Көшпенділер Алмас Қылыш

87 
Iлияс Есенберлин. «Алмас Қылыш» (Көшпендiлер – 1) © «I. Есенберлин атындағы қор», 2004 
Әдеби KZ  
 
 
Бітеу өскен қауынды 
Тұрсың босқа жарғалы, 
Досыңнан іздеп жауыңды 
Тұрсың жалғыз қалғалы! 
Ұмыттың қазақ даласын, 
Ұлғайттың жаным жарасын, 
Бір атаның баласын 
Екіге бөліп барасың! 
Жолын, ханым, таппасаң, 
Бүлінеді барлық жұрт! 
Таң боп қайта атпасаң, 
Басқалы тұр қара бұлт! 
 
Көптің  көкейінде  жүрген  тілекті  Асан  Қайғы  айтты.  Хан  ақын  толғауының  ар 
жағында өзіне деген халықтың наразылығы жатқанын әбден ұқты. 
 
Бұған  қандай  жауап  беру  керек?  әділетке  келсек,  әрине  жырау  сұрағы  жөн. 
Бірақ оған хан қандай жауап бере алады? Өзі шетінеткен бөгетті қайта жамай алар 
ма?  Жоқ,  енді  кеш.  Бөгеттің  ернеуінде  лықылдап  асау  толқын  келіп  тұр.  Бүгін 
болмаса ертең ол бөгеттің быт-шытын шығармақ. Ханның бар қолынан келері сол 
толқынның  астында  қалмау.  Жолын  тауып  жағаның  бір  жағына  шығу.  Ал  Асанға 
жауап бермей кетуге тағы болмайды. Оның сөзінің ар жағында қолында тобылғы 
сапты, бұзау тіс қамшы, күлге көміп солқылдатып алған қайың сойылы бар Дәшті 
Қыпшақ елінің әбден ұшталып қалған мүддесі тұр... 
 
Әбілқайыр жауап бергенше, кенет әлдекімнің үрейленген даусы шықты. 
 
— Бұл кім екен? — деді дауыс. — Орда аман болса жарар еді? 
 
Жаугершілік заман, қандай мықты хан болса да өздері жоқта Орданы шабатын 
жау  жүрек  қастары  табылатын  шақ.  Жұрт  та  жігіт  көрсеткен  жаққа  үрейлене 
қарады. 

88 
Iлияс Есенберлин. «Алмас Қылыш» (Көшпендiлер – 1) © «I. Есенберлин атындағы қор», 2004 
Әдеби KZ  
 
 
 
Алыстан  ызғытып  келе  жатқан,  жанында  қосары  бар  салт  атты  көрінді.  Жаңа 
ғана сағым ойнап тыныш жатқан мидай жазық көгілдір дала да, маужырап тұрған 
көгілдір аспан да кенет қобалжи қалған тәрізді... 
 
Хан үндемегеннен кейін тірі жан аузын ашқан жоқ, барлық жұрт құлаққа  ұрған 
танадай үн-түнсіз. 
 
Шапқыншы атын ұшқыртып кеп, Әбілқайыр тұрған топқа таяй беріп ер үстінен 
домалай жерге түсті. Аяғын жедел басып хан алдына таяп келіп етпетінен құлады. 
 
Хан ием, кессең тіл, алсаң бас мінекей, — деді ол кенет басын көтеріп, — айып 
менде,  көзімнен  таса  етіп  алдым.  Батыр  Саян  жанындағы  екі  пасбаныменен 
қашып кетті. 
 
Бұл  келген  Әбілқайырдың  өзі  «Батыр  Саянның  той  біткенше  көзін  құрт»  деп 
тапсырма берген Оспан-Қожа деген дәйекшісі еді. 
 
Хан алқымына келген ашу толқынын әзер басып, сәл аялдап тұрды да: 
 
— Күзетшілері кімдер еді? — деді. 
 
— Арғын жігіттері. 
 
«Батыр  Саян  қашып  кетті»  дегенді  естігеннен  бері  түксиіп  қатып  қалған 
Қобыланды  бір  иығын  сәл  сілкіп  жіберіп,  беліндегі  наркескеніне  қол  салды  да, 
ханның ар жағында жайбарақат тұрған Ақжол биге түйіле қарады. 
 
Ақжол  би  айылын  жиған  жоқ,  Қобыландыға  кекете  көз  тастады  да,  сабырлы 
қимылдап,  тек  кейіндеу  сырғып  кеткен  беліндегі  қисық  сап  алдаспанын  жөндеді 
де қойды. 
 
Екі  батырдың  қимылдарын  Әбілқайыр  да,  Асан  Қайғы  да,  тұрған  жұрт  та 
аңғарып қалды. 
 
Дәл  осы  кезде  кенет  жерді  жара  күн  күркіреді.  Жап-жаңа  ғана  айнадай  ашық 
көгілдір  аспанды қара  бұлт  торлап    түнере  қапты.  Заматта аспан  бетінде  жіңішке 
найзағай  қылыштар  жарқ-жұрқ  ойнай  жөнелді.  Долы  жел  шығып,  шөп  бастары 
жерге  жығыла  шуылдай  түсті.  Әбілқайыр  енді  қап-қара  боп  кеткен  аспанға 

89 
Iлияс Есенберлин. «Алмас Қылыш» (Көшпендiлер – 1) © «I. Есенберлин атындағы қор», 2004 
Әдеби KZ  
 
 
қобалжи  бір  қарады  да,  Асан  Қайғыға  көз  қиығын  аудармастан    нөкерлерін 
соңынан ерте, Рабиу-Сұлтан-Бегім ордасына қарай асыға жүре берді. 
 
Хан кетісімен жұрт та тым-тырақай тарай бастады. 
 
Кейбіреуі өредегі атына жүгірді, бағзы біреуі Ордаға қарай беттеді. 
 
Тек  екі  жағынан  екі  адам  қолтықтай  тұрғызған  Асан  Қайғының  ғана  түнере 
қалған  аспан  мен  шартылдай  ойнаған найзағайларда  шаруасы  болған  жоқ,  жаңа 
ғана  наркескендеріне  қол  жүгірткен  Арғын,  Қыпшақ  қос  батырының  қимылдары 
есіне түсті ме, ол: 
 
— Бүгінгі ас — қайғы асы еді, енді бүліншілік асына айналмаса нетсін,  — деді 
ақырын күрсініп. 
 
Көпті көрген сыншы адасқан жоқ еді, расында да бұл ас қазақ жеріндегі тағы 
бір бүліншіліктің басы болды. 
 
Тек аяғы игілікпен бітсін де... 
 

90 
Iлияс Есенберлин. «Алмас Қылыш» (Көшпендiлер – 1) © «I. Есенберлин атындағы қор», 2004 
Әдеби KZ  
 
 
ІІІ 
 
Сарыарқа  деп  аталатын  Дәшті  Қыпшақ  жерінің  дәл  ортасында,  Ұлытаудың 
күнгей  жағында,  Қаракеңгір  өзенінің  сол  жақ  жағасында  Әбілқайыр  ханның 
ордасы  —  Орда-Базар  қаласы  тұр.  Жан-жағы  құлазыған  жазық,  Ұлытау,  Кішітау, 
Арғынаты тауларынан бөтен оңтүстігінде де, солтүстігінде де, күнбатыстағы сонау 
Мұғажар  биіктіктеріне  дейін,  ал  күншығысындағы  Шет,  Құдайменді,  Ақшатауға 
дейін  құлан  менен  киік  жортқан  ұшы-қиыры  жоқ  алып  дала.  Оңтүстігіндегі  ең 
жақын қала Түркістан (Яссы) солтүстігінде ең таяуы Чинга — Тұра шаһарлары, бірі 
Орда-Базардан жүргіш атқа он күндік, екіншісі он бес күндік жер... 
 
Орда-Базар бір кездерде Бату ханның құмырсқадай бықыған әскерінің Шығыс 
Европаға  аттанарда  бас  қосатын  жері  болған.  Жүз  мың  жылқы  жайылса  да  шөбі 
жапырылмайтын,  жусанды,  қаулы,  жасыл  шалғынды  егіз  өзен  Қаракеңгір  мен 
Сарыкеңгірдің  ұшы-қиыры  жоқ  жазық  даласы.  Сол  жазықтың  ортасында  Бату 
қорғаны. 
 
Орда-Базар  шағын  қала.  Әбілқайырдың  негізгі  басқаратыны  көшпелі  қазақ, 
өзбек елдері болғандықтан, ел салтын бұза алмай, хан Ордасы — бес ауылы жаз 
бойы  Дәшті  Қыпшақ  жерінде  көшіп  жүретін.  Тек  күз  келе  Орда-Базарға  қыстау 
ретінде  тоқтайды.  Әбілқайыр  көші  ерте  кезде  күнбатыстағы  Жем,  Ойыл 
өзендеріне  дейін,  солтүстігіндегі  Тобыл,  Есіл,  Нұраға  дейін  барған.  Кейде  жазы 
қоңыржай  болса  Сыр  бойы  мен  Көкше  теңіздің  жағасын  да  жайлайтын.  Хан 
аулының  жайлауға  шығуы  тек  жаздың  жақсы-жамандығынан,  шөптің  шығым-
шығымсыздығымен ғана байланысты емес-ті. Жаз шыға Орда қай жаққа қарай бет 
бұруы  толып  жатқан  хан  саясатымен  шиеленісіп  жатар  болар.  Өзіндей 
мықтыменен құда болып қанатын жая түсу, ырқына көнбей жүрген кей руларына 
жақындай  қонып,  бір  түнде  быт-шытын  шығарып  шабу  —  бәрін  де  іші  қатпалы 
ханның жаз шыға Ордасы көшпестен бұрын ойланар ісі. 
 
Осы  себептен  де  болар,  Әбілқайырға  көп  жағдайда  бағынышты  Самарқант, 
Бұқар,  Герат  секілді  Орда-Базардың  үлкен  шаһарға  айналмай,  шағын  қала 

91 
Iлияс Есенберлин. «Алмас Қылыш» (Көшпендiлер – 1) © «I. Есенберлин атындағы қор», 2004 
Әдеби KZ  
 
 
қалпында  қалғаны.  Шығыс  шеберлері  күйген  кірпіштен  күмбездетіп  салған 
бірнеше  хан  сарайларын  санамасақ,  қала  шымнан  құйған,  тастан  қаланған  екі 
жүздей ғана үйден тұрады. Стамбул үлгісімен тұрғызылған алтын айлы, ақ тастан 
қаланған зәулім биік мешіті. Түркістанда Ахмет Яссауи шайхқа арнап салған Ақсақ 
Темірдің  атақты  мешітіне  де,  Феодосия  қаласына  жақын  ескі  Қырымға  Өзбекхан 
салдырған  мешітке  де  ұқсамайды.  Қазір  аты  естен  шыққан  ұлы  шебердің  ақауы 
жоқ өнері, ұзақ тоқыған қолдан түлеткен өрнегі. 
 
Қаланың  тым  өсіп  кетпеуіне  тағы  бір  себеп  ол  Әбілқайырдың  алыстағы  ойы. 
Хан өз астанасын түбі әбден жаулап алған соң Гератқа, не Самарқантқа аудармақ. 
Ал  Орда-Базар  уақытша  мекені.  Мауреннахрға  біржолата  көшіп  кетуге,  ұшы-
қиыры  жоқ  кең  далада  тағы  құландай  кезген  қалың  қазақты  билей  алмай 
қаламын  ба  деп  қауіптенген.  Хан  ойынша  қазақ  руларының  арасындағы 
алауыздық түбі жойылуға тиісті. Оған дейін өрбіп, өсіп келе жатқан балаларының 
алды  ел  билейтін  қабілетке  жетіп  қалады.  Сол  кезде  бүкіл  Дәшті  Қыпшақ  жерін 
бәйбішелерінен  туған  бір-екі  ұлына  билетіп,  өзі  Мауреннахрдың  әшекейлі  алтын 
сарайлы бір шаһарына Ордасын көшірмек... 
 
Осындай  ойдағы  хан  Орда-Базардың  өркендеуіне  бәлендей  көңіл  бөлмеген. 
Тек соңғы жылдары жайлауға алысқа бармайтын. Ұлытау маңындағы бір шұрайлы 
жерге  бір-екі  айдай  бой  жазып,  үй  тігіп  серуендеп  жататын  да  жаз  аяғы  болмай 
Орда-Базарға қайта оралатын. Биыл да хан осындай ойда еді. 
 
Әнеу  күнгі  сұрапыл  дауылдың  аяғы  тынбай  құйған  бір  жетілік  ақ  жауынға 
айналған.  Асты  аяқтай  алмай  хан  Орда-Базарға  қайтуға  мәжбүр  болған.  Ханмен 
бірге  тізе  айырмай  Қыпшақ,  Арғынның  игі  жақсылары  да,  Шыңғыс  ұрпағынан 
шыққан сұлтандар да Орда-Базарға таяу көшіп келген. 
 
Әбілқайыр  жауар  бұлттай  ашулы  қайтты.  Мұнда  келгеннен  кейін  батыр 
Саянның  қалай  қашып  кеткенін  естіп  бұрынғысынан  бетер  қара  түнектей 
тұнжырай қалды. 

92 
Iлияс Есенберлин. «Алмас Қылыш» (Көшпендiлер – 1) © «I. Есенберлин атындағы қор», 2004 
Әдеби KZ  
 
 
 
Хан кезінде жұртқа сыр бермеген. Жұрт асқа жаңа дайындала бастаған шақта 
құлағына  «Орақ  жылқышы  да  асқа  Ақбақайын  қоспақ  екен»  деген  хабар  тиген. 
Әрине,  асқа  қазақ  дәстүрі  бойынша  кім  болса  да  қатысуға  хақы  бар.  Бірақ  хан 
баласының ұлы асына есікте жүрген құлы ат қоспақшы деген сыбыс Әбілқайырды 
қатты  қорлаған.  Оның  үстіне  егер  осы  құлдың  Ақбақайы  барлық  ханзадалардың 
жүйрігінен  озып  келе  қалса  не  болмақ?  Бұдан  артық  масқарашылық  мүмкін  бе? 
Бүкіл  қара  халық  онда  Әбілқайырды  күлкі  етуі  даусыз.  Ханның  бұлай  ойлауға 
себебі де бар еді. 
 
Осыдан  екі  жыл  бұрын,  Тарланкөгін  жаратып  жүрген  кезінде,  Әбілқайыр 
әлдеқалай жылқысына барған. Ол сол жолы бір таңданарлық оқиғаға кездескен... 
Орақ  малшының  былтыр  жылқыға  қосып  жіберген  Ақбақай  деген  бестісі  үш 
күннен  бері  тірі  жанға  ұстатпай  қойыпты.  Ұстатпайды  емес-ау,  талай  асау- 
ды  бастыртпай  қуып  жететін  жүйріктер,  бұған  таямақ  түгіл,  тіпті  шаңына  ілесе 
алмай  қалады  екен.  Хан  қызып  кетіп,  ертең,  бүгін  қасқыр  қуамын  деп  әбден 
жаратқан Тарланкөгімен Ақбақайды қууға бұйрық берген. Асау қуып үйренген бір 
жылқышы  қолына  құрығын  ап,  Тарланкөкке  міне  сап,  шеттеу  жайылып  жүрген 
Ақбақайға  лап  қойған.  Ат  дүбірі  шығысымен-ақ  елең  ете  қап,  Ақбақай  басын 
көтеріп  алып,  өзіне  ұмтылған  құрықшыны  көзі  шалып,  ор  қояндай  ата  жөнелген. 
Бүкіл  Дәшті  Қыпшақта  алдына  жылқы  салмаған  Тарланкөктен  сытылып  шыға 
берген. Тарланкөк талай жеткен, Ақбақай бесті талай құтылып кеткен. Осы шабыс 
үш  бие  сауымындай  мезгіл  алған.  Үш  күн  қуғында  болған  жас  жылқыны 
қаншырдай  боп  әбден  жараған  Тарланкөк  қойсын  ба,  ақыры  Ақбақайдың 
мойнына құрық түскен. 
 
Бұл оқиға осыдан екі жыл бұрын болған. Үнемі жорықта, талас-тартыста жүрген 
Әбілқайыр  оны  ұмытып  та  кеткен.  Сөйткен  Ақбақай  қазір  жетіде.  Жыл- 
қы  баласының  жал-құйрығы  төгіліп,  тұяғы  әбден  бекіп,  кемеліне  жететін  кезі. 
Әбілқайыр  ұмытқанмен,  Ақбақайдың  Тарланкөкпен  таласқа  түсуге  жарап 
қалғанын  енді  Орақ  жылқышының  өзі  есіне  салды.  Хан  іштей  шамдана  бастады. 

93 
Iлияс Есенберлин. «Алмас Қылыш» (Көшпендiлер – 1) © «I. Есенберлин атындағы қор», 2004 
Әдеби KZ  
 
 
Осы  кезде  тағы  бір  суық  хабар  жетті.  Бақты-Қожа  уәзір  өзінің  толып  жатқан 
көреген көз, сақ құлақ тыңшылары арқылы Орақ жылқышымен келіні Аққозының 
бірер рет кездесіп қалғанын естірткен. Онсыз да қаһарына мініп алған Әбілқайыр 
Орақтың тағдырын біржола шешкен. 
 
Бақты-Қожа  уәзір  жіберген  жеті  қарақшы  айсыз  тастай  қараңғы  түнде  кеп, 
бәйгеге  жаратып  жүрген  Ақбақайын  қосының  жанына  қаңтарып  қойып,  көзінің 
шырымын  алғалы  ұйықтап  кеткен  Орақтың  дәл  үстінен  шыққан.  Жатқан  жерінен  
тұрғызбай  қол-аяғын  мықтап  таңып,  Ақбақайдың  құйрығына  ұзын  арқанмен 
байлап,  «шу!»  деп  қамшымен  бір  тартып  қоя  берген.  Ақбақай  қара  түнді 
сілкіндіріп,  құйрығына  байланған  құбыжықтан  үркіп,  бетінің  ауған  жағына 
тасырлата шаба жөнелген. Жеті қарақшы уәзір әмірін орындадық деп мәз болып 
күліп  қала  берген.  Сол  күні  таңертең  Орақтың  қалай  өлгенін  Әбілқайыр  естіген. 
«әлін білмеген әлек. Хан келінінен дәмеленетін сабазсың ғой. Саған со керек» деп 
хан  миығынан  күлген  де  қойған.  Қара  жер  өлгенге  де  хабар  береді,  астан 
қайтқаннан кейін ұзынқұлақ бұл оқиғаны Аққозыға да жеткізген. Нәсілі берік жас 
әйел,  іші  оттай  күйіп,  кеудесіне  қайғысы  сыймай  тұрса  да  сыртына  еш  сыр 
шығармаған. Бар ашуын жүрегіне түйіп сазара қалған. 
 
Жасынан  ерке-шора  боп  өскен  келінінен  «осы  тағы  бір  сойқан  шығарып 
жүрер» деп күдіктенген Әбілқайыр Аққозыға кісі салған. 
 
— Құдай риза, біз риза, ұлымның атына шіркеу келтірмей жыл отырды, — деді, 
— жас жан еді, обалына қалмайын, ерге шықсын. Аға өлсе, ініге мұра, Шах-Будақ 
ұлым қаза болғанмен тірі әлі он ұлым бар, таңдағанының атын айтсын, қосамын. 
 
«Жақсы, ойланып көрейін, ойымды үш күннен кейін қайын атам — хан иемнің 
өзінің алдында айтамын» деп Аққозы жауабын қайтарған. 
 
Үш  күннен  кейін  Әбілқайыр  өзінің  үзеңгілес  серіктерін,  батырлары  мен  
билерін шақырып алып, солардың көзінше: 
 
—  Келін  шырақ,  ойланып  болған  шығарсың,  қай  қайныңды  таңдадың,  атын 
айт, — деді. 

94 
Iлияс Есенберлин. «Алмас Қылыш» (Көшпендiлер – 1) © «I. Есенберлин атындағы қор», 2004 
Әдеби KZ  
 
 
 
Жесір  сұлудан  дәмесі  бар,  ордада  отырған  ханның  он  ұлы  бірдей  Аққозыға 
көздерінің  жанарын  төге  қарады.  Аққозы  да  оларды  жайбарақат  бір  шолып  өтті. 
Ақырын жымиды. 
 
—  Он  ұлыңыз  да  алмас  кездіктей  бірінен-бірі  өткен  асыл! Таңдау  да  қиын,  — 
деді ол сол жымиған қалпында, — әйтсе де хан ата, сізден бір тілегім бар... 
 
— Айт. 
 
— Орындайтын болсаңыз... айтайын. 
 
Хан ойлана сөйледі. 
 
— Орындалмайтын тілекті Аққозы келіннің өзі де сұрамас деп жоримын. Егер 
Сайбан шаңырағына кір келтірмейтін болса... 
 
— Жоқ, кір келтірмейді. Менің өтінішім абыройыңызға абырой қосады. 
 
— Тыңдалық онда. Айт. 
 
—  Айтсам...  —  кенет  Аққозы  қойнынан  қара  құранды  суырып  алды.  —  Міне,  
құран, хан ата, — деді ол. — Осы құранды басыма көтеріп тұрып өмір-бақи ерсіз 
өтуге ант етемін. Сізден өтінемін, антымды бұздырып қарғысыма қалмаңыз. 
 
Орақтың  қалай  өлгенін  Аққозының  естігенін  хан  бірден  ұқты.  Бір  сәт  он  ұлын 
бір  жылқышы  құрлы  көрмеген  тәкаппар  келінін  антын  бұзғызып,  еріксіз 
аттастырып  өшін  де  алмақшы  болды.  Әйткенменен,  бұның  бәрі  хан  үйіне  кір 
келтіретінін ойлап Әбілқайыр: 
 
— Бердім тілегіңді, — деді басын жерден көтермей.  
 
Жұмақ  күнді  дозаққа  айналдырған,  о  сөлекет  дүние!  әттең,  әттең,  өмір-бақи 
ерсіз өтуді ант еткен Аққозы Орақтың тірі қалғанын білген жоқ. Бұл адам сенгісіз 
ғажайып  оқиға  еді.  Тастай  қараңғы  түнде  құйрығына  байланған  заттан  үріккен 
Ақбақай  тарсылдата  жөңкіп  шауып  келе  жатып,  алдында  жатқан  қара  суға  күмп 
берген. Артындағы заты су жағасында өсіп тұрған жуан үйеңкі талдарға маталып, 
бөрте  ат  қорықты  көл  шетіндегі  қалың  шылға  шырмалып  не  әрі,  не  бері  жүре 
алмай  қалған.  Таңертең  жылқы  суаруға  келген  жылқышылар  ұзын  арқанға 
байланған,  бет-аузының  тамтығы  жоқ,  тек  кеудесінде  шығар-шықпас  жаны  бар 

95 
Iлияс Есенберлин. «Алмас Қылыш» (Көшпендiлер – 1) © «I. Есенберлин атындағы қор», 2004 
Әдеби KZ  
 
 
Орақты тауып алған. Болған оқиғаны айтпай түсінген серіктері көзден таса, Ұлытау 
маңындағы бір үңгірге апарып баққан. 
 
Бұл  жайды  Әбілқайыр  хан  да  білмеген.  Тек  бес  жыл  өткеннен  кейін  ғана, 
соңынан  аламанын  ертіп,  әлсін-әлсін  жылқысын  шауып  маза  бермей  жүрген  
жыртық бет, жалғыз көз батыр осы Орақ екенін естіген. 
 
Ал,  ол  күндері  хан  Орақты  ат  құйрығына  байлатып  біржолата  жоқ  еттім  деп 
ойлаған. Сондықтан да келіні құран алып ант еткенде, «Орақ болса да жоқ, мейлі» 
деп тілегін бере салған. Хан қабағының ашылмауына, әрине, Саян да себеп болды. 
 
Әбілқайырдың  Бүркіт  руынан  алған  әйелінен  Шах-Будақ  сұлтан  мен  Қожа 
Мұхамед,  Маңғыт  бәйбішесінен  Ахмет  пен  Мұхамет-сұлтан,  Қоңырат  руынан  
алған  бәйбішесінен  Шайх-Хайдар,  Санжар,  Шайх-Ибрагім,  төртінші  бәйбішесі 
Ұлықбектің  қызы  Рабиу-Сұлтан-Бегімнен  Күшкінші  мен  Сүйіншік  сұлтан  туған-ды. 
Шабуылда  тоқалдыққа  Барлас  руынан  алған  әйелінен  Ақ-Бұрық  пен  Саид-баба 
дүниеге  келген.  Осы  он  бір  баладан  ең  тұңғыш  Шах-Будақ  пен  Рабину-Сұлтан-
Бегімнен туған Сүйіншік сұлтан бір төбе де, өзге балалары бір төбе болатын. Шах-
Будақ  о  дүниеге  аттанғаннан  кейін,  Әбілқайырдың  үлкен  баласына  деген 
махаббаты одан қалған екі ұлға ауған. 
 
Әсіресе екі баланың үлкені Мұхамед-Шайбаниды өте жақсы көретін (бұл атты 
да  оған  өзі  қойған).  Ал  балалық  мінезінде  де  Шыңғыс  ұрпағының  қанына  біткен 
қайсарлық, қағілездік бар-ды. 
 
Келіні  Аққозыға  деген  ашуын  да  хан  осы  екі  немересін  жетім  қалдырып, 
өксітпейін деп әзер кешірген-ді. 
 
Ал осы он бір бала, олардан туған толып жатқан немересінің ішінен Әбілқайыр 
келешекте  Ордамның  тірегі  болады  деп  нағашысы  Ақсақ  Темірге  тартқан,  кесіп 
алса  қан  шықпас  қатал,  Сүйіншік  сұлтан  мен  немересі  Мұхамед-Шайбаниды 
ерекше  көңіліне  қуат  ететін.  Әке  балаға  сыншы,  өмір  Әбілқайырдың  болжауын 
дұрысқа шығарды. Бірақ болжауы дұрыс болғанмен де, бұл екеуінен Сайын тағы 
әзірге тым алыс жатқан-ды. Шах-Будақтан кейінгі кезек Шайх-Хайдардікі еді. 

96 
Iлияс Есенберлин. «Алмас Қылыш» (Көшпендiлер – 1) © «I. Есенберлин атындағы қор», 2004 
Әдеби KZ  
 
 
 
Бұрындықтың  атасының  тағының  жанына  келген  Мұхамед-Шайбаниға  шүңет 
көздерімен аса бір өштене қарауынан, немересінің тағдыры жеңіл болмайтынын, 
басынан  талай  ауыртпалық,  қанды  тартыс  өтетініне  хан  шек  келтірмеді.  «Соның 
бәріне осы албырт Мұхамед шыдай ала ма? Шыдай алса, жауына төтеп бере ала 
ма?»  деген  қобалжу  сұрақ  осы  тойдан  кейін  оның  ойынан  кетпей  қойды.  Қыран 
құс балапанын басып шығарарда, ең алдымен өзінің ұясына жақын жерден туатын 
қауіпті  ойлайды  дейді.  Егер  ол  қауіп  жылан,  не  болмаса  басқа  бір  қорқынышты 
жыртқыш  аң  болса,  сол  жауларын  жойып,  ұясына  туар  қатерден  балапанын 
құтқармай, жем іздеп алысқа ұшпайтын көрінеді. 
 
Мұхамед-Шайбаниге  деген  Бұрындықтың  көзінде  жарқ  еткен  өшпендік  отты 
Әбілқайыр  есінен  шығара  алмай  қойды.  «Немереме  жақын  жау,  сыбдырын 
білдірмей  шағар  улы  жылан  осы  Орыс  ханның  ұрпақтары,  —  деді  ішінен 
Әбілқайыр,  —  егер  ұрпағың  қауіп-қатерсіз  дүние  қызығын  көрсін  десең  ең 
алдымен осы Бұрындықтардың көзін құрт!». 
 
Ал  екінші  жақсы  көрері  Сүйіншікке  келгенде  Әбілқайыр  бір  орнында  отыра 
алмайды.  Астынан  сыз  өткендей  түрегеліп  келіп,  ерсілі-қарсылы  ызалана  жүре 
бастайды.  Ханның  бүйтуі  тек  Рабиу-Сұлтан-Бегімге  деген  қызғаныштан  ғана 
тумаған-ды. Жан күйінер, намысына тиер басқа да бір қырсық пайда бола қалған. 
 
Алдыңғы  жылғы Қорасан  жорығынан  Әбілқайыр, жүзіктің көзінен  өтердей  үш 
текежаумыт  күрең  бесті  әкелген.  Хан  ордасына  тиісті  олжаны  бөлгенде,  әлгі 
бестілерді  сый-сияпат  етіп  сүйікті  кіші  бәйбішесі  Рабиу-Сұлтан-Бегім  сұлуға 
тартқан. «Аулың көшкенде, екі балаңмен үш күреңді мін. Ақсақ Темірдің немере 
қызына  сөйтсе,  жарасады»  деген.  Осы  бір  сөзімен  бүкіл  Азия  мен  Үндістанды 
тітіреткен  ұлы  әмірдің  шаһарын  шауып,  немере  қызын  тартып  алып,  әйел  етіп 
отырса  да,  қанды  көз  Көрегеннің  аруағына  бас  иетінін  білдірген.  Бұл  тарту,  өзге 
бәйбішелерінің арасында кезінде күндестіктен туған жанжал да шығара жаздаған. 
Сол бестілер биыл ауыздарымен құс тістейтін жеті жасар ат болған. Биылғы тойда 
Әбілқайыр оларды да бәйгеге қосып көрмек боп, Рабиу-Сұлтан-Бегімге: 

97 
Iлияс Есенберлин. «Алмас Қылыш» (Көшпендiлер – 1) © «I. Есенберлин атындағы қор», 2004 
Әдеби KZ  
 
 
 
—  Ханым,  үш  күреңді  тойға  мінбей  апарыңдар.  Тарланкөкпен  бірге  бәйгеге 
салмақпын, — деген. 
 
Сүрме қасты, аққудай аппақ, отыз беске, келіп қалса да, әлі де шаңқай түстей 
жарқыраған сұлу Рабиу-Сұлтан-Бегім: 
 
—  Үш  күрең  бәйгеден  келсе  бірге  келеді,  қалса  бірге  қалады,  —  деген, 
қарақаттай  мөлдіреген  үлкен  бота  көздерін  найзадай  ұзын  кірпіктерінің  астынан 
хан  тағындағы  еріне  жаудырата  қадай,  —  тізбектеліп  ұшқан  қоңыр  қаздай 
үшеуінің  қатар  келгені  жарасымды.  Бірақ  бұ  жолы  бәйгеге  салудың  реті  қалай 
болар  екен,  ортаншысының  аяғына  жем  түсіп,  ақсап  жүр.  Қабылбай  сынықшы 
кеше қарап кетті. 
 
— Олай болса, бұл жолы қоя тұрайық, — дей салған хан. 
 
Батыр  Саян  жанындағы  екі  күзетшімен  Сығанақ  жаққа,  дәл  сол  күні  қораға 
әкелінген  осы  үш  күреңмен  қашқан.  «Бақытты  жігіт  жалғыз  ғана  ханның  жас 
бәйбішесін  құшып  қоймапты,  әрқайсысы  бір  рудың  жылқысына  татитын  үш  
сәйгүлік  жүйрігін  мініп  кетіпті!  Қандай  қорлық,  ханның  намысын  аяққа  таптар 
қылық!»  Сыбырлағанды  құдай  естімей  ме,  құдай  құлағына  жетер  сөзді,  жұрт 
қалай  сақтанып  сыбырласа  да  хан  құлағына  да  жеткен.  Әбілқайыр  жұрт  өсегін  
ойына  алса  болғаны,  шиырқап  шабатын  бурадай  қаһарлана  түседі.  «Рабиу  сұлу 
мен  батыр  Саян  арасындағы  баяғы  жел  сөз  бен  үш  күреңнің  ауылда  қалуы...  Үш 
күреңді  үш  кісінің  мініп  кетуі  —  бәрі  бір  түйін»  дейді  хан  ішінен  және  бас  уәзірі 
Бақты-Қожа  арқылы  үш  күреңді  той  алдында  Қабылбай  дәруіштің  көрмегені 
анықталған.  Сірә,  ханым  берген  сыйлыққа  қызыққан  болуы  керек,  Қабылбайдың 
өзі үш күреңді қарағам депті, ал оның бірге еріп жүрген  шәкірттері сынықшының 
бұл күндерде тіпті Орда-Базарда болмағанын айтыпты. Ханда «Бақты-Қожа уәзірі 
бір  жаман  оймен  шындықты  бұрмалап  жүр  ме,  әлде  сынықшы  шәкірттерінің 
арасында күншілдік боп, Қабылбай қарттың сөзін әдейі бұрған жоқ па екен» деген 
ой болмаған-ды. 

98 
Iлияс Есенберлин. «Алмас Қылыш» (Көшпендiлер – 1) © «I. Есенберлин атындағы қор», 2004 

жүктеу/скачать 2,53 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: