастарды  регламенттейтін  басқа  да  нормативтік  құқықтық 

актілермен регламенттеледі. 

 

9. Қарастырылып отырған мәселе бойынша шетелдік тәжірибенің болуы 

Роман-германдық  құқықтық  отбасы  елдерінде  жер  қойнауы  және  жер 

қойнауын  пайдалану  туралы  заңнаманы  жүйелендіру,  ең  алдымен  кодекстерді 

және тәртіптелген институционалдық заңдарды қабылдау арқылы  іске асырылды. 

Атап  айтқанда,  мұндай  елдерге  Чили,  Бразилия,  Аргентина,  Франция,  Украина 

және басқалар жатады.  

АҚШ-ты қоспағанда, ағылшын-саксондық құқықтық отбасы елдеріне кодтау 

заңнаманы  салалық  жүйелендіру  нысаны  ретінде  тән  емес.  Алайда  ӛндіруші 

саланы  кӛтеруді  бастап  кешіп  жатқан  мұндай  елдерде,  сонымен  қатар    пайдалы 

 

30 

 

қазбаларды барлау және ӛндіру саласындағы заңнаманы қалыптастыру жүйелілігі 

мен  реттілігі байқалады. 

Ең  алдымен,  мұндай  жүйелілік  статутты  немесе  актіні  қабылдауда 

білдіріледі,  ол,  шын  мәнінде,  кодекс  болып  табылады  және  құқықтың  роман-

германдық  жүйесінде  орын  алатын  мағынасындағы  рӛлін  атқарады,  оған  сәйкес 

және  соның  негізінде  тәртіптелген  заңнамалық  және  заңға  тәуелді  актілер 

қабылданады.   

Құқықтық  реттеудің  мұндай  жүйесі  Канадада,  Австралияда,  ОАР-да  және 

Үндістанда,  яғни  жер  қойнауын  пайдалану  саласының  тұрақты  ӛсімі  және 

ӛндіруші  салаға  инвестициялардың  тұрақты  ағыны  орын  алған  дәл  осы  үш  елде 

бар. 

Бұған  қоса,  Қазақстанның  жер  қойнауын  пайдалану  туралы  заңнамасын 

дамыту  үшін  белгілі  бір  бағдар  сонымен  қатар  жүздеген  жылдар  бойы 

қалыптасқан  алыс  шетелдердің  бірқатарында  жер  қойнауы  туралы  заңнаманы 

қалыптастыру  тәжірибесін  зерттеу  болуы  мүмкін.  Дамыған  тау-кен  ӛндірісі  бар 

кӛптеген шетелдерде жер қойнауы туралы заңнама жүйесін қалыптастыру  кодтау 

(ГФР,  Франция,  Италия),  инкорпорациялау  (АҚШ)  не  жүйелендіру  (Англия) 

түрінде жүзеге асырылды. 

Шетелдердің,  атап  айтқанда    ТМД-ға  қатысу  мемлекеттердің  тәжірибесін 

зерттеу заң шығармашылығы жұмыстарын тиісінше ұйымдастыру, жүйелендіруге 

тиісінше  қарау  кезінде    Қазақстанның  жер  қойнауын  пайдалану  саласындағы  

жаңартылып  отырған  заңнамасы  сапасына  оң  әсер  етуі  мүмкін.  Мұндай 

зерттеулер қажет ӛйткені олар Қазақстанның тиісті заңнамасын жетілдіруге ғана 

ықпал  етіп  қоймай,  халықаралық  қатынастар  шеңберінде  Қазақстанның 

байланыстары кезіндегі ӛзара түсіністіктерді жақсартуға қызмет етеді. 

 

10. Заң  жобасын  іске  асыруға  байланысты  болжанған  қаржы 

шығындары 

 

Түзетулердің  негізгі  блоктарының  бірі    салық  түзетулерінің  блогы  болып 

табылатындығын  ескеретін  болсақ,  белгілі  бір  ұсыныстар  салықтар  мен 

тӛлемдерді  есептеу  тәртібінің  күшін  жоюға  не  ӛзгертуге  байланысты  бюджет 

шығасылары ретінде бағалануы мүмкін. 

Сонымен қол қойылатын бонустың күшін жою бюджеттің шамамен 6,3 млн. 

АҚШ доллары сомасында жыл сайынғы шығасыларын болжайды. Есептеу елдегі 

қордың  23  млн.  тоннаға  жыл  сайынғы  минималды  ӛсімі  қажеттігіне  негізделеді, 

бұл  құндық  белгіленімінде  (мұнайға  әлемдегі  ағымдағы  баға  75  АҚШ  доллары 

болған  кезде)  12,6  млрд.  АҚШ  долларын  (салық  салу  базасы)  құрайды.  Қол 

қойылатын  бонустың  қолданыстағы  жалпы  ставкасын    0,05%  мӛлшерінде 

пайдалана  отырып,  шығасылылар  сомасы  6,3  млн.  АҚШ  доллары  ретінде 

бағаланады. 

Коммерциялық анықтау бонусына ұқсас – салық салу базасының жоғарыда 

кӛрсетілген  есебін  және    0,1%    ставканы  пайдалана  отырып  –  коммерциялық 

анықтау бонусының күшін жоюдан бюджет шығасылыларының сомасы шамамен 

12,5 млн. АҚШ долларын құрайтын болады. 

 

31 

 

Мүлікке  қолданыстағы  салықтың  және  жер  салығының  орнына  бірыңғай 

жалдау  тӛлемін  қолдану  тӛлемдердің  бара-барлығы  қағидатына  негізделген, 

осылайша аталған тӛлемді ендіру бюджет шығынына әкеп соқпайды. 

Геологиялық  барлау  жұмыстарын  ҚҚС-тан  босату  да  бюджет  шығынына 

әкеп соқпайды, ӛйткені  геологиялық барлау жұмыстарын жүзеге асыратын және 

аталған  жеңілдікті  алған  мердігер  компаниялар  ҚҚС  бойынша  салық 

салынатындарға  және  салық  салынбайтындарға  жататын  есептелетін  ҚҚС-ты 

пропорционалды не бӛлек  есепке алуды жүзеге асыруға міндетті. 

«Салық  шегінің  нақтыланбауы»  тетігі  ГБЖ-ға  шығыстарын  шикізатты 

ӛндіру саласындағы басқа қызмет бойынша шегерімге жатқызу арқылы осындай 

ортақ  қызмет  бойынша  КТС  азайтуды  болжайды,  тиісінше  аталған  ұсыныстың 

әсері    инвестициялардан  20%  ретінде  бағаланады.  Осылайша  болжанған  жыл 

сайынғы геологиялық барлауға 1 млрд. АҚШ доллары мӛлшерінде инвестициялау 

сомасын  негізге  алатын  болсақ,  бюджет  шығыны  200  млн.  АҚШ  доллары 

мӛлшерінде бағаланады. 

Рента  салығынан  ЭКБ  сомасын  шегеруге  қатысты.  Берілген  нормадан 

бюджеттен тікелей шығын болжанбайды, ӛйткені әңгіме толықтыру кӛзі Ұлттық 

қор болып табылатын рента салығы туралы айтылып отыр. 

Сонымен, бүгінгі күні Қазақстанда ӛндірілетін 81 млн. тонна мұнайдың 40 

млн.  тоннаға  жуығы  ӛз  қызметтерін    рента  салығы  салынбайтын  ӛнімді  бӛлісу 

туралы 

келісім 

тәртібі 

бойынша 

жүзеге 

асыратын 

жер 

қойнауын 

пайдаланушыларға тиесілі. Қалған 41 млн.тоннадан республикамыз болашақта 18-

20  млн. тоннаға жуығын ішкі нарықта қайта ӛңдеуді жоспарлап отыр. Осылайша, 

рента  салығы  салынуға  жататын  әлеуетті  экспорт  кӛлемі  21  млн.  тонна  болып 

табылады  деп  болжанады.  ЭКБ-нің  қолданыстағы  ставкасын  тоннасы  80  АҚШ 

доллары  мӛлшерінде  есептегенде,  рента  салығы  сомасынан  шегерімнің  жалпы 

кӛлемі 1,6-1,7  млрд.  АҚШ  долларын  құрайды  -  Ұлттық  Қордың әлеуетті  шығын 

сомасы. 

Алайда,  аталған  сома  ұсыныстарға  сәйкес,  нәтижесінде  еліміздің 

минералдық-шикізат  қорын  толтыратын  геологиялық  барлау  жүргізуге  және 

ұңғымалар  қорын  жаңартуға  бағытталуға  тиіс.  Осылайша,  Ұлттық  Қордың    біз 

күтіп  отырған  шығындары  бұл  кезеңде  алдағы  түсімдердің  –  жаңа  қорлардың 

ұлғаюы есебінен жойылады, басқаша айтқанда, Ұлттық қордың «ақшалай қорын» 

«мұнай қорына» трансформациялау жүргізіледі.