Жаңа сорттарды енгізудің әлеуметтік әсері-бұл жоғары сапалы астық экспортын ұлғайту, өндірісте және қайта өңдеу өнеркәсібінде жаңа жұмыс орындарын құру және нәтижесінде жалақының өсуі, халықтың төлем қабілеттілігінің артуы, әлеуметтік шиеленістің төмендеуі, Қазақстан халқын отандық өндірістің сапалы және арзан ауыл шаруашылығы өнімдерімен қамтамасыз ету проблемасын шешу.
Ауыл шаруашылығы дақылдарын қайта өңдеу өнімдері халықтың күнделікті тамақтануының ажырамас бөлігі және жануарларға арналған жоғары сапалы азық болып табылады.
Бағдарламада селекцияда генетикалық әртүрлілікті сақтау, пайдалану, өңірлердің агроклиматтық жағдайларына бейімделген ауыл шаруашылығы дақылдарының сорттары мен будандарын жасау саласындағы көшбасшы халықаралық ұйымдар тартылатын болады: СИММИТ (бидай, жүгері), ИКАРДА (арпа, тары, құмай, дәнді - бұршақты дақылдар-соя, ноқат, жасымық және т. б.), IRRI (күріш) және т. б.
Бағдарламаны іске асыру процесінде Қазақстанның ғылымы мен өндірісі үшін үздік студенттерді, магистранттар мен PhD докторанттарын тарту есебінен білікті кадрлар даярланады, қазіргі заманғы кәсіби дағдыларды меңгерген жас мамандарды ұлғайту бойынша іс-шаралар өткізіледі; біліктілікті арттыру бойынша оқыту іс-шаралары (тағылымдамалар, тренинг-курстар және т.б.) тұрақты түрде өткізілетін болады.
Экологиялық әсер. Экологиялық тұрғыдан алғанда, биотикалық факторларға әлсіз иммунитеті бар сорттар мен будандарды өсіру агроценозға пестицидтік жүктемені 30-50% дейін төмендетуді қамтамасыз ете алады, ресурстарды үнемдеуге және өсімдіктерді қорғауды экологияландыруға ықпал етеді. Ауыл шаруашылығы дақылдарының жаңа сорттарының әзірленген тұқым шаруашылығы жүйесі өндірістік жағдайларда өнімділікті 10-15% - ға арттыруға мүмкіндік береді. Тұқым шаруашылығының толық схемасын жолға қою бірінші жылы шаруашылықтарға қажеттіліктің 10-20% – ын, екінші жылы-20-30% - ын және үшінші жылы тұқымдық материалға қажеттіліктің 40-50% - ын элиталық тұқымдармен қамтамасыз етуге мүмкіндік береді.
2021-2023 жылдарға арналған бағдарламалық-нысаналы қаржыландыру шеңберінде " "Қазақстанның әртүрлі топырақ-климаттық аймақтарында тұрақты өндіру үшін Өсімдіктердің биотехнологиясы, генетикасы, физиологиясы, биохимиясы жетістіктерінің негізінде дәнді-бұршақты дақылдардың жоғары өнімді сорттары мен будандарын құру" ғылыми-зерттеу жұмысына № 3 Техникалық тапсырмасы
1. Жалпы мәліметтер: :
1.1. Ғылыми, ғылыми-техникалық бағдарламаға (бұдан әрі – бағдарлама) арналған мамандандырылған бағыттың атауы: Қарқынды егіншілік және өсімдік шаруашылығы (астық, майлы, дәнді бұршақты, мал азықтық, жеміс-көкөніс дақылдары).
2. Бағдарлама мақсаты мен міндеттері
2.1. Бағдарлама мақсаты: әлемдік өсімдік алуантүрлілігін, классикалық селекция әдістерін, молекулалық биология мен биоинженерияны пайдалана отырып, жаңа буындағы дәнді-бұршақты дақылдардың жоғары өнімді және стресс факторларына төзімді сорттары мен будандарын құру және жедел енгізу есебінен ҚР АӨК өнімділігін арттыру.
2.1.1. Алға қойылған мақсатқа жету үшін мынадай міндеттер орындалуы тиіс:
2.1.1.1. Қазақстанның әртүрлі топырақ-климаттық аймақтарында тұрақты өндіру үшін Өсімдіктердің биотехнологиясы, генетикасы, физиологиясы, биохимиясы жетістіктерінің негізінде дәнді-бұршақты дақылдардың жоғары өнімді сорттары мен будандарын құру): -Қазақстанның әртүрлі топырақ-климаттық аймақтарында тұрақты өндіріс үшін ортаның стресс факторларына төзімділік донорларын тарта отырып, Биотехнология, генетика, Өсімдіктер физиологиясы, астық сапасының биохимиясы жетістіктері негізінде жаңа бастапқы материалды тарта отырып, жоғары өнімді сорттар мен будандарды құру;
- селекциялық тәлімбақтарде биотикалық және абиотикалық факторларға төзімді желілер ортасының кешенді (технологиялық, иммунологиялық, биохимиялық, молекулалық-генетикалық, биотехнологиялық) бағалауын жүзеге асыру;
- Қазақстанның әртүрлі топырақ-климаттық аймақтары үшін жаңа сорттар мен будандарды өсірудің сорттық технологиясын әзірлеу;
- өндірістік жағдайларда жоғары сапалы тұқым өндірісін ғылыми сүйемелдеуді қамтамасыз ету үшін бірегей тұқымдардың бастапқы тұқым шаруашылығын ұйымдастыру (оригинатор-элиталық тұқым өсіру шаруашылықтары-тұқымшарлар-ауыл шаруашылығы құралымдары).
3. Стратегиялық және бағдарламалық құжаттардың қандай тармақтарын шешеді:
ҒЗТКЖ жүргізу АӨК дамытудың 2017-2021 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасының негізгі мақсаттары мен міндеттеріне бағдарлануға тиіс.
Қазақстан Республикасының Президенті Қ. Тоқаевтың 2019 жылғы 2 қыркүйектегі Жолдауы.
"Сындарлы қоғамдық диалог-Қазақстанның тұрақтылығы мен өркендеуінің негізі" 2030 жылға қарай суармалы жер көлемін 3 млн.гектарға дейін ұлғайту және ауыл шаруашылығы өнімдері көлемінің 4,5 есе өсуін қамтамасыз ету.
Мемлекет Басшысының 2018 жылғы 10 қаңтардағы "Төртінші өнеркәсіптік революция жағдайындағы дамудың жаңа мүмкіндіктері"атты Қазақстан халқына Жолдауы.
Мемлекет Басшысының 2012 жылғы 14 желтоқсандағы "Стратегия" атты Қазақстан халқына Жолдауы.
"Қазақстан-2050": қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты".
2017 жылғы 12 желтоқсандағы № 827 "Цифрлық Қазақстан" мемлекеттік бағдарламасы.
4. Күтілетін нәтижелер
4.1. Тікелей нәтижелер:
4.1.1.1. Дәнді-бұршақты дақылдар сортының (бұршақ, үрме бұршақ, ноқат, жасымық) жоғары сапалы астығы бар, жоғары өнімді, ортаның стресс факторларына төзімді жаңалары құрылып, Ауыл шаруашылығы өндірісіне енгізілуі тиіс: селекциялық процестің барлық кезеңдерінде 900 ноқат нөмірі, 150 бұршақ нөмірі, 100 үрмебұршақ нөмірі, 7 жасымық нөмірі зерттелуі тиіс
АШДССМК ноқаттың 1 сорты, бұршақтың 1 сорты, жасымықтың 1 сорты, үрмебұршақтың 1 сорты құрылып, өткізілуі керек. Жаңалығының және ерекшелігінің болуына морфологиялық белгілері бойынша (сорттық сынауға өтінім бергеннен кейін) АШДССМК алдын ала қорытындысы алынуға тиіс.
Жоғары репродукциялы тұқымдар 5 тонна бұршақ, 1 тонна ноқат, 0,5 үрмебұршақ, 0,3 тонна жасымық өндірілуі тиіс.
Дәнді-бұршақты және жарма дақылдарының жаңа сорттарын өсірудің 3 сорттық технологиясы әзірленуі тиіс.
3 ғылыми мақала жариялануы керек, оның ішінде 1 нөлдік емес импакт факторы бар.
4.2. Соңғы нәтиже:
Жүргізілетін зерттеулер шаруашылық-пайдалы белгілер кешеніне ие жаңа бастапқы материалды, нысандар мен желілерді құрудан; ауыл шаруашылығы дақылдарының генетикалық қорын байытудан; генетикалық және биохимиялық деңгейде зерттеулерді сүйемелдейтін жаңа теориялық әзірлемелер мен әдістерден тұрады.
Селекциялық жұмыстардың практикалық маңыздылығы олардың сандық сипаттамалары бойынша өсірілетін сорттардан едәуір асып түсетін дақылдардың сапалы жаңа сорттарын құруда, шаруашылықтарды өнімділікте тұрақты өсім беретін түпнұсқа тұқымдардың партияларымен қамтамасыз етуде көрінеді.
Қазақстанның 5 агроклиматтық аймақтары үшін ауыл шаруашылығы дақылдарын өңдеу технологияларын әзірлеу, трансферттеу және бейімдеу негізінде Егіншілік мәдениеті жетілдірілуі тиіс.
Бағдарламаның нәтижелері индустрияландыру қарқындылығының күшеюіне және Қазақстанның аграрлық секторының экономикалық күрделілік индексін арттыруға, технологиялық процестерде IT-технологияларды қолдану үлесінің өсуіне және ауыл шаруашылығы өндірісінің тиімділігін арттыруға ықпал етуі тиіс.
Осы бағдарлама нәтижелерінің күтілетін экономикалық әсері аудан бірлігіне бірдей шығындармен алдыңғы аналогтарға қарсы жаңадан құрылған сорттар мен будандардың кемінде 10% - ға жоғары өнімділігі есебінен қосымша пайдадан көрінеді. МемСТ талаптарына сәйкес келетін сапалы тұқымдарды, экологиялық пластикалық және экологиялық тұрақты сорттарды өндіру еліміздің әртүрлі аймақтарындағы тауар өндірушілерге жоғары және тұрақты өнім алуға мүмкіндік береді.
Нысаналы қаржы қаражатын бөлу Қазақстанның ішкі нарығын отандық селекцияның сұрыптары мен будандарының тұқымдарымен молықтыруға жәрдемдесетін болады. Өндірісте отандық жоғары өнімді сұрыптарды пайдалану шикізатпен, қайта өңдеу өнеркәсібін неғұрлым толық қамтамасыз етуге, аудан бірлігінен майдың, ақуыздың және қанттың шығымдылығын арттыруға, жаңа жұмыс орындарын құруға мүмкіндік береді.
