Коммуникация

/Мен оны ауызыма келген былапыт (сөзбе-сөз: лас) сөздің бәрін ай- 
тып балағаттадым  (Ф. Хэйли)/.
And Soames was alone again.  The spidery,  dirty,  ridiculous business I 
(J.  Galsworthy)  /Сомс  тағы  жалғыз  қалды.  Тұзаққа  толы,  кір,  мәнсіз 
бизнес!  (Дж.  Голсуорси)/.
Have  you  anything  really  shocking,  Reggie?  I  adore  mucky  books, 
and you never have any in stock (J.  Braine) /Оқуға тұрарлык, бір нәрсең 
бар ма, Регги? Лас нәрселер туралы оқығанды жақсы  көруші ем, сен 
ондай  кітаптар сатпайды  екенсің!  (Дж.  Брейн)/.
You played dirty trick -  we'd have given you five if you'd asked for it... 
(W.  Golding)  /  Бул  не  деген  сурқия  (сөзбе-сөз:  кір)  көзбояушылық! 
Өзің сұрағаныңда  біз саған беретін едік  қой  (У.  Голдинг).
Тағы  бір  айта  кететін  нәрсе  -   әдебиет  жанрларындағы,  стиль- 
деріндегі,  бағыттарындағы  түбегейлі  өзгерістер.  Қазіргі  батыстык, 
жазушылардың көбі өмірді  боямасыз, сол  қалпында суреттейді,  ке- 
леңсіз тұстарын барынша ашып көрсетуге тырысады. Сондықтан тіл- 
ге  осы турғыдан диахроникалық зерттеу жүргізу оң  нәтиже  беретін 
бүгінгі лингвистиканың алдында турған маңызды міндеттердің бірі.
«Бай» -   «кедей»  уғымдарын  білдіретін  сөздерге жасалған диа- 
хроникалық зерттеулер XIX ғасыр  басындағы  ағылшын әдеби туын- 
дыларында  да  (Джейн  Остиннің  шығармаларында),  сондай-ақ  XX 
ғасырдың орта  шеніндегі  ағылшын тіліндегі  шығармаларда  да  (Ай­
рис  Мёрдок  романдарында)  «кедей»  уғымына  ңарағанда  «бай» 
уғымын  білдіретін  сөздер  мен  сөз  тіркестері  көптеп  кездесетінін 
көрсетті.  Тілдегі  «бай»  уғымының  ауқымды  әрі  айшықты  етіп  жік- 
телуі белгілі бір әлеуметтік факторларға байланысты  болуы  мүмкін. 
Бай мен кедейге бөлінген ағылшын  қоғамы 
үшін  материалдық  әл-ауқат  мәселесі  аса 
маңызды,  қоғамның кез  келген мүшесі  бай 
болуға  умтылады,  бул  -   әлеуметтік  тұрғы- 
дан  ынталандырылатын  моральдік-этика- 
лық норма, ал  кедей болу -  жағымсыз нәр- 
се,  қоғамдық  этикаға  қайшы.  Сондықтан 
өмірлік  маңызы  бар,  көңілге  жағымды 
«бай»  уғымын  беретін  сөздер  мен  сөз  тір- 
кестері  ағылшын  тілінде  бүге-шігесіне 
дейін  жіктеліп  берілген:  a  rich  man  (бай 
адам),  to  be  rich  (бай  болу),  a  man  of large 
fortune  (ауқатты  адам),  a  man  with fortune 
(ауқатты  адам),  fo  make  a  tolerable fortune 
(байлыққа  кенелу),  to  give fortune  (байлы- 
ғын  беру),  splendid  property  (асып-тасқан 
байлық),  in  easy  circumstances  (жағдайы
85

жаман  емес),  to  have  a  comfortable  income  (жақсы  табысы  бар),  to 
have  money  (ақшасы  болу),  to  get  money  (ақшасы  болу),  to  save 
money (ақша  жинау),  to be well-off (ауқатты болу) және т.б.  «Кедей» 
үғымы  болса,  бар  болғаны  бірнеше  сөз  бен  сөз  тіркесі  арқылы 
беріледі:  a poor man  (кедей  адам),  to  be  to poor (кедей  болу),  have 
no money (ақшасы болмау), to be in financial dificullties (қаржы қиын- 
дығына  тап  болу),  want of money  (ақша  керек  болу),  о  man  without 
money (ақшасыз адам).
XIX-XX  ғасырларда  «бай»  мен  «кедей»  ұғымдарының  сөзбен 
берілуі сан жағынан салыстырғанда тең келгенімен, сөздерді таңдау 
бойынша едәуір айырмашылықтар бар екенін көрсетіп отыр. XIX ға- 
сырларда  бай ұғымын білдіретін fortune сөзі әртүрлі сөздермен тір- 
кесіп  келіп,  кең қолданыста  болды: a man of fortune (ауқатты  адам), 
a  good fortune  (жақсы  жағдай),  large fortune  (үлкен  байлық),  a  man 
with fortune (ауқатты адам), splendid fortune (асып-тасыған байлық), 
tolerable fortune (үлкен  байлыққа),  to give fortune  (байлығын  беру).
XX  ғасырдағы  әдеби  шығармаларды  қарағанымызда  бірде-бір 
байлықты  білдіретін  fortune  сөзін  кездестіре  алмадық.  XIX  ғасыр- 
да  байлық,  әл-ауқат (fortune)  сөзі  алдымен  жер  иелену,  қожалығы 
болу,  көп  ақшасы  болу дегенді  білдірген.  Сөйлеушінің  сөзді  өзінің 
әлеуметтік  тәжірибесіне  сәйкес  қолданатыны  белгілі.  Сондықтан 
fortune сөзі  бар  сөз тіркестерінің  қазіргі  ағылшын тілінде  өте  сирек 
қолданылуының себебі -  сөйлеушілердің ол  арқылы  өз  әлеуметтік 
тәжірибесін  көрсете алмауында болса  керек.
Rich (бай) сын есімімен тіркесетін сөз тіркестері XIX ғасырда  қол- 
даныс  аясы  жағынан  екінші  орында тұрса  (fortune  (байлық))  XX  ға- 
сырда  алдыға  шықты.
Сонымен  қатар  ағылшын  романдарында  жиі  кездесетін  income 
сөзімен тіркесетін  сөз,  сөз тіркестері  қазіргі  кезде  қолданыстан  ығыс- 
тырылып,  оның орнын  means  (кіріс,  байлық) сөзі  басқан.  XX ғасырда 
байлықұғымы өзгерді, бұрын ол жер,  қожалык, көрсеткіші болса, енді 
банкте  есепшотының болуымен  өлшенеді.  Сондықтан  қазіргі  роман- 
дарда кейіпкердің материалдық жағдайын суреттегенде, yo/nt account 
(банктегі  жалпы  есепшот),  good  investment  (жацсы  инвестиция), 
modest annuity (жылсайынғы  кіріс) секілді тіркестерді  қолданады.
Ұғымның мазмұны өзгерді, қоғамдық сана өзгерді, соған сәйкес 
ұғымның тіл  арқылы бейнеленуі де өзгерді. Адамдардың байлыққа 
деген  қатынасының өзгергені  де  назардан тыс  қалмады. XIX ғасыр- 
да  бай  болу  адамға  мәртебе,  құрмет,  атақ әкелді  және  айналасын- 
дағылардың қызығушылығы мен  цызғанышын тудырса, XX ғасырда 
адамдар байлықтың қайдан, қалай  келіп жатқанын, кейбіреулердіц 
дәулетті  өмір  сүруі  үшін  белгілі  бір  топ  жоқшылықта  өмір  сүруге 
мәжбүр  екенін  анық  аңғаратын  болды.  Тіпті  адамдарды  банктегі

есепшотына  қарап  қарсы  алатын  Англияның  өзінде  бай  адам  ха- 
лыңтың  алдында  ақталуға  тырысады:  Anyway,  what's  wrong  with 
being rich.  It's a quality,  it's attractive.  Rich people are nicer,  they're less 
nervy (I.  Murdoch)/  Қалай  айтсаңыз да,  бай  болғанның  несі  жаман? 
Ол сый-құрметке бөлейді, жұрттың назарын бұрады. Байлар жайлы 
келеді,  олар  кикілжіңге  көп  бара  бермейді  (А.Мёрдок)/.

жүктеу/скачать 11,31 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: