Естің қалыптасуы мен адам өміріндегі маңызы

1. 
   Қозғалыс немесе қимылдық ес
   
2. 
   Эмоциялық ес
   
3. 
   Образдық немесе бейнелеу есі
   
4. 
   Механикалық ес
   
5. 
   Мағыналық сөздік ес немесе логика
   
6. 
   Материалды сөздік ес немесе логиика
   
7. 
   Ырықты және ұзақ мерзімді ырықсыз есте сақтау
   

Қимылдық ес әрекеттердің негізі болып табылады. Барлық тұрмыстық, спорттық және еңбек дағдылары қимылдық ес арасында, беггілі динамикалық стериотиптің қалыптасып шығу арқасында жүзеге асады.

Эмоциялық ес-немесе сезім есі. Адамның басынан келген сезімдерін есте ұстайды. Естің бұл түрі туралы К.С. Станисловкий «Егер сіз бастан кешкендеріңізді есіңізге түсіргенде бозарып, қызаратын болсаңыз, сіздің басыңыздан ерте өткен бақытсыздық туралы ойлауға қорқатын болсаңыз сізде сезіну немесе эмоциялық естің бар болғаны.

Бұл естің артистер үшін маңызы ерекше, бірақ бұл әр адамда азды-көпті дамыған. Басқа адамға деген шын жаңашылдық эмоциялық ес арқасында ғана туады. Тәрбиелеу процесінде адам эмоциялық естің әсер етуінің де ерекше маңызы бар, өйткені ең күшті әсер сезімге әсер ету болып есептеледі. Бастан өткен сезімдердің есте қалуы адамның тәрбиелеуге бейімделгенінің алғы шарты. Эмоциялық ес-бүкіл адамдарда болады. Мысалы: адамдар кинофильм тағы басқалар қарағанда оған қарсы болғанда сізде бір сезім пайда болады, ол сезімді басқа нәрсемен өзгертіп жібере алмайсыз. Ола адамның бойында қалыптасатын естің түрі.

Образдық немесе бейнелеу есі. Заттар мен құбылыстардың қасиеттерінің нақтылы бейнесін ойда қалдыруда да, қайта жаңғыртуда да көрініп тұратынын айтамыз. Осыған байланысты суретшілер мен архитекторлар, жазушылардың есі көбінесе нақты көрнекі болып келеді. Мұндай адам оқып шыққан кітабының мазмұнын еске түсіргенде ондағы ұсақ бөлшектеріне дейін көз алдына жақсы келтіретін болады. Мысалы: Францияның карикатурашысы Говарни бір көрген адамның бет-ажарын тануда орасан зейінді болады. ол көшеде серуендеп жүріп, кенеттен қасындағы жолдасына, қарашы мынау адам есіңізде ме» деп айтады екен. Танысы: «Жоқ білмеймін десе», «қалай білмейсіз осыдан 10 жыл бұрын пәлендей көшеде кездестірген жоқ па едік. Сонда бұл адамның есте сақтау қабілетінің күшті екенін көріп тұрмыз. Сонымен қатар образдық ес табиғат суреттерін, жиһаздарды, иіс, дәмдерді есте сақтауға, қайта жаңғыртуға көмектеседі. Іс жүзінде естің әртүрлі өзара байланысты жағдайда кездеседі, кез келген әрекет процесінде белгілі бір материал екі және одан да көп ес түрінің көмегімен есте сақтайды.

Механикалық есте қалдыру бұрын қабылдау арқылы алынған бейнелерді форма немесе мағына жағынан ешбір өзгеріссіз дәлме-дәл келуін негіздейді. Механикалық ес көбірек қайталау арқылы сыртқы байланыстарды нығайтуға негізделген дейді.

Механикалық ес деп ешқандай сөйлемнің мағынасына түсінбей жаттауын айтамыз. Мысалы, адам түрлі формула, таблица заңдарды хронологиялық материалдарды естің осы түрі мен миына жинақтап отырады. Егер мұғалім оқу әрекеттерінің түрлі-түрлі ережелерін жаттап біліп алмаса, класқа келгенде біресе балаларға, біресе оқулыққа қарап жатса, онда баланың іші пысып, білімді жөнді меңгермес те еді. Механикалық ес-белсенді және енжар болып екіге бөлінеді. [4. 135]

Белсенді есте қалдыруға адам әдейілеп алдына мақсат қойып ерікті түрде есте қалдыруы керек. Керекті материалды есте қалдыру үшін бірнеше рет қайталау керек. Механикалық есте қалдырудың белсенді түрде көбінесе жатату түрінде болып келеді. Жаттау деп адамның әдейі есте қалдыру мақсатымен материалды бірнеше рет қайталап жадында есте сақтауды айтады.

Логикалық сөздік ес адам ойының түрлі формаларын еске қалдыра алу қабілетін айтамыз. Адамның ойы сөзсіз жүзеге аспайды.

Сол себептен де оын сөздік-логикалық ес деп атайды. Сөзді-логикалық ес екі сигналдық жүйеге бағынады. Сөз жүйесін есте сақтау ойлау жұмысына байланысты. Естің бұл түрі көбінесе математиктерде ,философтарда көптеп кездеседі. Есте сақтау сөз формасында қабылдаған қалпында да болуы мүмкін. Бұл формаларды сөзбе-сөз анықтағандағы есте сақтау кезінде болады. Кейде ол есте басқа сөз өрнектерімен сақталуы мүмкін, онда ол адамның өз сөзімен жаңғыртылуы басталады. Әдетте, есте оқыған текст осылайша сақталынады. Сөзбе-сөз немесе өзгертіп есте сақтау адамның алдына қойған міндетіне сол сияқты оның қалыптасқан жаттау тәсіліне байланысты болады. есте қалған материалды түсіну, оны әбден ақыл-ой елегінен өткізіп алу жаңадан қолданылатын материалдарды бұрынғымен байланыстыру текст бетінен тірек пункттерін, ой қазығын жетісіп таба білу, жатату мен қайталау тиімді. Ұйымдастыру осы айтылған шарттарды орындаған уақыттарда ғана сөздік есте қалдыруымыз болып табылады. Сөздік-логикалық естің оқу процесінде маңызы аса зор. Өткен тақырыптарды есте қалдыру, оны қайта жаңғырту ісі онша дамымаған адамда қиынға соғады.

Оқу материалына дейін үйренісу кезіндегі өлшемді есте сақтау және қабылдау қажет. Бұл есте сақтау және қабылдауға байланысты. Туынды есте сақтаудың өнімділігі интелектуалды белсенді оқушының бұл іс-әрекеттегі сатыға көтеріледі. Әсер етуші интеллектуалды белсенділіктің шартын есте сақтау әдістерін билеу шартына бағыттау. Бұл әдістердің санына барлық оқушының тапсырмаларының орындалу мақсаты еске сақтаудың алдында әрбір нақты жағдай үшін есте сақтау және өз-өзін бақылау процесінде қабылданатын. Есте сақтау көп жағдайда оқу жұмысында 3-4 сынып оқушыларының жалпы уайымдауына байланысты. Бұл әдістерді қарауға көшетін болсақ есте сақтау нақты тапырмаларға бағытталған. Бір жағынан 3 сынып оқушысы есте сақтап және кітаптағыны жаттап басқа жағдайда өз сөзін айтатындай қылып жатады. Басқа жағдайда жауапкершілік материалын есте сақтауға қажет. Оқушылар өзіндік тапсырмаларды дифференсиялай алмайды. Егер де оларды осыған итермелесек артығымен өз сөзін түсіндіре алса мына сілтемелермен олар есте сақтай алады. Кей кезде сөзбе-сөз есте сақтау жас ерекшеліктері кішкентай мектеп жасныдағы баланың есіндей болады. сөзбе-сөз есте сақтау жиі бастауыш калстардағы балаларда қадағаланады дейді, Смирнов. Ол жас ерекшеліктерді түсіндірмейді, оны өмірлік оқыған әді сбойынша түсіндіреді. Тапсырмаларды дифференциалдай білмейтін және мұғалімнің тапсырмасына жауап бермейтін 3-4 сынып оқушысы сөзбе-сөз есте сақтауды әдетке айналдырды. Бұған негізі мұғалімнің міндетті жұмысы нақты тапсырманы есте сақтатады. 3-4 сынып оқушылары кейде өте компакты материалдан іс жүргізеді. Мұндай материалды есте сақтау үшін өз сөзімен бағдарлама жүргізу қажет. Мұнда 3-4 сынып оқушылары сөзбе-сөз есте сақтау жолына түседі. Бұл сыныптағы оқушылар материалды өз сөзімен есте сақтауға тырысады. Дұрыс ұйымдастыру процесіндегі есте сақтаулар оқушыларда сөзбе-сөз жатталмай оқу тапсырмасының мазмұнын анықтайды. Тапсырманың әсері оқушының алдында назар аударуға бағытталған белсенді есте сақтау өз-өзіне деген бақылауды күшейтеді. Аринтирлеу яғни бұл нақты тапсырмаларды есте сақтау мақсатты бағытталған тұрақтылықтарды есте сақтау жолымен дамытылуда. Мақсатты бағытталған есте сақтау және мәнді таңдау және мақсатқа жету жолын дамыту, мақсаты бағытталған есте сақтау жолын пайдаланады. Мектепте оқушы есте сақтаудың жай әдісін қайталауды қажет етеді. Оқи отыра оқушы мәнді еске сақтауды қиынсында.ы мұндай әдістен топтық материал мәнді көрсеткіші. Бірақта оқушы өздігінен қайталау әдісін кең қолданады. Есте сақтаудың ерекше бір түрі оқып жаттау. Оқып жаттауда 3-4 сынып оқушылары рационалды есте сақтау әдісін қолданбайды. Материалды континерлеп қайталау үшін оны бөлмей дұрыс түсінбейді. Есте сақтау процесінде көрсеткендей оқушылар шығармашылықты қолданады. Олар мұны жиі оқып жатау процесінде жүргізеді. Кейбір оқушылар текстті бірнеше рет оқып бір рет өзі қайталаса басқа оқушылар қайталайтын тексттің әдебиетінен оқушылар тексттің көмегімен өзі жаттауға тырысады. [6. 94]

Ушинский есте сақтаудың белсенді шығармашылық материалының оқушының қабілетінің дамуын, және есінің қалыптасуына түсінік қажет деп айтқан. Көптеген белсенді форма туындысы еске түсіру болып табылады. Еске түсіру процесс уақытша байланыста белсенді түрде еске түсіру оқушыға түсіндірілген қысыммен байланысты. Ушинскийдің бақылау белгісі бойынша оқушылар ұмытып қалғанын есіне түсіруге қарсы болады, бұл ерекшелікке оқушыларды сілтей отырып, Ушинский былай деп жазады:

«Есте сақталған бұл еңбек әрқашанда қиын, ол үшін балаларды жасынан үйрету қажет». 3-4 сынып оқушылары оқу рпоцесінде сыртқы сапалы жақтарын тексереді. Олар өздерінің назарында материал қайталанды ма? Мұғалім айтқандай назар аударды ма№ Осыған негізгі қорытынды береді. өзін-өзі бақылаудың жалпы сапасы оқушының дұрыс жақтарын тексеріп материалды дұрыс қарастырды ма? Осы тұрғыда бақылау 3-4 сынып оқушыларында бағаланады.

Смирновтың мінездемесі бойынша: «өз-өзін бақылауы оқушылардың танымы негізгі жеңіл салыстыру процесін байланыстырады».

Берілген тапсырманы бірнеше рет оқып, оқушы матриалы бойынша аринтерленеді. Оқыған тапсырма оған таныс болғаннан кейін оқуды тоқтататын сабаққа дайынмын деп есептейді. Өзін-өзі осылай бақылай отырып оқушы тапсырмаларға дайын екеніне сенімді болады. нәтижесінде мұндай есте сақтау мұғалім сабақ сұрағанда ғана материалды толық түсінеді. Кішкентай оқушының белсенді есте сақтауы белсенді мазмұнды және мақсатты бағытталған тапырманы алып кетуімен негізделеді. Жалпы даму материалы естің дамуында балаларда кішкентай клкстарда оқу периодтарында нақты тапсырманы ұйымдастыру қабілеті рационалды есте сақтау кезінде өзін-өзі бақылауды ұйымдастырады. Оқушының есін дамыту шартты нақөты рационалды есте сақтау әдісі, есте сақтау кезінде өзін-өзі бақылау кезінде формамен жүктеледі. Егер педагог балалардың жан-жақты қызығушылығын дамытып, қандай да бір анық материалға үйреністіру. Сонымен бірге нақты таза ес типі салыстырмалы аз кездеседі. Мұндағы ізге таралған мәнді қоспа типтер: қозғаушы көрермен, ес қозғаушысы тағы басқалар. Осы күшпен индивидуалды ес сферасының шартсыз келген қажеттілік ерекшеліктері индивидтің себебін түсінеді. [12. 54]

Мектепке дейінгі балалардың саналы есте сақтауы қалыптасады, есте сақтау ауқымдары ұлғаяды, мұның міндеті есте еркін сақтауға жаттықтыру, оны пайдалы білімдермен толықтыру болып табылады.

Баланың қиынсынуы өзін қате бағадан жоспарлы түрде жаңа даму енгізіп, оны зорлықсыз іске асыру. Негізгі әсер етуге қажет инфекция бұл кзедесуші типтер сияқты оқудың бір әдісіне негізделеді. Бірақта біз атақты ес эффектісімен мұндай типтердің максималды қауіпсіздікті бөлуге көмектеседі.

Біздің сезім мүшелеріміз қандай да таң қалу немесе таңқалу топтары біздің механизмінде нервті жүйемізде есте сақталады. Туралай айтқан тәрбиеші бала есіне көп сезім мүшелері әсер етеді дейді. Көз, құлақ, дауыс, иіс қозғалыс сезімі сияқты есте сақтауға көмегін тигізеді.

1. 
   Карта немесе картинаны көрсет. Бірақ көру актісінде де көз мускалын көсретіп қана қоймай көз сеткасының ішіндегі картина немесе актуалды әріп және назардағы қара дақтар тағы басқалар көрінуі тиіс.
   
2. 
   Дыбыс организмін шақыра отырып баланы қатты оқытып карта және картинкамен байланысын көрсетеді.
   
3. 
   Бала оны жақсылап тыңдауы қажет, дауыстап мамзұндап айтқаны және басқалардың қателерін байқап қалады.
   
4. 
   Мұндай қиын өзімсіну естің бірінші жемісін біз 2-3-ші жеңілдетуін көреміз. Төзімді және жан-ажқты есте сақтау қажет болады.
   

Табиғатынан берілген ес тұрақты шарттарды дамып және өзегірп отырады. Есті арнайы аринтерлеу қажет. Ол үшін әр түрлі жағдайлар қажет. Ес ең алдымен жұмыс. Естің барлық процестері жүйелеу, тіл табысу. Әрбір адамның есі өз ерекшелігіне толы бірде образды және көрермендік болады. Дайындық тобында есте сақтау үшін жазбаша жазу қажет, яғни шпаргалканы осы мақсатта жазады. Сонымен қатар біз нені жасауды жақсы көреміз, соған байланысты. Егер де адамдардың жақсы көретін ісі болса аз және күшті талап етіп, олардың байланысын өте жеңіл есте сақтайды. Ес тек 5-6 жасар балалардың елестеуіне анықтылығын емес сонымен қатар қиын процестерді де дамытады.

Ес күрделі психикалық процестердің бірі. Ол сыртқы дүние зататры мен құбылыстарының адам миныда сақталып, қайтадан жаңғыртылып, танылып, ұмытылуын бейнелеп отыратын процесс ретінде басқа процестерден ерекшеленіп отырады. Мысалы: ойлау, қабылдау, түйсіну процестері мен қасиеттеріне қарағанда ес құбылысының табынатын зерттеуші ғалымдарыдң бір тобы оны мидағы электр құбылыстарымен байланыстырса енді бір зерттеушілер мидың нейрохимиясына қарай түсіндіріп келеді. Мұндай ерекшеліктер балалар арасында көптеп кездеседі.

1. Есте қалдыруы шапшаң ал басқа процесте ол негізгі процедуралармен анықталады.

2. Есте бал қалдыру

3. Тез ұмыту басқа процестермен байланыстыру

Айтылған байланыстардың табиғатын білудің үлкен педагогикалық мәні бар. Ес басқа процестермен байланыста отырып заттардың типтік бейнелерін, басты белгілерін көрсететін, ой-тәсілдеріне көшуге көмектесетін негізгі процесс болып табылады.

Ойын барысында қалыптаса отырып қиял басқа да іс-әрекет түрлеріне өте алады. Тілі және қиялы жақсы дамыған бала қызықты сюжет ойлап шығарып, айтып бере алады, тез арада жанынан ойлап шығара алады (импровизация), өз шығармасына рахаттанып оған басқа адамдарды да қатыстыра алады: қиял бала өмірінде (үлкендерге қарағанда) үлкен роль атқарады, анағұрлым жиі байқалады.

Қиялыдң үздіксіз жұмысы баланың айналадағы әлемді танып білуінің және игеруінің маңызды жолы, бұл жеке тәжірибе аумағынан шығудың әдісі.

Кейінгі жылдардағы зерттеулер нәтижесі бойынша жас бала өте икемді және жеңіл оқытылады, ол бұрынғы есептегеннен гөрі әлдеқайда көбірек меңгере алады. Ал бұл мектепке дейінгі оқыту және тәрбиелеу бағдарламаның танымдық мазмұнын мағынаға байытуға жаңа бағыттар береді. Дегенмен, баланың мүмкіңдіктер шексіз емес, оның жасының психофизиологиялық ерекшеліктеріне байланысты олар шектеулі.

Белгілі психолог Л. С. Выготский айтқан: «Қандай да бір оқыту үшін тиімді, яғни өтие бір қолайлы мерзімдер болады. Олардан жоғары немесе төмен ауытқу, яғни тым ерте және тым кеш оқыту мерзімдері даму жағынан алғанда әрқашан зиянды болып саналады, баланың ақыл ойы даму барысына қолайсыз әсерін тигізеді».

Мектепке дейінгі балалардың түсініп, есте сақтауға тиісті нәрселерді сөзбен түсіндірген жөн. Сондықтан балаларға белгілі бір қағидаларды айтып өтуіне мүмкіндік беру керек.

Алғашқы арнайы перцептивті әсер есте сақтау немесе еске түсіру 5-6 жаста. Баланың іс-әрекеті тек жай қайталауды талап етеді. Бұл жастарда туынды есте сақтау процесін формалаған деп естеуге болады. ішкі физиологиялық белгісіне белгінің материалға деген логикалық байланысты ұйымдастырады. Осындай информациялардан ұзаққа созылған ес оперативтіге айналған. Сонымен қатар көлем мен уақыт әсері оперативті ес болып саналады. Бала информациянының бірлігін ғана оперативтей отырып осы уақытта бірлік деп қаарстырған. Жас пен бірге баланың қабілеттілігі дамып өзінің есін бағалай алатын дәрежеге жетеді.

Дайындық тобындағы балаға 12 түрлі картина көрсетсе мысалы, барлық 12-сін де шешсе, 23- картинаны дұрыс білсе, онда 4 класс баласындай есі дамиды. Алғашқы таңдануларды еске түсіріп алынған балалардың шамаларын 4 класс баласының есебінде түсіндіріледі. Алғашқы балалық шақты еске түсіру 3-4 кластағы 75% қамтиды. Бұл диагноз берілген жасқа мектепте баланың ұзақ уақытты есі оның негізгі механизмдері болып табылады. Олардың бірі ассоциативті байланыс. Таңқаларлық ұзақ уақыттағы естің мектепке дейінгі эмоциясы. Бұл жастағы балалар көрермендерді эмоциялық естің туынды еместен дәлелденуі болып табылады.

Мұндай тебіреністер алдымен түске және оның үйлесулеріне, сәл кейінірек сурет ырғағы және басқа да композициялық ерекшеліктеріне қарай пайда болып қаралатын суреттер сапасының бұл жерде үлкен маңызы бар. Сонымен қатар баланың музыканы қабылдау қабілеті және соған байланысты эстетикалық тебіренуді картиналарды қабылдауға қарағанда азырақ зерттелген. Мектеп жасына дейінгі баланың музыкалық шығармашылығы эстетикалық қабылдауға қабілеттілігі және мұның музыкалық тебіреністер негізінен, шығармашылық тембірі және өзінде ырғағымен анықталатыны дәлел.

6-7 жасқа қарай балалар әуенді тәп-тәуір қайта жаңғыртып және ең бастысы оған эстетикалық (ұнайды, ұнамайды) баға бере алады. Музыканы үнемі тыңдауға айналасындағылардан оған терең эмоционалды жауап қайыруды үйренуге мүмкіндік бар жерлерде баланың музыкалық қабілеттері ерте оянады.

Балалар мен ересек адамдардың әр алуан іс қимылы нәтижесінде олардың автоматталған әрекеті дағдылары, іс әрекет түрлерін орындауға бейімділігі мен ептілігі, тіршілікке қажетті әдеттері қалыптасып, адамның автономиялық, физиологиялық және психикалық жағынан дамып жетілуіне әсер етеді. Оның рухани өмірінің мазмұнын байытады.

Қимыл мен әрекеттің прогрессивтік түрлері үлкендер балаларға үнемі көңіл бөліп отырғнада, оның мінез-құлқына бағыт бергенде ғана дұрыс қалыптасады және оның психикалық дамуы үшін зор маңызы болады. сонымен бірге, олар дамудың бала жеткен дәрежесінің көрсеткіштері болып табылады. Әсіресе, кеңістікте еркін қозғалудың бір нәрсені ұстап, онымен әртүрлі қимыл жасаудың ролі өте зор.

Еңбектеу баланың өздігінен бір жерден екінші жерге қозғалуының алғашқы түрі. Бақылаулар көрсеткендей, көпшілік балалар алғашқы жылдың соңында, екінші жарты жылдың басында, әлдебір тартымды ойыншықты алуға тырысқанда, еңбектей бастайды. Бала ойыншыққа қарай біресе оң қолын, біресе сол қолын созып талпынады да, оны ұстауға ұмтылып аздап ілгері жылжиды. Бірте-бірте бір жерден екінші жерге орын ауыстыру пайда болған жер бауырлап еңбектеу кейін тізерлеп бауырын көтеріп, еңбектенуге ауысады.

Өздігінен жүруді бір жерден екінші жерге орын ауыстырудың адамға тән үрдістерін үйрену үшін көп уақыт керек. Бұл мерзім ішінде сәби аяғынан тік басып жүріп жүруге, бірдеңені жағалап тәй-тәй басуға, ештеңеге сүйенбей тұруға, бірдеңеге сүйеніп жүруге үйренеді. Рас, еңбектеген бала ойлаған жеріне бару үшін жүруге асыға қоймайды. Сондықтан оны жүруге және қимыл жаттығуларына үлкендер әзірлеуі тиіс.

Жүре бастаған бала еңбектеуін бірден қойып кетпейді, әдетте оған жүруден гөрі еңбектегені оңай болады да, ол алысырақ жатқан нәрсеге тезірек жету үшін еңбектей жөнеледі. Алайда үлкендердің қолдауымен болған жүру әдістері кешікпей-ақ үйреншікті іске айналады. Бұл әдетте нәрестелік шақтан кейін жүзеге асады.

Балаларды ересектермен, құрдастарымен сәлемдесуге, қоштасуға, өтініш пен алғыс білдіретін сөздерді (рақмет, өтінемін) қолдана білуге үйретуді жалғастыру.

Көшеде және бөлмеде өзін-өзі ұстау мәдениетінің қарапайым ережелерін орындау іскерліктеріне тәрбиелеу: отырғызылған жасыл шөпті таптамау, қоқысты арнаулы орындарға тастау, дәретхана мен қол жуғышты ұқыпты қолдану, тамақты тауыспай жатып үстел басынан тұрып кетпеу, тамақтанып болған соң «рақмет» айту, ойын кезінде, үстел басында, жатын бөлмеде, киініп-шешіну барысында бір-біріне кедергі жасамау, айқайламау керек. Заттары мен ойыншықтарына ұқыпты қарауға тәрбиелеу.