АБАЙ ӨЛЕҢІНІҢ ҚҰРЫЛЫСЫ

Абай институтының хабаршысы.  № 3 (9). 2011

 

 

 

86

 

нәтижелері  ауқымындағы  жинақтау  мәнді  нақ-

тылы пайымдаулар қажет. 

Абайтану  тарихында  Абайдың  өлең  түрі 

тұрғысында  бір  ғасырдан  астам  уақыт  қарас-

тырылып  келе  жатқан  арнайы  сала  бола  тұра, 

қазіргі  кезеңде  осы  мәселенің  абайтанудағы 

өзекті  жайлардың  бірі  болып  қалып  отыр-

ғандығы  белгілі.  Мұндағы  түрлі  себептердің 

жай-жапсары абайтану мәселелерін ғылыми не-

гізде  зерделеген  белгілі  ғалымдардың  еңбек-

терінде айтылып, қамтылып отырды. 

Айқындай  түсуді,  нақтылай  түсуді  қажет 

етіп  отырған,  қайсыбір  құнды  болжам, 

зерттеулерді ғылыми айналымға қосудағы ынта-

ықыластың  кемдігінен  қазақ  өлеңінің  даму 

тарихындағы  елеулі  мәндердің  қаға-берістеу 

қалып отырған да жайлары бар. 

Абайдың  өлең  түрлеріне  қатысты  қазірде 

ауызша  поэзия  үлгісіндегі,  ортағасырлық  түрік 

поэзиясы  өлшемдері,  ұйқас  ерекшелігі  түрін-

дегі, халық ауыз әдебиеті үлгісіндегі және орыс 

поэзиясын  аудару  үдерісіндегі  ықпалдастық 

негізде  шығарылған  туындылары  деп  жүйелеп 

бөліп  қарастырудың  да  қажеттілігі  байқалып 

отыр.  Осы  негізде  Абайдың  дәстүрге  бару, 

дәстүрден  алу,  дәстүрді  жаңғыртып  ұқсату 

шеберлік  тәсілдерінің  әлі  де  жұмбақтау  қалып 

келе  жатқан  қырлары,  ақындық  өсу,  кемелдену 

үдерісіндегі  айқын  белгілер  нақтылана  түсер 

еді. 

Ілгеріден  бері  Абайдың  өлең  құрылысы, 

Абайдағы  өлең  түрі  туралы  нақтылы  нәти-

желерді  назарға  ала  отырып,  кезеңінде  тасалап 

қана  қылаң  берген  арғы  жағы  мығым  ойларды 

оята  отырып,  кәнігі  өлең  білгірлерінің,  өлең-

танушы  мамандардың  теориялық  танымындағы 

мызғымас  негіздерді  тұғыр  ете  отырып  қайта 

бір  айналып  соғып,  Абай  поэзиясының  өлеңдік 

болмыс  құпиясын  ендігі  мүмкіндіктер  ауқы-

мында және бір саралаудың нәтижесінде жалпы 

қазақ өлең тарихындағы қазірде де толық жүйе-

леніп  болмаған,  негізделіп  аяқталмаған  аса 

елеулі заңдылықтар мен құбылыстарға да қаны-

ға түсер едік. 

Бұл  мәселеде  пісуі  жетіп,  түсіруді  күтіп 

жатқан  фактілер,  сәл  ден  қойсақ  айқара 

ашылып  кетейін деп  тұрған  құпиялар  жетерлік. 

Зама-нында  бар  дүниемізді  басқалар  түгендеп 

берген-дей 

шалықтап, 

алысқа 

алақтаған 

күндеріміз  болды.  Өзегімізде  жатқан  өзіндік 

болмысы-мызды  өзгенің  қалпына  түсіруге 

ынтығып  өзеу-реуге  де  мәжбүр  етті.  Көкірек 

көзі  ояу  көсем  ұлдарының  айтқанына  халықты 

иландырмаудың көп амалы жасалды.  

Халықтың  мың-сан  құрсауға  түскен  азамат-

тық тарихының қасіреті қазақ әдебиетінің тари-

хын түзу, дәуірлеу, теориялық тұрғыдан қисын-

дау сияқты ұлттық бітіммен астасып жатқан аса 

қастерлі  қымбат  мұрасының  таралу,  таны-

луында да қалды.  

Тәуелсіздік кезең әдебиеттануы баяу баппен 

алыстан  шалып,  ауқымымен  қамтып  талай  дү-

ниені  еңсеріп,  игеріп  келе  жатқан  қалыпта. 

Қазақ әдебиеттану ғылымында дәуірлік зерттеу 

мәселелерін  тұтасымен  жалпыадамзаттық  көр-

кемдік  таным,  игіліктер  өрісіне  көтеріп  шы-

ғатын әлует бар. 

Мұхтар  Әуезов  ауызша  мен  жазып  шы-

ғарылған  әдебиет  үлгілеріне  қатысты  әр  жыл-

дарда  ой  қозғап  отырған.  Құлмат  Өмірәлиев 

Дулат  өлеңдерінің  композициялық  құрылысы 

туралы  зерттеу  жүргізе  отырып,  ауызша  мен 

жазба  өлеңнің  айырымын  танытар  көркемдік-

теориялық ұстанымдар жасады. 

Ғалым қазақ өлеңінің жанрлық, стильдік, құ-

рылымдық  сипаттарын  әр  қырынан  саралап 

отырып  Дулат  өлеңіндегі  жаңалық,  дәстүрлі 

арналар туралы ғылыми тың байламдар жасады. 

М.  Қашқари  «Сөздігі»  мен  ХІХ  ғасырдағы 

Дулат өлеңіндегі ерекшелік, сипаттарды қисын-

ды сабақтастырған Қ.Өмірәлиев ойлары ауызша 

мен жазба өлең табиғатын тануға бастап жатқан 

ілгергі  зерттеулерде  көңіл  бөлінбеген  дәлел, 

дәйегімен назар аударады. 

Абайдың «Берекелі болса ел», «Келдік талай 

жерге  енді»  өлеңдерін  салыстыра  келіп 

Қ.Өмірәлиев былай дейді: 

«Міне,  Абайдың  осы  екі  өлеңі  де 7-8 

буынды жыр үлгісінде жазылған: бірінші өлең - 

ауызша поэзияға тән дидактикалық толғау үлгі-

сінде.  Алғашқы  өлең  ұйқас  түрі  жағынан  да 

жақын.  Тармақ  тастап  барып  ұйқас  құрайтын 

өлең.  Екінші  өлең - ұйқас  түрі  жағынан  бөлек: 

ішкі  ұйқасты  тармақтар  аралық  желілі  ұйқас 

жолдары бар өлең» [1, 90 б.]. 

ХІХ  ғасырдағы  қазақ  өлеңінің  даму  өрісін-

дегі нақты бір түрге қатысты Шоқан Уәлиханов 

айқындамасында ауызша мен жазбаның айырым 

белгілеріне  қатысты  дәлел,  дәйек  боларлық 

негіз бар. Шоқан Уәлиханов - 5 түр - «өлеңнің» 

қазақ  поэзиясының  дәстүрлі  үлгілерінен  өзге-

шелігін  даралап  көрсетеді.  Біздіңше,  қазақ 

өлеңтану  ғылымында  осы  мәселеге  әлі  де тере-

ңірек зер салып қарау қажет. 

Бұл  ХІХ  ғасырдағы  өлең  түрлерінің  ғана 

емес,  жалпы  қазақ  поэзиясының  жанры,  жара-

тылысы,  құрылымы  мен  өлшеміндегі  негізгі 

поэтикалық  заңдылықтардың  сұрыптала,  қазақ 

өлеңінің  құрылымы,  түрі,  жанры  мәселесіне 

байланысты  өлең  теоретиктері  негіздеген 

айқындамалардың толыға түсуіне, қазақ поэзия-

сының  көркемдік  даму  тарихына  тың  ағыстар 

қосуға мүмкіндік туғызар еді. 

Абай институтының хабаршысы.  № 3 (9). 2011

 

 

 

87

 

Жазбаша  кітаби  әдебиет,  жаңғырған  нәзира 

дәстүрі қазақ әдебиетіне жаңа өлең түрін қосып, 

жанрлар 

трансформациясын 

туғызған; 

аймақтық  әдеби  мектептердің  негізгі  даралық 

сипаттарын орнықтырудағы ықпалды көркемдік 

дамудың  ХІХ  ғасырдағы  негізгі  бағыттарының 

бірі болды.  

Кітаби 

әдебиет, 

нәзира 

орнықтырған 

«өлеңнің» өлшемі, негізінде, 11 буынды өлшем. 

Бунақ-буын  үлгісі - 3-4-4. Шумақ  негізінен 4 

тармақты,  ааба  ұйқасты  болып  келгенімен, 

кейде шумақтағы тармақ саны 4-тен асып кетіп 

отырады.  Мұндай 4 тармақтан  асқан  шумақты 

өлеңдер  дәстүрлі  қара  өлеңге  жатқызылмауы 

керек.  Бұл - қазақ  поэзиясының  ортағасырлық 

түркілік,  шығыстық  үлгімен  астасып  жатқан 

негізі,  дәстүрі  бар,  ХІХ  ғасырдағы  поэзиялық 

бір  түр.  Шоқан  Уәлиханов  арғы  негіздерін 

тереңнен  тартып  зерттеуге  бармағанымен,  бұл 

түрдің  басты  сипаттарын,  даралық  өзгешелігін 

мейлінше таратып айтқан. 

«5.  Өлең.  Бұл  форма,  қазіргі  кезде  барлық 

жаңашыл  ақындар  тарапынан  суырып  салма 

өлеңдерге  де,  поэмаларға  да,  әсіресе,  Орынбай 

өлеңдеріне  қатысты  көбірек  айтылады. ... Осы 

өлеңдердің 

тақырыптарының 

көбісі 

діни 

сарында айтылады... 

Өлең  деген  бұған  дейін  жоқ  поэзияның 

ерекше  формасының  және  атаудың  қазақ 

даласына  тарай  бастағанына 50 жылдан  асқан 

жоқ,  бұл  Қазан  мен  Тобыл  татарларына  қырға 

жол  ашылғаннан  кейін  келген  жаңалық [2, 165 

б.]. 

Қазақ әдебиеті тарихындағы, ХІХ ғасырдағы 

жазба  әдебиет  жайына  байланысты  дерек,  дә-

йектердегі  Х.Досмұхамедұлы,  А.Байтұрсынов, 

М.Әуезов  атап  көрсетіп  отыратын  «жазба 

әдебиеттің  негізін  мұсылманша  сауатты  молда-

лар  салған», «қазаққа  жазу  дінмен  келген», 

«қазақта  жазба  әдебиет  Абайдан  көп  бұрын 

басталған»,  т.б.  түйіндердің  байлам,  тоқтамы 

өлеңнің  осы  түрімен  де  сабақтасып  жатыр.  Бұл 

өлең - Абай дәуірінде кең жайылған түр. Жазба 

дәстүрмен  орныққан  өлең.  Жаңа,  еуропалық 

үрдісте  өрістеген  жазба  өлеңге  де,  өзгешелік 

сипаттарына қоса, тұғыр болған өлең. Бұл түрді 

фольклордағы  дәстүрлі  қара  өлеңмен  бір  үлгі 

деп тану - қате.  

7-8  буынды  өлшемнің  толғау  өлеңге  қоса 

лирикалық  жырға  да  қызмет  еткеніндей 

(З.Ахметов) 11 буынды  өлшем  қара  өлеңнен 

басқа түрге де арқау болған. Шоқан айқындаған 

өлең  түрі - «өлеңнің»  қара  өлеңнен  ырғағы 

бөлек.  

Ахмет  Байтұрсынұлы  «Әдебиет  таныт-

қышта» өлең шығару өнеріне арнайы тоқталып, 

өлең  кестесі - айшық  түрлерінің  қазақ  поэзия-

сында түрлі-түрлі болып келіп отыратындығына 

нақты мысалдарға сүйене отырып көңіл бөлген. 

Ахмет Байтұрсынұлы бұл мысалдарды көбінесе 

Абай  өлеңдерінен  алып  отырады,  Абаймен 

тұстас,  ілгерідегі,  кейінгі  ақындардан  келтіріп 

қояды.  Ахмет  Байтұрсынұлы  мысалдары  өлең 

түрі  айшыққа,  шумақ  қалпына  қатысты  өзгеріп 

отыратындығы тұрғысынан қазіргі өлеңтанудың 

көп мәселесін айқындауға мүмкіндік беретіндігі 

даусыз.  Соның  ішінде  Абай  өлеңінің  түрі 

туралы нақты саралаулардың бірін осы бағытта 

да жасау - артықтық етпейді.  

Мәселен, 4 тармақты, 11 буынды  ұйқасы 

ааба түрінде келетін өлеңдер мен көп тармақты 

ұйқасы  еркін,  айнымалы  аабаба,  т.б.  түріндегі 

11  буынды  өлеңнің  өзгешеліктерін - баяндау, 

сипаттау  ерекшеліктері  мен  бейнелеу  күшінің 

әркелкілігінен бұл өлеңдердің ішкі серпін, қуат, 

лирикалық бүкпесін айқын тануға болады. 

Бұл  өлеңдерде  айырма - тек  шумақтағы 

тармақ  санында  емес.  Сөйлем  құрылымындағы 

өзгешелікте. Қажым Жұмалиев Абайдағы жаңа-

лық  өлең  өлшемінде  емес,  сөйлем  құрылы-

мында деп айқындама жасайтындығының мәнісі 

осы  тұста  ашыла  түседі.  Сөйлем  құрылы-

мындағы  өзгеріс  бір  мәнде - бастауыш  пен 

баяндауыштың орын тәртібіндегі өзгеріс. 

Шумағы төрт тармақты 11 буынды өлең: 

 

Бұл күйге бүгін емес, көптен кірдік, 

Алдыартын байқамаған бетпен кірдік. 

Шығармай бір жеңнен қол, бір жерден сөз, 

Алалық алты бақан дертпен кірдік. 

 

Шумақтағы көп тармақты 11 буынды өлең: 

 

Сәуірде көтерілер рақман нұры, 

Көрінер көк жүзінде қаз бен қуы. 

Көктен жаңбыр, таулардан сулар жүріп, 

Жайылар жер жүзіне қардың суы. 

Ұшпақтың бір сәулесі жерге түсіп, 

Өсірер жерден шөпті нұрдың буы. 

 

... Көл жағалай мамырлап қу менен қаз, 

Жұмыртқа іздеп, жүгіріп балалар мәз... 

 

Бұл - Ыбырай Алтынсариннен алынған өлең. 

Абайда да бұл түр бар. 

Ахмет  Байтұрсынұлы  «Әдебиет  таныт-

қышта»  өлең  түрлеріне  мысал  алуында  Абай 

өлеңін мейлінше назарда ұстап отырған. 

Айшыққа,  шумаққа,  тармаққа,  бунаққа,  ыр-

ғаққа  (ағын,  жорғақ  деп  алып  отырған - Қ.М.), 

т.б.  өлеңнің  жасалу  шарттарына  тоқталуында 

Ахмет  Байтұрсынұлы  атап  көрсететін  ерек-

шеліктер - қазақ  өлеңтануындағы  маңызды 

айқындамалар.  Бұлардың  Абайдың  өлең  түрін, 

өлең  өлшемін  тануда  да  нақтылы  мәні  бар. 

Ахмет  Байтұрсынұлы  қазақ  өлеңіндегі  тұтас 

шумақты  өлеңдер  деп  аталатын  түрге  тоқта-

Абай институтының хабаршысы.  № 3 (9). 2011

 

 

 

88

 

луында  Абайдың  «Мәз  болады  болысың»  және 

«Антпенен  тарқайды»  өлеңдерін  атайды.  Тұтас 

шумақты  деп  Ахмет  Байтұрсынұлы  өлеңнің 

ұйқастағы  бірізділігімен  де  байланысты,  әрі 

төрт  тармақты  шумақпен  келіп  отыратын  түрін 

көрсеткен. 

 

Мәз болады болысың, 

Арқаға ұлық қаққанға. 

Шелтірейіп орысың, 

Шенді шекпен жапқанға. 

 

Күнде жақсы бола ма, 

Бір қылығы жаққанға? 

Оқалы тон тола ма, 

Ар-ұятын сатқанға?! 

 

Күлмең қағып қасқайып, 

Салынып ап мақтанға. 

Таң қаламын қампайып, 

Жоқты-барды шатқанға... 

 

Ахмет  Байтұрсынұлы  тұтас  шумақты  өлең 

деп  бөлетін  мұндай  түрмен  жазылған  өлең 

(ұйқасы  абаб  болып  келетін - Қ.М.)  Абайдың 

2005  жылғы  «Жазушы»  баспасынан  шыққан 2 

томдық  академиялық  жинағындағы  өлеңдер 

бойынша сараланғанда, оның аударма өлеңдерін 

қоса  алғанда  жалпы  саны - 57: «Желсіз  түнде 

жарық  ай», «Мәз  болады  болысың», «Қажымас 

дос 

халықта 

жоқ», «Жастықтың 

оты, 

қайдасың», «Татьянаның  Онегинге  жазған 

хаты», «Онегин-нің 

Татьянаға 

жауабы», 

«Онегиннің  Татьянаға  жазған  хаты», «Татьяна 

сөзі», «Кейде  есер  көңіл  құрғырың», «Асқа, 

тойға баратұғын», «Ата-анаға көз қуаныш» (Бұл 

өлеңде Абай шумақ со-ңындағы «Еркелік кетті, 

ер  жетті,  не  бітті?»  деген  қосымша  үш 

тармақпен тұтас шумақты өлеңді түрлендірген - 

Қ.М.), «Көзінен  басқа  ойы  жоқ», «Жастықтың 

оты 

жалындап», «Қызарып, 

сұрланып», 

«Менсінбеуші  ем  наданды», «Не  іздейсің, 

көңілім,  не  іздейсің?», «Жүрегім,  ойбай,  соқпа 

енді!», «Күлімсіреп аспан тұр», «Сұрғылт тұман 

дым  бүркіп», (мұнда  да  тұтас  шумақтан  соң 

қосымша,  ырғағы  бөлек  тармақтар  бар - Қ.М.), 

«Атаңды апаң азғырып» (бұл да сондай - Қ.М.), 

«Ысытқан,  суытқан», «Қараңғы  түнде  тау 

қалғып», «Өзіңе сенбе, жас ойшыл», «Қорқытпа 

мені 

дауылдан», «Ант-пенен 

тарқайды», 

«Қарашада  өмір  тұр», «Әсем-паз  болма  әр 

неге», «Әбдірахманға», «Әбдірах-манға  Кәкітай 

атынан  хат» (екі  өлең - Қ.М.), «Әбдірахман 

өліміне», «Талаптың 

мініп 

тұл-парын», 

«Махаббат,  достық  қылуға», «Адамның  кейбір 

кездері», «Көк  ала  бұлт  сөгіліп», «Алла  деген 

сөз  жеңіл» (бір  шумақта  ұйқас  тәртібі  өзгерген 

абва - Қ.М.), «Құр  айқай  бақырған», «Мен 

сәлем жазамын», «Құлақтан кіріп, бойды алар», 

«Болды  да  партия», «Қуаты  оттай  бұр-қырап» 

(шумақ  соңында  ырғағы  бөлек  қосымша  аа 

ұйқасымен келген қос тармақ қосылған - Қ.М.), 

«Жүректе  қайрат  болмаса», «Жаман-баланың 

баласы  өлгенде», «Күн  артынан  күн  туар», 

«Қазаға  ұшыраған  қара  шекпен», «Әнші-лер», 

«Жүрегім менің қырық жамау», «Күшік асырап 

ит  еттім», «Дүтбайға», «Жалғыз  жалау 

жалтылдап», «Жартас», «Жүрегім, нені сезесің», 

«Көлеңке  басын  ұзартып», «Көңілдің  күйі  тағы 

да», «Күнді  уақыт  итеріп», «Жалын  мен  оттан 

жаралып» (қосымша  ырғағы  бөлек  төрт  тармақ 

бар - Қ.М.), «Домбыраға қол соқпа», (бір шумақ 

ұйқасы ғана абвб болып келген - Қ.М.). 

Ахмет  Байтұрсынұлы  тұтас  шумақты  өлең 

деп көрсеткен осы, ұйқасы абаб болып келетін, 

әр шумақтағы 4 тармаққа құрылған өлең түрінің 

өзіндік  ерекшелігі,  тағы  қандай  құпиясы  бар, 

бұрын-соңғыда  абайтануда  бұл  жөнінде  не 

айтылған? 

Қ.Жұмалиев  «Қазақ  әдебиеті  тарихының 

мәселелері  және  Абай  поэзиясының  тілі»  ең-

бегінде былай дейді: 

«Абайға  дейінгі  ауыз  әдебиеті,  тарихи 

әдебиетті  алсақ,  қазақ  өлең  құрылысының  үш-

ақ түрі болатын: 

1.  Он бір буынды. 

2.  Жеті буынды. 

3.  Аралас  буынды  (бұған  кіретіндер  әнге 

арналған  өлеңдер  мен  жырларда  көп  кездесетін 

көп  жолдары  жеті  буын,  кейде  сегіз  буында 

араласып келіп отыратын өлеңдер)» [3, 347 б.]. 

Қажым  Жұмалиев  осында  он  бір  буынды, 

алғашқы  бунағы  үш  буыннан  тұратын,  ілгеріде 

Шоқан  Уәлиханов  айтатын  «өлең»  туралы  айт-

пағаны  бірнеше  себептерге  байланысты  болды 

деп  ойлаймыз.  Сәбит  Мұқановтың  кезінде  қа-

зақта  жыр  мен  қара  өлең  ғана  болды  деген 

тоқтамы  болған.  Мұндай  тұжырымдардың  нақ-

тылы  бір  себебі  ортағасырлық  түрік  әдебиеті, 

шығыс  әдебиетіне  қатысты  өрбіген  түрді 

(«өлеңді» - Қ.М.)  қазақ  әдебиетімен  туыстыра 

қарауға  саяси  екпін  мүмкіндік  бермеді,  екін-

шіден,  қазақ  өлеңінің  түп-төркіні  сол  дәуірде 

әріден  қозғалып  зерттелген  ғылыми  бағыт  та 

қалыптаспаған  болатын.  Сонымен  бірге  бұл 

пікірлердің  қисынды қырлары, ақиқат негіздері 

де назарға алына берген жоқ - Қ.М.). 

Бір  өкініштісі,  қазақ  өлеңтануында  қазіргі 

шейін  арғы  арқауларға  көз  салу  үрдісі  жеке-

леген  ғалымдардың  ұстанымы  деңгейінде, 

ғылыми  айналымға  әлі  де  толық  тартылмаған 

күйде қалып келе жатқан жайы бар. 

Асқар Егеубай Жүсіп Баласағұн дастанынан 

өрбітіп осы ақтаңдақтардың олқы орнын толық-

тыруға  бастамашыл,  жинақталған,  арғы-бергі 

тарихты бүгінгі дәуір биігінен зерделеген өреде 

Абай институтының хабаршысы.  № 3 (9). 2011

 

 

 

89

 

мынадай  ой-пайымдауларға  тектен-тек  барған 

жоқ. 

«Орхон-Енисей  жазбалары»  мен  «Құдатғу 

біліг»  сынды  көпқырлы  жәуһарлардың  ішкі-

сыртқы  бітімінен  көзге  ұрып  тұрған  қазақтың 

көркемдік  әлемімен  сабақтастық  заңдылық-

тарын  тереңнен  талдап-зерделей  түсу  қазақ 

әдебиетінің тарихына да мағыналы да қызықты 

беттер  қосатынына  рухани  дүниеміздің  тыны-

сын кеңейте түсетініне күмін жоқ» [4, 15 б.]. 

Қажым  Жұмалиев  қазақ  әдебиеті  тарихын 

Бұхардан бастау концепциясында болды. 

Бір  себептен  қазақ  өлең  түрлерінің  арғы 

негіз,  кейінгі  өрісін,  былайғы  өзгерісті  Абайға 

ғана  телу  тенденциясы  болғандығы  да - біздің 

әдебиеттану ғылымымыздың бір фактісі. 

Қажым Жұмалиев Абайдағы өлең түрлеріне 

қатысты  ой-тоқтамдарын  таза  буынға  әкеліп 

тіреп  отырып  айтқанын  көреміз.  Ұйқасқа  мән 

беру - қазақ  өлеңінің  жаратылыс  болмысына 

келмейді дейді. Қазіргі кезеңдегі (оның өзіне 40-

50  жылдай  болып  қалды - Қ.М.)  өлеңтануда 

ұйқасқа елеулі мән беріліп, оның өзінде ауызша 

мен жазбаның айырым белгісіндегі ұйқас ұстап 

тұрған  ерекшеліктер  айтылып  келеді.  Негізінен 

бұл  пікірдің  басында  Құлмат  Өмірәлиев  тұрған 

сияқты. 

Қажым  Жұмалиев  Абайдағы  буындық  өл-

шем тұрғысында былай дейді: 

«Абайға  дейінгі  қазақтың  өлең  құры-

лысының  барлық  түрі  осы  үшеуі-ақ.  Қазақтың 

өлең  құрылысы  силлабикалық  өлең  құрылы-

сының жүйесіне жататындықтан, негізгі өлшеуі-

ші - буын. Буыны жағынан ауыз әдебиетінің де, 

Абайға  дейінгі  тарихи  әдебиеттің  де  жеткен 

жері  осы  еді.  Және  бұл  түрлер  қазақта  әбден 

тұрақталып,  бекіп  алған түр  еді. Абай ең алды-

мен қазақ өлеңдерінің осы жағына көңіл бөлді. 

...  Абай  ең  алдымен 8 буынды  және 6 

буынды - жаңа  екі  түр  кіргізді.  Бұның  екеуі  де 

Абайға  дейінгі  әдебиетімізде  жоқ  түр  еді» [3, 

349 б.]. 

Қазіргі  кезеңде  бұл  үлгілердің  Абайға 

шейінгі, Абаймен тұстас қазақ өлеңінде болған, 

бар  үлгілер  екендігі  туралы  айтылған  дерек, 

дәйектер  бар.  Мәселенің  айқын  қойлымы  да 

ғылыми айналымға енуде.  

«Отандық йасауитануда хикметтердің құры-

лымдық  жүйесі  бірқатар  зерттеулерге  арқау 

болды.  Бұл  бағыттағы  ізденістер  Йасауи  хик-

меттерін  тарихи  даму  аспектісінде,  динамика-

лық  күйде  емес,  статикалық  қалыпта  қарасты-

румен ерекшеленеді. Зерттеулердің мұндай бір-

жақтылау сипат алуына екі түрлі себеп бар деу-

ге болады. Біріншіден, көне түркілік өлең жүйе-

сі,  оның  даму  үдерістері  мен  бағыттары,  араб-

парсы  поэтикасы  мен  түркілік  поэзияның  өзара 

әсерлесу  құбылыстары,  олардың  заңды  нәти-

желері  секілді  қадау-  қадау  мәселелер  қазақ 

әдебиеттануында  бүгінге  дейін  тиянақты,  то-

лыққанды  зерттеу  нысанына  айналған  жоқ» [5, 

151 б.]. 

А.  Әбдірәсілқызы  Йасауи  хикметтерінің  құ-

рылымдық жүйесі, буындық өлшемі, ұйқас түрі-

не  қатысты  мәселені  қозғауында  қазақ  өлең-

тануының  мәселелеріне  де  өтімді  қисын, 

заңдылықтарға  ой  тоқтатқан.  Белгілі  ғалым 

Р.Сыздықтың «шумақішілік ұйқас» атаған ұйқа-

сына тоқталған. Негізінде А. Әбдірәсілқызының 

Қожа  Ахмет  Йасауидің  ақындық  әлемін  нақ-

тылы  жанрлық,  құрылымдық  тұрғыдан  зерде-

леген  бұл  зерттеуінде  ұзақ  жылдар  бойы  күн 

тәртібіне қойылмай келе жатқан өзекті өлеңтану 

мәселелерінің  деректі,  дәйекті,  қисындары  нақ-

тылығымен көкейден шығып отырады. 

Жас  зерттеуші  аса  күрделі  проблемалық 

ғылыми  бағыттың  даусыз  арқауларын  жүйелі, 

нақты  саралауға  тарту  арқылы  отандық 

өлеңтануға  тың  ағыстар  қосты  деуге  болады. 

А.Әбдірәсілқызының 

негізгі 

мақсатына 

кірмеген-діктен,  қазақ  өлеңінің,  әсіресе  Абай 

дәуіріндегі 

өлеңнің 

ауызша 

мен 

жазба 

әдебиетке  қатысты  зерделенген  қайсыбір 

қисындарын  назарда  ұстап  отыруды  мақсат 

тұтпағаны - мін емес.  

Тілтанушы  ғалым  Құлмат  Өмірәлиевтің  де 

шумақаралық  желілі  ұйқасқа  қатысты  айтқан 

болжам,  байламдары  болған.  Әрі  осыны  алғаш 

мәселе етіп қозғаған сол ғалым еді.  

Құлмат  Өмірәлиев  атап  көрсететін  Дулат 

поэзиясының  өлең  құрылымы  сол  кезеңдегі 

қазақ өлеңінің жаңа даму бағдары және басқа да 

ақындарда  да  дәл  Дулат  өлеңіндей  бол-

мағанымен, кездесіп отырған құбылыстар. 

«Дулат  өлеңдері  өзінің  композициялық 

құрылысы  жағынан  ірі-ірі  үш  топқа  бөлінеді. 

Олар:  терме  өлең;  ішкі  шумақты  ұйқасы  бар 

ұйқасы тұтас өлең. Әрине, бұл бөлуі де шартты. 

Өйткені  Дулат  өз  өлеңдерінде  әр  түрлі  өлшем-

өрнекті  қатар  қолданудан  тартынбаған.  Бір 

өлеңде кейде бірнеше өлшем-өрнек үлгісі қатар 

жүреді» [1, 82 б.]. 

А.  Әбдірәсілқызы  ұйқастық  үлгінің  өлең 

жанрына  қатысты  мәні  барына  назар  салуында 

Құлмат  Өмірәлиев  көтерген  принципті  мәсе-

ленің,  ХІХ  ғасырдағы  поэзия  үлгілеріне  қарай, 

Абай  өлең  түріне  қарай  көтеріліп  жүрген, 

шумақ  тармақтары  ұйқас  жөні  туралы  кезінде 

А.Байтұрсынұлы  арнайы  саралаған  мәселе-

лермен үндес ой айтады. 

Мұның  өзі - кездейсоқтық  емес.  Қазақ 

өлеңінің  тарихи  арна,  бастаулары,  жаратылыс 

табиғаты  туралы  індете  зерттеулер  жасалғанда 

Абай институтының хабаршысы.  № 3 (9). 2011

 

жүктеу/скачать 1,88 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: