Конференциясының ЕҢбектері

114

 

ҼОЖ 355.233.231.1 

 

«ҚАЗАҚ КҤРЕСІ» АРҚЫЛЫ ЖАСӚСПІРІМДЕРДІ ҦЛТЖАНДЫЛЫҚҚА 

ТӘРБИЕЛЕУДІҢ МҤМКІНДІКТЕРІ 

 

Наханов К.С., Досыбеков А.С., Есмахан Н.Ж. 

М.Ҽуезов атындағы ОҚМУ, Шымкент, Қазақстан 

 

Резюме 

Патриотическое воспитание молодежи учебно-тренировочного процесса «Қазақ күресі» 

 

Summary 

Patriotic education of youth training process «Kazakh kures» 

 

XIX-ғасыр  жаһандану  ғасыры  деген  ой  адам  баласының  санасына  сіңіп,  ендігі  жерде  осы 

кҿштен қалмауға тырысып бағуына ҽсер етуде. Ал жаһандану деп - ҽлемдегі дамыған елдердің бір-

бірімен  тығыз  орналасуда  ол  экономикалық,  саяси,  ҽлеуметтік,  білім-ғылым,  мҽдени,  спорт  т.б. 

мемлекеттердің бір-бірінің жетістіктерін мойындай қабылдап, байланыста дамуын айтамыз. 

Осы  мақсатта  іске  асыруда  Қазақстан  Республикасы  Президенті  Н.Назарбаевтың  2006-

жылғы  1-наурызда  «Қазақстанның  ҽлемдегі  бҽсекеге  барынша  қабілетті  50  елдің  қатарына  кіруі 

тиіс»  -  атты  Қазақстан  халқына  жасаған  жолдауының  маңызы  ҿте  зор.  Ондағы,  басым 

бағыттардың  бірі  «осы  заманғы  білім  беруді  дамыту,  кадрлердің  біліктілігі  мен  оларды  қайта 

даярлауды ҧдайы арттыру жҽне Қазақстан халқы мҽдениетінің одан ҽрі ҿркендеуін нақты дамыту» 

алдағы іске асырылатын жоспарды дҧрыс анықтап берген. 

Себебі,  біріншіден  білімі  мен  ғылымын  бҥгінгі  талапқа  сай  дамыта  алмаған  ел  ҽлемдік 

бҽсекеге  тҿтеп  бере  алмайды.  Ал.  Екіншіден  мҽдениетті  дамыту  барысында  ҿз  ҧлтымыздың 

ғасырлар  бойы  жинақтаған  мҽдени  мҧраларын  бірге  қоспасақ,  онда  ҽлемдік  мҽдениетте  ҿз 

ҥлесімізді, ҿзімізді жоғалтуымыз мҥмкін. 

Сондықтан  да,  біздің  пікірімізше,  Елбасының  «Мҽдени  мҧра»  мемлекеттік 

бағдарламасының  еліміздің  рухани  ҽлемін  дамытудағы  сҥбегейлі ҥлесі  мол  дер едік.  Себебі, қай 

халықтың  болмасын  ҿзге  жҧртқа  ҧқсамайтын  бҿлек  болмыс-бітімін  даралап,  ҿзіндік  тағдырын 

айқындайтын  басты  белгі  –  мҽдениеті.  Мҽдениет  –  ҧлттың  бет-бейнесі,  рухани  болмысы,  жаны, 

ақыл-ойы,  парасатты.  ҿркениетті  ҧлт,  ең  алдымен,  тарихымен,  мҽдениетімен,  ҧлтын  ҧлықтаған 

ҧлы тҧлғаларымен, ҽлемдік мҽдениеттің алтын қорына қосқан ҥлкенді-кішілі ҥлесімен мақтанады. 

Осы арқылы, ҿзінің тҿл мҽдениеті арқылы ғана басқаларға танылды. 

Бҥгінгі  педагогика  ғылымының  тілімен  айтқанда,  мҽдениет  арқылы  ҧрпақ  тҽрбиесі,  ҧлттық 

мҽдениет  қалыптасады,  ал  ҿз  мҽдениеті  арқылы  ҽлем  таниды.  Ҧрпақ  тҽрбиелеу  -  ҽлемдегі  дамыған 

елдерге бақталас болуға ҽкеледі. Сондықтан, ҧрпақты тек рухани-мҽдени таным арқылы, тарихи сана 

негізінде,  патриоттық  сезімде,  тоаншылдық  рухында  тҽрбиелеу  бҥгінгі  мемлекетіміздің  темір  қазығы 

болып отыр. Мҽдениеті жоғары, тарихи танымды, орныққан ойы сергек елдің рухы да биік. Ал, рухы 

биік  халықтың  іргесі  берік,  ҽлеуеті  қуатты,    нытымағы  жарасымды  болады.  яғни,  болашақ 

жасҿспірімдерді отаншылдыққа тҽрбиелеуде, ҧлттық мҽдениеттің сан ғасырлық озық тҽрбиесін, ҥздік 

жетістіктерін,  білім  беру  мен  тҽрбие  жҥйесінде  пайдалану  аса қажет. Ҧлттық  мҽдентеті  қалыптасқан, 

рухы  биік,  елжанды  азаматтардың  іс-тҽжірибесі  арқылы,  басқа  халықтардың  бізді  танып  білуіне 

мҥмкіндіктер туғызамыз. Ол ҥшін ҽрбір азамат патриот болуы тиіс. 

Ҿз ҧлтының мҽдениеті мен ҽдебиеті, тарихы, солар арқылы бҥкіл рухы-қаны мен жанына 

сіңбеген адам ешқашан ҿз елінің патриоты бола алмайды. 

Сондықтан,  біз  басқа  ҿркениетке  ҧмтылған  елдер  секілді  қазақстандық  патриоттықты 

дамытуда, ҿз отанымызды сҥюді ҥйренуге талпынуымыз қажет. Ол ҥшін, Қазақстан Республикасының 

барлық  оқу  орындарында,  оның  ішінде  арнайы  мектептерде,  ҿзіндік  пҽндерге  байланысты 

бағдарламалар жасалынып ендірілуі қажет. Осы арқылы, біздің жастарымыз ҿз Отанын толық тануға 

мҥмкіндік  алады,  ҿзін  тани  отырып,  ҧлттың  артық  қасиеттерін  кҿру  арқылы,  мақтаныш  сезім  пайда 

болады.  Жастардың  бойындағы,  ҿзге  ҿркениетті  ҧлт  ҿкілдері  секілді  ҿз  Отанының  қасиетін  қапасыз 

тану  сияқты  қасиет,  оның  шын  мҽніндегі  патриотқа  айналуына  себепші  болады.  яғни,  Қазақстанға 

ҽлемге, нағыз шынайы қазақ рухы бар осындай жастар ғана таныта алады. 

Жалпы  қай  қоғам  болмасын  сол  қоғамға  лайықты  ҧрпақ  тҽрбиелеуге  тырысқан.  Бҥгінгі  біз 

қозғап  отырған  ҧлтжанды,  елжанды,  отансҥйгіштік,  патриоттық  тҽрбие  қай  кез  болмасын,  ҧрпақ 

тҽрбиесінде ҿзекті мҽселе болған. 

115

 

Ол  жайлы  кҿптеген  қазақ  халқының  біртуар  ҧлдары  А.Қҧнанбаев,  Ы.Алтынсарин, 

Ж.Аймауытов, А.Байтҧрсынов, М.Жҧмабаев, Ш.Қҧдайбердиев, М.Дулатов, М.Шоқай, Т.Рысқҧлов, 

С.Сейфуллин,  І.Жасҥгіров  ҿз  ҧлтының  нағыз  патриоттары  екендігін  сҿзімен  де,  ісімен  де 

дҽлелдеген ҧлы тҧлғалар. Олар ҧлт азаттығын, оның ҿркениетті ел болуын кҿксеп жастарды елін 

сҥюге ҧлтын қадірлеуге, Отанын қастерлеуге шақырған. 

Майдангер  ақын  жазушылар  Б.Момышҧлы,  Ҽ.Нҧршайықов,  Қ.аманжолов,  Қ.Қайсенов 

шығармаларында патриотизмнің Ҧлы Отан соғысындағы ҿшпес ҥлгілерін жастарға ҿнеге етіп бір 

кҿрсетсе, екінші бір жақтан «патриотизм» ҧғымының мҽні мен мазмҧнын ҿрелі ой толғауларында 

жеткізуге  ҧмтылған.  Заманымыздың  белді  ақындары  М.Мақатаев,  О.Сҥлейменов,  М.Шаханов 

шығармаларын кҿкіректегі қайнаған патриотизмнен туынды жалынды толғаулар деуге болады. 

Бірақ  бҧл  еңбектерде  арнайы  спорт  мектеп  оқушыларының  патриотизмге  тҽрбиелеу 

мҽселелері  толық  зерделенбеген.  Сонымен  бірге  қазақстан  жаңа  демократиялық  қҧрылым 

жағдайында  оқушыларды  патриотизмге  тҽрбиелеуде  аса  маңызды    қазақ  халқының  ҧлттық 

ерекшеліктері жҽне Отанымыздың ҧлттық саясатына қатысты қатысты кейбір ой-пікірлер, осыған 

орай,  қоғамымыздың  ҽлеуметтік  экономикалық  дамуынан  тцындап  отырған  «спорттық 

патриотизм»  секілді  ҧғымдардың  педагогикалық  мҽні  ашылып  нақтыланбаған.  Қазақстандағы 

мектеп  оқушыларын  патриотизмге  тҽрбиелеудің  даму  жолдарына  қатысты  мҧрағат  қҧжаттары, 

ғылыми  педагогикалық  айналымға  тҥспеген  кейбір  тарихи  педагогикалық  бар  екендігіне  кҿз 

жеткіздік. 

Спорт  саласындағы  жасҿспірімдерді  тҽрбиелеуде,  аға  ҧрпақтың  ерлік  іс  тҽжірибесімен 

байланысты  болмауы  жҽне  педагогикалық  ҽдіс  тҽсілдерінің  арнайы  спорт  мектептерінде  оқу-

тҽрбие ҥрдістерінде ендірілмеуі, бҥгінгі арнайы спорт мектептерінде патриотизмді тҽрбиелеудегі 

қажеттілігін ҿтеуде қарама –қайшылықтардың туындауына ҽкеп соғады. 

Сондықтан да, алдағы уақытта осындай тҽрбие саласында қайшылықтарды болдырмаудың, 

оны  шешудің  бірден-бір  жолы  –  арнайы  спорт  мектептеріндегі  жасҿспірімдерді  қазақ  кҥресінің 

жетістіктері  арқылы,  отансҥйгіштікке  тҽрбиелеудің  теориялық  негізін  жасап,  оған  арнайы 

бағдарлама мен ҧсыныстар енгізіп, спорттық патриотизмге нақты анықтама беру қажет. 

Яғни,  бҥгінгі  еліміздегі  ҽлемге  атақтары  шығып  жҥрген  азаматтарда  ҿзіндік  спорттық 

патриотизм  болуы  тиіс.  Себебі,  бҥгінгі  таңда  кҿптеген  азаматтар  –  санасында,  ҿскелең  ҧрпаққа 

патриоттық тҽрбие беру, тек ҽскери борышты орындау деп қана тҥсінеді. Оған себеп, бҥгінгі кҥнге 

«ел  болған  соң  оны  сыртқы  жаудан  қорғау»  деген  ҧғым  қалыптасу  арқылы,  ол  тек  патриот 

азаматтарға ғана жҥктеліп, оларды ҽскери қызметке, отан қорғауға дайындап отырған. 

Бірақ жоғарыда аталған ғылыми зерттеулерде жалпы білім беретін орта мектептердің оқу 

тҽрбие жҥйесінде отансҥйгіштік тҽрбиенің маңызы мен іске асыру жолдары ғана кҿрсетілген. 

Ал,  біздің  пікірімізше  бейбітшілік  уақытысында  да,  патриоттық  тҽрбие  қалыптастыру 

қажет. Қазақстан републикасының ҽлемдік деңгейге кҿтерілуі, оның бҽсекеге қабілетті болуы, ол 

ҽрбір Қазақстан азаматына, Қазақстандық патриотқа тікелей байланысты. 

Жалпы патриоттық тҽрбие кең кҿлемде. Бҥгінгі кҥні кімде-кім ҿз елінің дамуын жауапты 

сезініп, Қазақстанға абырой ҽкелетін іс тындырса, сонымен қатар оған ҿз ҥлесі мен кҥш-қайратын 

қосса,  осының  ҿзін  біз  патриотизмге  пайдалануға  болады.  Сондықтан  да,  арнайы  спорт 

мектептерінің  басты  мақсаты,  міндеті  оқушылардың  оқу  тҽрбие  жаттығу  барысы  ҿзіндік 

психологиялық,  педагогикалық  ҽдіс  тҽсілдерді  игеруін  талап  етуі  тиіс.  Нағыз  отансҥйгіштік 

қасиеттерді,  аталған  спорттық  мектеп  оқушыларының  бойына  қалыптастыру  керек.  ҿйткені 

жаттығу  кезінде  қиындықты  жеңу,  жарыс  кезінде  жауапткершілік,  ҽлемдік  жарыстарда  Қазақ 

елінің кҿк байрағын кҿтеру, ҽнҧранды ойнату, бҧл нағыз патриоттың қолынан келетін іс. 

Осыған  сай,  И.А.Поликовичтің  еңбегіне  тоқталсақ,  ол:  «мектептердегі  патриоттық 

тҽрбиенің  негізгі  бағыттарын,  рухани  адамгершілік,  тарихи  аумақтық,  азаматтық  патриоттық, 

ҽлеуметтік-патриоттық,  ҽлеуметтік-патриоттық,  ҽскери-патриоттық,  батырлық-патриоттық, 

спорттық-патриоттық» - деп бҿліп кҿрсетеді. 

Ал біздің пікірімізше, спорттық-патриотизм деп – жасҿспірім баланың ҿз елінің намысын 

кҿтеруде,  ҥлкен  спорт  жарыстарда  ҿзінің  дене  кҥшін,  рухани  кҥші  мен  қасиеттерін  пайдалана 

отырып, іс-ҽрекеттер жасау арқылы, қарсыласын жеңіп, ел намысын кҿтеруде аянбай еңбек етуді 

айтамыз. 

Осы бағытта В.Шапарь айтқан пікірімен де келісуге болады. Ол: «самой высокой наградой 

для  спартанца  служили  не  деньги,  не  должности,  а  права  сражаться  в  бою  за  родину  рядом  с 

царем,  первых  редах  войска,  тех,  кто  добился  этого  почитали  и  уважали  больше  всех.  Не 

заменимый  сильный  дух  спартанца»  -  деп  кҿрсетті.  Яғни,  ҽлемде  парыздан  артық  қуатты    кҥш 

116

 

жоқ, ҽрі болмайды да, жеке тҧлғаның парыз сезімін дҽл осылай ҧғынуымыз қажет. Парыз сезімін, 

отандық  патриотизм  сезімін  терең  ҧғыну,  педагогтар  мен  тҽрбиеленушілер  қандай  жағдайда  да 

қиындықтан қайтпастан қарсыластың алдында тай салмай, спорттық аренада ел ҥмітін ақтау ҥшін 

ақтық демі біткенше қызмет етуіне алып келеді. 

Сондықтан да, отан алдындағы парызын ақтауда ҧлттық дҽстҥрлердің алар орны ерекше. 

Осы  тҧрғыдан  Б.Момышҧлы  да:  «Жеке  адамның  ҧлттық,  ҿз  отанына  деген  мақтаныш  сезімі, 

ҧлттық игіліктік дҽстҥрлері барлық халықтар мен ҧлттардың ҧлы жҽне тамаша нҽрселер жасауына 

алып  келеді.  Ҧрыс  жҥргізуге  кедергі  келтіретін  ҧлттық  дҽстҥрлер  жоқ,  қайта  ҧрыс  жҥргізуге 

кҿмектесетін, жҽне жеңіске жетелейтін ҧлттық дҽстҥрлер бар. Ҽрбір адам ҿз ҧлтын сҥюі тиіс жҽне 

де,  ҿз  ҧлтын  терең  сҥю жҽне  мақтан  ету  арқылы  басқа  ҧлттарды  танып,  қҧрметтеп жҽне  оларды 

сҥюге тиіс» - деп кҿрсетті. 

Ал бҥгінгі қазақ кҥресінің ҽлемдік спорт ҿнерінің ішінде ҿз орнын табуы, қазақ ҿнерін ҿзге 

халыққа ҥйретуге, ҿсіп келе жатқан болашақ ҧрпақтың мақтаныш сезімін оятуға ҽсер етуде. Біздің 

кҥрес мҽдениетіміздің тамыры терең жҽне тҽрбиелік мҽні жоғары екендігін осыдан кҿруге болады. 

Елбасы  да,  кҥрес  туралы  ҿз  ойын,  2005-жылы  13  қараша  айында  Астана  қаласында 

самбодан  ҿткен  28-ҽлем  чемпионатында,  осы  жарыста  ҥш  дҥркін  жеңімпаз  атанған  Асқар 

Шақаровқа алтын медальді ҿз қолымен табыстау кезінде жектізді. Онда: «Кҥрес адамның денесін, 

кҥш-қайратын  ғана  емес,  еркін-жігерін  де  шыңдайтын  спорт  тҥрі. Мен  жас  кезімде  классикалық 

кҥреспен  айналыстым  жҽне  кейін  соның  пайдасын  кҿрдім.  Біле  білген  адамға  ҿмірдің  ҿзі  кҥрес 

емес пе. Ендеше, мен елімнің жастарын, халқымыздың ҧлттық болмас-бітіміне етене жақын осы 

кҥрес  спорты  тҥрімен  айналысуға  шақырар  едім.  Бізге  жаны  сҧлу,  дені  сау,  кҥш  қайраты  мол, 

білімді, отаншыл ҧрпақ керек. Сондықтан, кез-келген жас спорттық кҥресті ҿзіне серік еткен жҿн» 

-  деп  кҿрсетті.  Осылай,  қазақ  спорт  мҽдениеті,  қазақ  кҥресінің  дҥние  жҥзілік  мҽдениеті,  жас 

спортшылардың рухын, мақтаныш сезімін ҧятты, осы ҿнер арқылы жастардың еліне, жеріне деген 

сҥйіспеншілігі  артады.  Соңғы  жылдары  Қазақстан  республикасы  ғалымдары  тҽрбие  процесін 

жетілдіруге  жҽне  «тҽрбие  процесінің»  ҿзін  анықтауға  баса  назар  аударып  келеді.  В.Битинастың 

пікірінше:  «тҽрбие  процесі  –  бҧл  ҿзін  ҿзі  дамытушы  жҥйе,  оның  бірлігі  дамитын  тҽрбие  ҽрекеті 

жҽне  тҽрбиешінің  ҿзі  болып  табылады,  оның  тҽрбиеленушілермен  ҿзара  байланысты  тҧтастай 

жҥйе қҧрайды». 

Патриоттық тҽрбиеде қолданылатын іс-ҽрекет тҥрлері тҽрбие процесінің нақты мазмҧнын 

анықтайды.  Патриоттық  тақырыпты  зерттеуге  байланысты,  біз  –  Отан,  парыз,  еңбек,  азаматтық, 

мҽдениет, прогресті дҽстҥр, батырлық жайлы жаңартылған тҽжірибе мен білім жҥйесіне сҥйенген 

патриоттық  іс-ҽрекетті  анықтаймыз.  Жастардың  ҿмірде  алған,  мектеп  жағдайында  дамыған 

мҽлімтеттерді  патриоттық  іс-ҽрекет  негізінде  ары  қарай  дамуға  ие  болады,  ҽлеуметтанушылық 

кҿзқарасының жҽне азаматтық орнының қалыптасуына, тҥзілуіне тиімді ықпал етеді. Нҽтижесінде, 

ҥйлесімді  тҽрбие  міндеттері  мен  мақсаттарына,  қоғамның  ҽлеуметтік  тҽжірибесіне  жауап  бере 

алатын патриоттық сана тҽрбиеленеді, Отанды қорғаушы, қҧрушы еңбеккерлік, ойшылдық санасы 

қалыптасады. 

Патриоттық тҽрбиенің, негізгі функцияларына біз мыналарды жатқызамыз: 

-  тҽрбие  процесіне,  ҥздіксіз  жҽне  дамытушы  процестерге  деген  біртҧтастық  кҿзқарасты 

басшылыққа  алып,  патриоттық    тҧратты  негіз  тҧтатын  жан-жақты  дамыған  жеке  тҧлғаны 

қалыптастыру; 

-  міндеттерді  кешенді  тҥрде  шешу,  белгілі  жағдайда  оның  барлық  жақтарын  ҥйлестіру 

қажеттілігін  жақындата  тҥсу,  ондаған  жылдар  бойы  қалыптасқан  бҿлектелген  тҽрбие  жҿніндегі 

қасаң тҥсінікті жоюды; 

- оқу-тҽрбие процесінің ҽр  саласының ҿзара ҽрекеттестігін қамтитын, оның тиімділігі мен 

нҽтижелілігін арттыратын интегралды білім беру тҧрғысындағы патриоттық іс-ҽрекеттің ықпалын 

кҥшейту. 

 

Әдебиеттер 

1.

 

И.А.Поликович Патриотическое воспитание:система работы, планирования занятий. 

Волгоград, 2006г. 

2.

 

Иманбаева С.Т. Оқушыларды ҧлттық жауынгерлік дҽстҥр арқылы ерлікке баулудың 

педагогикалық негіздері – Алматы 1995ж. 

3.

 

Қазақ балуандары. Тарихи-деректі басылым – Алматы 1996ж. 

 

 

117

 

ЕГДЕ ЖАСТАҒЫ АДАМДАРДЫҢ ЖЕКЕ ТҦЛҒАСЫНА ТІРЕК-ҚИМЫЛ АППАРАТ 

БҦЗЫЛЫСЫНЫҢ ТИГІЗЕТІН ӘСЕРІ 

 

Нигматуллина Ж.Ш., Полатова А.Н. 

М.Ҽуезов атындағы ОҚМУ, Шымкент, Қазақстан 

 

Резюме 

Влияние нарушений опорно-двигательного аппарата на личностные качества людей зрелого возраста 

 

Summary 

The influence of disturbances of the locomotor apparatus on the personal qualities of people of mature age 

 

ХХ  ғасырда  жеке  тҧлғалар  арасында  кҿлікті  пайдаланатын  адамдардың  саны  кҿбсуіне 

байланысты  кейбір  жеке  тҧлғалардың  ҿмір  сҥру  салты  аз  қимылды  болып  ҿзгеруде.  Соңын 

нҽтижесінде  адам  тек  ҥйіннен  шығып  кҿлікке  дейін  жҽне  кҿліктен  ҥйге  дейін  қашықтықты  ғана 

жаяу жҥреді. Ҽрине бҧл жайт тірек-қимыл аппаратының тонусын сақтап отыру ҥшін ҿте аз. Оның 

функционалдық  қызметі    біртіндеп  тҿмендей  тҥседі.  Тамақтану  ерекшеліктері  жҽне  басқа 

факторлар,  жоғарыда  аталған  факторлармен    бірлесе  отырып  тірек-қимыл  аппаратының  ҽртҥрлі 

ауруларының  пайда  болуының  ықтималдығына  ҽкеліп  соғады.  Бҧл  жағдайды  біз  экономикасы 

дамыған  елдерде  кҿп  байқаймыз.  Тірек-қимыл  аппаратының  туа  біткен  жҽне  жҥре  пайда  болған 

тҥрлері ҽлем халқының 12%-де байқалады[1]. 

Ерте заманнан омыртқа жотасын адамның ҿмірлік кҥшінің кҿзі деп санаған.  Ежелгі ҥнді 

тҥсініктері  бойынша  омыртқа  жотасының  бойында  негізгі  энергетикалық  каналдар  болады. 

Сымбатты келбет осы энергияның дҧрыс жҥруіне ықпал жасайды деп сана5ан. 

Тірек-қимыл аппаратының функцияларының бҧзылысы туа біткен жҽне жҥре пайда болған 

деп екіге бҿлінеді. Тірек-қимыл аппаратының келесі патологиялары белгілі: 

1.

 

Жҥйке жҥйсінің аурулары: балалардың сал ауруы; полиомиолит; 

2.

 

Тірек-қимыл  аппаратының  туа  біткен  патологиялары:  туа  біткен  жамбастың  шығуы, 

қисық  мойын,  жалпақ  табан  жҽне  басқа    табан  аурулары,  сколиоз,  қол-аяқтарының  дҧрыс 

жетілмеуі жҽне дефектілері, артрогрипоз. 

3.

 

Тірек-  қимыл  аппаратының  жҥре  пайда  болған  тҥрлері:    бас  мидың,  жҧлынның  жҽне 

қол-аяқтарының  травматикалық бҧзылыстары; полиартрит; сҥйектің аурулары (тҥберкулез, сҥйек 

ісіктері, остеомиелит); сҥйектің жҥйелік аурулары (хондродистрофия, рахит)[2]. 

Адамның  ҿзінің  ауруына  деген  реакцияларының  бірнеше  классификациялары  белгілі.  

Бірақ  барлық  классификацияларды  ҥш  тҥрге  бҿлуге  болады:  медико-психологиялық, 

психологиялық-психиатриялық жҽне ҽлеуметтік-психологиялық. 

Медико-психологиялық  классификация  кҥнделікті  практикалық  медициналық  іс-ҽрекетке 

бағдарлап, ауруға деген адамның қатынасын суреттейді, ҽсіресе ауру мен дҽрігердің арасындағы 

қарым-қатынасты  сипаттайды  (Рейнвальд  Н.И.,  1969;  Степанов  А.Д.,  1975;  Лежепекова  Л.Н., 

Якубов П.Я., 1977). 

Б.А.Якубов ауруға деген реакцияладың келесі типтерін анықтап кҿрсеткен: 

1. Ынтымақтастық реакциясы. Бҧл реакция ақыл-ойы жақсы  дамыған адамдарға тҽн. Олар 

аурудың  анықталған  бірінші  кҥнінен  бастап  ақ  дҽрігердің  «кҿмекшісі»  болып,  оның  талаптарын 

ҧқыпты, зейін қойып тыңдайды. Олар дҽрігерге толығымен сенімділік білдіріп, оған берген кҿмегі 

ҥшін  алғысын білдіреді. 

2. Байсалды реакция. Бҧл реакция тҧрақты эмоционалдық-еріктік ҥрдістері бар адамдарға 

тҽн.  Олар  ҧқыпты,  дҽрігердің  барлық  талаптарын  адекватты  елеп,  емдік  шараларды  толық 

орындайды. Олар ҿте  байсалды,  медициналық   қызметкерлермен байланысқа тез тҥседі.  Кейбір 

кезде  ҿзінің  ауруын  елемейді,  сол  себептен  дҽрігер  аурудың  психикаға  тигізетін  ҽсерін  анықтай 

алмайды. 

3.  Ештенені  сезбеу  реакциясы.  Бҧндау  реакция  патологиялық  негізде  пайда  болады. 

Кҿбінесе    психологиялық  қорғаныс  рҿлін  атқарады.    Бірақ  бҧл  реакцияны  жоюға  дҽрігер  

тырыспауы керек, ҽсіресе аурудың жағымсыз аяқталу мҥмкіндігі болса. 

4. Сенімсіздік реакциясы. Ауру адам қате тҥсініктермен жалған сенімдерде болады. Олар 

ҿте  кҥдікті.  Сенімсіз.  Ем  жасайтын  дҽрігермен  байланысқа  қиын  тҥсіп,  оның  берген 

тапсырмаларын  жҽне  ҧсыныстарын  дер  кезінде  орындамайды.    Медициналық  қызметкерлермен 

шиелініске тҥсіп жҥреді. 

118

 

5.  Ҥрейлі  реакция.  Ауру  адам  қорқыныштың  билігінде  болады,  бір  уақытта  бірнеше 

дҽрігерде  емделіп  жҥріп,  олардың  қаншалықты  жақсы  маман  екенің  тексеріп  жҥреді.    Кҿбіне 

тҽуіптерде  емделуді  артық  кҿреді.    Олардың  іс-ҽрекеті  адекватты  емес,  қателі,  оларға  аффектілі 

тҧрақсыздық тҽн. 

6.  Талқандаушы  реакция.  Ауру  адамдар  дҽрігердің  нҧсқауларын  толығымен  елемей, 

елсіздікті  кҿрсетеді.  Бҧндай  адамдар  қалыптасқан  ҿмір  салтын    жҽне  кҽсіптік  жҥктемссін 

ҿзгерткісі  жоқ.  Соңын  арқасында  етационардық  емден  жҽне  дҽрі-дҽрмекті  қабылдаудан  бас 

тартады.  Осындай  реакцияның кҿбінесе қолайсыз, жағымсыз нҽтижелерге ҽкеліп соғады. 

Н.Д.Лакосина мен Г.К.Ушакова  реакциялар типологиясынының негізгі критерийлері деп  

келесі қажеттіліктерді кҿрсеткен: витальді, ҽлеуметтік, кҽсіптік, этикалық жҽне ашыналық қарым-

қатынас  ҿмірімен  байланысты.    Басқа  авторлар  болса  ауруға  деген  раскциялар  кҿбінесе  сол 

аурудың аяқталу болжамына байланысты деп кеткен[3]. 

Психологиялық-психиатриялық  классификация  адамның  ауруға  деген    жеке  тҧлғалық 

реакцияларын  бейнелейді.  Ауру  адамда  пайда  болатын  реакциялардың  тҥрлері  кҿбінесе 

преморбидтік  психологиялық  ерекшеліктеріге  байланысты  болады.  Дҽстҥр  бойынша  адамның 

ауруға  реакцияларының  ҥш  негізгі  типтері  кҿрсетіледі.  Олар  етеникалық,  астеникалық  жҽне 

рационалды.  Егер  де  адам  ауруға    белсенді  ҿмірілік  позициясы  қатынасынан  қарайтын    болса, 

ондай  реакцияны  стеникалық  деп  атайды.    Бірақ  бҧл  реакцияның  да  негативтік  жақтары  бар, 

ҿйткені  ауруға  байланысты  кейбір  қойылған  шектеулерді  адам  орындауға  асықпайды.    Ауруға 

деген  астеникалық  реакция  кезінде  пессимистік  жҽне  кҥмҽншіл  кҿңіл  кҥй  пайда  болады.  Бірақ 

ауруды  олар  жеңіл  қабылдап,  психологиялық  тҧрғыда  бейімделеді.  Рационалдық  типті  реакция 

кезінде  ауру  адам    жағдайды  нақты  бағалап,  фруетрациядан  рационалды  тҥрде  кете  біледі[4]. 

Ауруға  деген  патологиялық  реакцияларды  зерттеушілер  психиатриялық  терминдер  мен  ҧғымдар 

арқылы  тҥсіндіреді.  Олар:  депрессивті,  фобиялық,  истерикалық,  ипохондриялық  жҽне  т.б. 

(Шевалев Е.А., 1936; Рохлин Л.Л., 1971; Ковалев В.В., 1972; Квасенко А.В., Зубарев Ю.Г., 1980) . 

Осы  аспектте  А.Е.Личко  жҽне  Н.Я.Ивановтың  ҧсынған  адамның  ауруға  деген  реакциясының 

типтерінің классификациясы ҽйгілі: 

1.

 

Ҥйлесімділік -  ҿзінің жағдайына парасатты, нақты баға бере алады. Туыстарының оны  

бағып кҥткенің қаламайды. 

2.

 

Эргопатикалық  –  «аурудан  қашып  кету  немесе  еңбекке  қабілеттілігін  жоғалтып  алмау  

мақсатында, жҧмысқа беріліп кету» 

3.

 

Анизогнозикалық  –  ауру  туралы  ойларды  белсенді  тҥрде  қабылдамау,  «ауру  еҽтті 

аяқталады» деп сенім білдіру. 

4.

 

Ҥрейлі – ҥнемі мазасыздандық пен кҥмҽнданғыштық, ырымға сенушілік. 

5.

 

Ипохондриялық  –  «мазасыздық,  ҽлсізділік»  типі  бойынша  жҧрыс-тҧрыс  жасау.  Кҿзіне 

тҥскен  адамға    шыдамсыздық  пен  ашуды  кҿрсетеді,  ҽсіресе  ауру  кенеттен  қысқан  кезде.  Бірақ 

кейіннен ҿкініш білдіріп жылауға дейін барады. 

6.

 

Мелонхоликалық  –  емделіп  кетуіне  сенімсіздік,  аурумен  қайғы-қасірет  кешу, 

депрессивті жағдайдың орын алуы (суицид қауіпі) 

7.

 

Апатиялық  –  адамның  ауруға  деген    бҥтіндей  парықсыздықпен  қарауы,  емге  пассивті 

тҥрде бағыну. 

8.

 

Сензитивті  –  тҧлғааралық  қарым-қатынасқа  ҿте  сезімшіл.  Оны  ауруға  байланысты 

барлығы қашқақтайды деп ойлап, туыстарына жҥк болып қаламын деп қорқады. 

9.

 

Эгоцентриялық – «ауруға беріліп кету»,  ҿзінің қиыншылықтарын демонетрациялайды 

жҽне ҿзіне деген ерекше қарым-қатынасты талап етеді. 

10.

 

Паранойялық  –  ауру  біреудің  жаман  ойынан  пайда    болған  деп  ,  оның    қайталауы 

медициналық  қызметкерлердің  ҿз  жҧмысына  немқҧрайлы  қарағанына  байланысты  деп  сенімде 

жҥреді. 

11.

 

Дисфориялық  –  дені  сау  адамдарды  жек  кҿріп,  іштарлық  білдіреді.  Ҿзінің  алдында 

жақындарының жалпандап жҥруін талап етеді[5]. 

Ҽлеуметтік-психологиялық  классификациялар  ауру  дамның  қоршаған  ортамен  қарым 

қатынасының  ерекшеліктері  негізінде  қҧрастрылған.  Бҧл  жағдайда  адамның  ҿз  ауруына  деген 

амбивалентті  қатынасын  ескеру  қажет.  Дҽстҥрлі  тҥрде  аурудың  жағымсыз  жақтары  бар,  бірақ 

тҽжірибе кҿрсеткендей кейбір кездерде аурудың  жағымды жақтары да болады. Қамауға алынған 

дамдар  ҥшін.    Бірақ  кҥнделікті  ҿмірде    ауру  адамдарды  қызмет  бабында  немесе  ҥй  тҧрмысында  

жауапты  шешімдерді  қабылдаудан  бас  тартуға  кҿмектеседі  жҽне  басқа  дені  сау  адамдардың 

алдында психологиялық басымдылыққа ие болады. 

119

 

А.Б Смулевичтің пікірінше, адамның ауруға деген ҽлеуметтік-психологиялық реакциялары 

–  ауру  туралы  ақпараттан,  эмоционалды  реакциялардан  (  ҥрей  типтері,  уайым,  депрессия,    ҧят, 

кҥнҽ  сезімдері)  жҽне  ауруды  жеңу  реакцияларынан    пайда  болады.    Ауру  туралы  ақпаратқа 

реакциясы «ауру маңыздылығына» байланысты: 

1. Ауру – қауіп, ал реакция типі – қарсы тҧру, ҥрей, жеңілу немесе кҥрес (кейбір жағдайда 

паранойялық тҥрде). 

2.  Ауру-  ауыр  қаза,  ал  сҽйкес  келетін  реакция  типі  –  депрессия  немесе  ипохондрия, 

абыржу, қайғы, ҿзіне басқалардың кҿңілін аудару талпынысы, тҽртіптің бҧзылуы. 

3. Ауру – ҧтыс немесе қҧтылу, реакция типі – бейтараптылық, жарқын жҥзділік, бҧзылыс, 

дҽрігерге деген дҧшпандылық. 

4. Ауру – жазалау, реакция типі – рухының тҥсуі, ҧят, ашу. 

Ауруды  жеңу    реакциялары,  оның  ішіндегі  компоненттеріне  байланысты  конитивті  жҽне 

мінез-қҧлықты болып екіге бҿлінеді[6]. 

Сонымен, қазіргі таңда адамның ауруға деген бірнеше реакция типтерін кҿрсетсе болады: 

медико-психологиялық,  психологиялық-психиатриялық  жҽне  ҽлеуметтік-психологиялық.  Атап 

кеткен  ҽрбір  классификация    адамның  ауруға  деген  реакцияларының  ерекшеліктерін  ескере 

отырып  қҧрастырылған.  Психологиялық  зерттеулердің  талдауы  негізінде  тірек-қимыл  аппараты 

бҧзылған  адамдардың    келесі  психологиялық  ерекшеліктері  анықталды:  қорқыныш  сезімдерінің 

болуы,  депрессияға  бейімділігі,  агрессивті  импульстарының  басылып  тасталуы,  талғамсыздық. 

Осы ерекшеліктердің барлығы  аурумен бірге адамның жеке тҧлғасына ҿзінің кері ҽсерін   тигізіп,  

кҿңіл кҥйінің жағдайының жҽне ҿзін-ҿзі бағалауының, ҽлеуметтік қарым-қатынасының ҿзгерісіне 

алып келеді 

жүктеу/скачать 5,18 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: