Пайдаланған әдебиеттер тізімі

97 
5.
Уахатов Б. Қазақтың тұрмыс-салт жырларының типологиясы. -Алматы, 
1983. 
6.
Бердібаев Р. Қазақ эпосы. -Алматы, 1982. 
7.
Қасқабасов С. Қазақ халық прозасы -Алматы, 1984. 
8.
Ыбыраев Ш. Эпос әлемі. -Алматы, 1993. 
ӘОЖ 8 372.8: 811.512.122 
Мамыт Амангелді, Рахымбек Сабира 
Оңтүстік Қазақстан мемлекеттік педагогикалық университеті 
Шымкент, Қазақстан 
amangeldi_65 @ bk.ru 
З.СӘНІК – ҚАЗАҚ ФОЛЬКЛОРЫ МЕН ЭТНОГРАФИЯСЫН 
ЗЕРТТЕУШІ 
 
Аннотация: Ұлттық фольклорды зерттеу ісі халықтың өзіндік өмір сүру салты, 
шаруашылық кәсібі, ғасырлар бойына қалыптасқан наным-сенімі, салт-дәстүрі, әдет- 
ғұрпын ғылыми жүйелеумен бірге жүретіні анық. Қазақтың халықтық мұраларын жинап, 
зерттеген ғалымдардың қай-қайсы да этнографияны айналып өтпген. Қытайдағы қазақ 
әдебиетінің көрнекті өкілі, жазушы-ғалым Зейнолла Сәнік те фольклор мен этнографияны 
зерттеуге елеулі үлес қосқан. Халықтың асыл мұраларын ғылыми зерделеп, өзіндік тұжырым 
жасаған. Көркем шығармаларына фольклор үлгілерін арқау еткен. 
Тірек сөздер: Фольклор, тарих, этография, салт-дәстүр, әдет-ғұрып, наным-сенім, 
шаруашылық, кәсіп, шежіре, аңыз. 
 
Зейнолла Мүбәракұлы Сәнік – қытай қазақтары әдебиетінің өкілі, көрнекті 
жазушы, фольклортанушы, этнограф ғалым. Ол 1935 жылдың 15 сәуірінде Қытай 
Халық Республикасының Іле Қазақ автономиялық облысындағы Тарбағатай 
уәләятына қарасты Шағантоғай ауданының Барлық тауында дүниеге келген. 
Фольклорлық мұраларды зерттеу халықтың салт-дәстүрі, әдет-ғұрпын, 
наным-сенімін зерделеумен қатар жүретіні белгілі. Қазақ фольлоры мен 
этнографиясын ХІХ ғасырдың алғашқы жартысынан бермен қарай отандық және 
шетелдік ғалымдар зерттей бастады. Шоқан Уәлиханов, Мұхтар Әуезов, Әлкей 
Марғұлан, Ақселеу Сейдімбек сияқты қазақтың ұлы ғалымдары еңбектер жазды. 
Осы қатарға Қытайдағы қазақ зиялыларының көрнекті өкілі Зейнолла 
Мүбәракұлын қосуға болады [1]. 
Зейнолла Мубәрәкұлы М.О.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер 
институтының қызметкерлерімен тығыз қарым-қатынаста болған. Осы 
институттың Қытайдағы қазақтар арасында жургізілген фольклорлық 
экспедициясына көмек қолын созып, Қытайдағы қазақтардың фольклорлық 
мұрасын жинауына ақыл-кеңесін айтып, өзі жинаған фольклорлық үлгілерді 
беріп, осы институттың қолжазба қорына тапсыруға ат салысады. Зайнолла 

98 
Сәнік мен Жанат Зейнолла қызының «Қазақ этнографиясы» атты кітабы 
оқырман қауымға жақсы таныс. 
ҚХР мемлекеттік фольклоршылар қоғамының үздік зерттеушісі Зейнолла 
Сәнік пен Жанат Зейноллакызының авторлығымен шыққан «Қазақ 
этнографиясы» атты бұл еңбек Шыңжан қазақтары арасында түңғыш рет жарық 
көрген. Кітап үш үлкен бөлімнен (I бөлім. Этнография дегеніміз не? II бөлім. 
Заттық этнография туралы түсінік. III бөлім. Рухани этнография, 17 тараудан, 
75 тараушадан) тұрады. Авторлар этнография ұғымын кең көлемде алып, оған 
этностың шығу тегі, ұстанатын дәстүрі мен діні, тілі, педагогикасы жөнінде 
тоқталады. Этнография – ұғымы туралы жалпы шолу жасайды. Әр бөлімнің 
ішінен жеке-жеке тарауларды жүйелеп, тараушалармен толықтырады. Мәселен 
«Заттык этнография» деген бөлімді өз ішінен бірнеше тарауларға жіктейіді 
(«Қазақтар», «Қазақтың тұрғын үйлері», «Ауыл шаруашылығы», «Басқа 
кәсіптер», «Қазақтың ұлттық киімдері», «Қазақтың ұлттық қолөнері» 
«Қазақтың ұлттық тағамдары», «Қазақтың ұлттық ойындары»), рухани 
этнографияны да жеке-жеке тарауларға бөліп қарастырады («Қазақ қоғамының 
құрылымы», «Ежелгі наным-сенімдер», «Қазақтың халықтық ғылымдарынан», 
«Қазақ заңдары», «Қазақтың бала тәрбиелеу дәстүрі», «Тұрмыс-салт тәрбиесінің 
нақтылы 
ережелері», 
«Қазақтың 
өлім 
ұзату 
дәстүрі», 
«Қазақтың 
этнопедагогикасы»). Бірінші бөлімнің бірінші тарауында этнография туралы 
анықтама, этнографияның сипаты мен міндеті, этнографияның мазмұны, 
этнографияның басты ерекшеліктері, этнографияны үйрену және зерттеу 
тақырыптарына жеке-жеке тоқталған. Осы тараудың алтыншы тараушасында 
Қытай деректеріндегі қазаққа қатысты баяндалған «Ханнаманың» тарауларына 
сілтеме жасап, үйсін, ғұн, қаңлы тайпаларынан жалғасып келе жатқан этностық 
құндылықтарға жол ашады. Сонымен бірге осы тараушада этнографияның төл 
тарихымыздан, түрік тайпаларына ортақ құндылықтан да бастау алатынын баса 
айтады. Кітаптың екінші бөлімінің бірінші тарауында «Қазақ» сөзінің шығу 
тегі, қазақтың ата-шежіресі, қазақ халқын құрайтын ру-тайпалар мен тайпалық 
одақтар, қазақ таңбалары, қазақтың саны мен орналасуы жөнінде отандық және 
шетелдік ғалымдардың ғылыми тұжырымдарына сүйеніп, жаңаша пайымдаулар 
жасаған. Ал, осы бөлімнін екінші тарауында қазақ түрғын үйлерінің пайда болуы 
мен дамуының тарихы тереңде екенін тілге тиек етіп, сақ, ғұн, үйсін дәуірінен 
бері дамып, түрліше өзгешеліктерге ұшырап, бүгінгі күнге жеткен қазақ үйі 
туралы сөз козғайды. 
«Қазақтың киіз үй мәдениеті» тараушасында киіз үйдің пайда болуы, киіз 
үйдің құрылымы, киіз үйдің сүйегі мен жабдықтары туралы тоқталып, олардың 
жасалуы мен безендірілуі туралы пайымдаулар жасайды. Сонымен бірге мал 
шаруашылығы мен егін шаруашылығы жөнінде ой қозғап, егін 
шаруашылығының пайда болу тарихының тереңде екендігін, ҚХР Іле қазақ 
автономиялы облысы аумағындағы үйсін қабірлерінен табылған темір соқаның 
басы мен басқа да егіншілік саймандары туралы мәліметтер келтіріп, оны 
қазақстандық ғалымдардың егіншіліктің пайда болуы «қола» дәуірінен бастау 
алады деген ғылыми тұжырымдарымен ұштастырады. Осы тараудың «мал 
шаруашылығы» деген тараушасында қазақ төрт түлік малының (түйе, жылқы, 

99 
сиыр, қой және ешкі) қолға үйретілуі жайында сөз болады. Төрт түліктің пайда 
болуы туралы қазақтың таным-түсінігі, философиялық көзқарасы мен мифтік 
түсінігі, аңыздық, ертегілік сипаттарына да тоқталады және сол төрт түлік мал 
туралы халық даналығын, мақал-мәтелдерді де дәйекті түрде ұсынып отырған. 
Сонымен бірге төрт түлік мал туралы қолданылатын кейбір атаулар туралы да 
(жасына, түріне, еркек ұрғашысына, будандастырылуына, белгілі бір 
тұлғалардың атына тиеселі түріне, т.б. ерекшеліктеріне қарай) тоқталып өткен. 
Ат сыншысы, ат сыны, бәйге алатын аттың белгілерін де кең көлемде қозғаған. 
Қазақтың төрт түлік малға салатын ен-таңбасына, рулык белгілеріне жеке-жеке 
түсіндірулер жасайды. 
Ауыл этнонимі туралы ой айтқан авторлар қазақ ұғымындағы ауылдың 
дамып бүгінгі күнге жеткені туралы да сөз етеді. Мәселен, қазақ арасындағы 
рулық, тайпалық, аталастық, туыстық жағынан топтасқан көшпелі өмірдегі ауыл 
ұғымын, ондағы тіріліктер баяндалады. Жайлау, қыстау мен көктеулік, 
күзеуліктің белгілі бір ру атымен, болмаса сол рудың беделді адамдарының 
атымен аталып кеткені де айтылады. Бұл тарауда дала жайылымы туралы да сөз 
болып, топырақтың құрамы, шөптің топыраққа байланысты азықтық қуатының 
өзгеруі жайлы ғылыми тұжырымдар ұсынады. Құсбегілікке қатысты тараушада 
бүркітті баптау, ұстау, бағу және оны алып жүруге, қондыруға байланысты 
дүниелердің (тұғыр, томаға, балақ бау, биялай, құндақ, балдақ, т.б.) 
ерекшеліктерін жеке-жеке таратып түсіндіреді. Ал балықшылыққа қатысты 
тараушада қазақ қара өлеңінде кездесетін балық өлеңді мысал ретінде келтіріп, 
балықөлең ішіндегі он тоғыз түрлі балықтың түрін келтіреді. бұл қазақ өмірінің 
бір көрінісі яғни қазақ даласында бар балық түрлері деп қабылдаған жөн секілді. 
Қазақтың жол-қатынас құралы туралы тараушасында ежелгі жібек жолының 
басып өткен іздері туралы сөз болады. Жібек жолы мәдениеті туралы да тілге 
тиек етеді. Шығыс, батыс мәдениетінің алмасулары туралы сөз козғайды. Кітапта 
қазақтың ұлттық өлшемдері туралы да тоқталады. Ұзындық өлшем (бір елі, бір 
сүйем, бір құлаш, әудем жер, көз көрім жер, ат шаптырым жер, қозы көш жер, 
т.б.), шамалық өлшем (бір шымшым, бір атым, бір шөкім, бір қасық, бір шөміш, 
бір табақ, бір ұрттам, бір тістем, бір үйір, бір қора, бір үзім, бір жайым, бір 
шайлық, т.б.), ауырлык өлшем (батпан, зіл батпан, бір тең, т.б.), көлемдік өлшем 
(от орнындай, үй орнындай, шынының аузындай, жер ошақтай, оймақтай, иненің 
жасуындай, туймедей, табандай, т.б.), уақыт өлшемі (көзді ашып жұмғанша, бие 
сауым, ет пісірім, тал түс, жұлдыз шыға, үркер жамбасқа түсе, т.б.), тереңдік, 
биіктік өлшемдеріне (белуардан, тобық бойын, тізе бойы, ат құлағынан, 
шашадан, құрық бойы, арқан бойы, найза бойы, т.б.) деген түрлерге бөледі. 
Алтыншы тарауда қазақтың ұлттық киімдері туралы тоқталады. онда ерлер 
мен әйелдер киімі туралы баяндап, әр рудың өзінің ерекшелігін көресетін киім 
түрлерін де айтады. Сонымен бірге бұл тарауда батырлардың киетін сауыттары 
мен қару-жарақтарының түрлерін баяндайды. Бірінші бөлімнің басқа 
тарауларында қазақтың ұлттық колөнері, зергерлік, ағашшылық өнері және 
қолөнер жабдықтары, қазақтың ер-тұрман әбзелдері, ою-өрнектердің мағынасы, 
қазақтың ұлттық тағамдары, табақ тарту және оның жосыны (бас табақ, қос 

100 
табақ, сый табақ, күйеу табақ, келін табақ, жастар табағы, жай табақ, т.б.) туралы 
сөз козғайды. Сонымен бірге, сүт тағамдары, қазақтың ұлттық ойындары ат 
спорты туралы ойындар, т.б. түрлерін заттық этнография бөлімінде баяндайды 
«Рухани этнография» деп аталатын үшінші бөлімінде қазақтың рулык жүйесі, 
туыстық қатынасы туралы сөз болады. Туыстық жүйеге үш жұртты (өз жұрты, 
нағашы жұрты, қайын жұрты) жатқызса, рулық жүйеге үш жүзді негіз етіп 
баяндайды. Қазақтың отбасылық жүйесі туралы да тоқталады. Есім қою дәстүрі 
туралы да сөз етеді. Адам есімін қоюды жеті түрлі ерекшелік негізінде жіктеп 
берген. Айталық адамдардың арман-тілегі негізінде туған есімдер: Дәулетбай, 
Малдыбай т.б. есімдер, жақсы көрген аң-кұстар мен өсімдіктердің негізінде 
туған, олардың өзіндік иесі мен киесі бар деген түсініктен туған адам есімдері: 
Жылқыбай, Қойлыбай, Қаскырбай, Шынар, Құндыз, Бұлбұл, т.б., есімдер. 
Белгілі бір рулардай өсіп-өнсе екен деген ұғымнан туған: Арғынбай, Найманбай, 
Қытайбай, Уақбай, т.б., батырлардың кару-жарағының есімдеріне байланысты 
қойылатын есімдер, казақ тағамдары мен ер-тұрман әбзелдеріне байланысты 
койылатын аттар: Қылышбай, Найзабек, Садақбай, Шөмішбай, Талқанбай, т.б. 
есімдер. Айкүн жыл қайыру есебі мен күн аттарына байланысты қойылған 
есімдер: Қаңтарбай, Мамырбек, Шілдебай, Қоянбай, Жетібай, Сегізбай, Рамазан, 
Айтбай т.б., Ислам дінінің қазаққа кіруіне байланысты қойылған есімдер: 
Мадина, Рахымеддолла, Шапих, Фатима, Мұхаммед, Байтолла т.б., есімдер. 
Халық арасында бала тоқтамағанда қойылатын есімдер: Кәдірсіз, Шылғаубай, 
Елеусіз, Тұрдықан, Тұрсын, Тоқтасын, т.б. есімдер. «Қазак этнографиясы» деп 
аталатын бұл кітапта ежелгі наным-сенімдерге байланысты дүниелер де 
камтылған (күнге, айға, жұлдызға табыну, хайуанаттарға табыну, табиғат 
құбылыстарына табыну, аруаққа табыну, т.б.). 
Кітаптың «Қазақ бақсылары және бақсылық әдебиет» деген тараушада 
бақсылардың коғамдық рөлі жөнінде тоқталады. Тарихта өткен әйгілі бақсылар 
туралы, олардың жын шақыру жырлары, бұлт пен жауын шақыру жырлары, 
арбау жырлары, дерт көшіру өлендері мен бәдік өлендер туралы айтып, нақтылы 
мысалдар келтірген. «Рухани этнография» деп аталатын бұл бөлімде қазақ 
халқының тарихтан бері ұстанған діндеріне шолу жасап, ислам діні және 
хадистер, ислам ғұламалары туралы тоқталады. Оған дәлел «Исламдық наным 
және ислам мәдениеті» деген тараушада исламның таралуы, қажыға барған 
қазақтар жайын және хадистерден үзінді берген. Кітапта киелі сандар мен түс 
туралы түсінік. Тарихта шындыққа айналған түстер, философиялық ұғымдар, 
халық астрономиясы (жұлдызшылар, ауа райын болжау амалдары, күн санау, ай 
санау, жыл санау және жыл қайыру) кең көлемде қамтылған [2]. Қазақтың 
этномедицинасы, қазақ заңдары (үйсін дәуірінің заңдары, Шыңғыс хан 
заманының заң жосындары, қазақ хандығы дәуірінің заңдары, билер ережесі, 
шариғат заңдары) этнопедагогика (қазақтың бала тәрбиелеу дәстүрі, жүкті 
әйелге қамқорлық және бала туған кездегі жосындар, бала тәрбиесіне қатысты 
салт-дәстүр, ырым-тиымдар, баланың дене бітіміне байланысты сындар мен 
ырымдар, тиым сөздер) тілге тиек етіледі[3]. Кітап көлемді (900 бет), кең 
ауқымда, әр тақырыпты қамтып жазылғандықтан көтерген жүгінің ауыр 

101 
екендігі оқырман қауымға түсінікті. Салалық бағытта, әр тақырып аясында 
авторлардың көп ізденіс жасағандығы аңғарылады. Қытайдың хандық 
дәуіріндегі, тарихи жылнамаларындағы деректері молынан келтірілген. 
Сондықтан бұл еңбекті қазақ фольклоры мен этнографиясы туралы мол 
мағлұлмат, жан-жақтылы білім беретін, оқырманын қанағаттандыратындай, 
студенттер мен магистранттарға, докторанттарға, казак этнографиясы туралы 
білгісі келетін жалпы оқырман қауымға таптырмайтын бағалы еңбек деп айтуға 
әбден болады. 

жүктеу/скачать 3,73 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: