Курстық ЖҰмыс тақырыбы: Балалардың есін дамытудағы жұмыстар Орындаған: Қожықов Б. Т. Тексерген: Курмантаева А. А. Ақтөбе 2021 ж Мазмұны

Адам дүниеге келгенде есті болып келмейді, адам бірте-бірте дамыған сайын оның есі қалыптаса бастайды. Ес туралы жазылған жоғарыдағы пікірлер бір-біріне ұқсас бәрі де бір келісімге келеді.

«Есті тек арнайы бөлінген уақытта ғана емес, сонымен қатар үйде де трамвайда да, автобуста да жаттықтыру керек дейді Крутинский. Есті аранйы жаттықтыру, адамның жоғары сатыдағы дамыған есте сақату қабілетіне ықпалын тигізеді.

Қазіргі кезде ес туралы түрлі анықтамалар мен теориялық болжамдар бар. Алайда, тұрақты түрде тұжырымдалып,бір жүйеге түскен теория жоқ. Бұл жайт ес процесінің осы кезге дейін әртарапты қызу зерттелгендігін, ол жөнінде бірнеше ғылыми жорамалдар мен концепциялар және әр қилы модельдер барекендігін көрсетеді. Соңғы жылдары ес психологиядан басқа ғылым салалары арқылы да қарастырылуда. Осы орайда, бүгінде естің механизімі мен оның заңдылықтары жайында қалыптасқан психологиялық және нейропсихологиялық бұрынғы бағыттарға қосымша үшінші бағыт- биохимиялық тұрғыдан іздестіру қосылып отыр. Сондай-ақ, есті бұлармен қатар кибернетика ғылымы тұрғысынан зерттеуде де едәуір қалыптасқан жүйелер бар.

Естің психологиялық теориясы ес механизімін зерттеудің ең бастапқы бағыты болып есептеледі де, осы тұрғыдағы зерттеулер мен көзқарастар көптеген бағыттарға және теорияларға тарамдалады. Осындай тарамдалудың негізі ретінде естің дамуындағы адамның белсенділік әрекеті алынады. Ал ес жайындағы бірсыпыра теориялар (бұлар өзгелерінен гөрі басымырақ) басты мәселе етіп солкүйінде объектіні («материалды») немесе «таза» сананың белсенділігін (субъектіні) алады. Бұл бағыт адам іс- әрекетінің материалға қатысы жоқ деп санайды. Мұндай көзқарастың сыңаржақты, үстірт пікірді білдіретіндігі анық.

Психологиялық тұрғыдағы көзқарастар тобы – ассоциациялық (байланысты) бағыт делінсе де, оның негізгі мәселесі өзекті ұғымы – ассоциациялық байланыстар. Осы байланыстар психикалық міндеттітүрде жасалу принпипі болып саналады. Сөйтіп, екі түрлі елес пен әсерлену санада бір мезгілде бой көрсетеді. Осыған орай есте әр түрлі сыртқы жағдайларға байланысты пайда болып отыратын әсерлер мынадай үш типке бөлінеді: а) әсерленген объектінің кеңістік пен уақытқа орай араласып келуі; ә) өзара ұқсастығы; б) бір-бірінен айырмашылығы мен қарама қарсылығы. Сыртқы дүние құбыластарының өзара қатынасынан ассоциациялардың мынадай үш түрі жасалады: 1) Аралас не іргелес ассоциациялар (мысалы: түс (реңк) – сары). 2) Ұқсастық ассоциациялар (қаррындаш, дәптер). 3) Қарама-қарсылық ассоциациялар (ақ-қара; ұзын-қысқа т.б.). мұндай ассоциациялық принциптерді тұңғыш рет зерттеп оларды тұжырымдаған –ертедегі грек философы Аристотель (б.з.д. 384-322жж.). атақты физиолог ғалым И.П. Павлов ассоциацияларды шартты рефлекс теориясымен түсіндіріп, ми қабығындағы екі қозу процесінің қабаттасып келуінен пайда болып, сан рет қайталау нәтижесінде бекіп отыратын уақытша байланыстар деп анықтады. Бұл ілім естің физиологиялық теориясы деп аталады. Аталмыш теорияға естің физикалық теориясы да жатады. Ол бойынша жүйкелік импульстер нейрон арқылы өткенде, өзінің ізін қалдырады. Бұл нейрондық модель теориясы деп аталады. Осы заманғы нейропсихологиялық зерттеулер нейрондар мен молекулдық дәрежедегі жүйке қызметінің механизмдеріне естің сақталуы мен беку жағдайына терең мән беруде. Жүйке клеткаларынан таралатын аксондар да басқа клеткалардағы дендриттермен жанасады, не өзі орналасқан клетка денесіне қайта оралады. Жүйке клеткаларындағы осындай құрылымдарға сәйкес байланыс пайда болып күрделілігі жөнінен түрліше қозғаулар реверберикалық қозғалыста болады. Сөйтіп, клеткалардың өз-өзінен жандануы іске асады. Кейбір зерттеушілер мұндай құбылыстар жүйесін іздердердің сақталып қалу процестерінің физиологиялық субстраты деп есептейді. Мұнда сақталатын іздерқысқа мерзімді есте сақтаудан ұзақ мерзімді есте сақтау ға ауысып отырады. Кейбір зерттеушілер осындай есте сақтаудың негізінде біріңғай механизмдар болады десе, ал екінші біреу лері мұнда әр түрлі сипаттағы екі түрлі механизм болады деп жорамалдайды. Мұндай болжам-жорамалдар биохимиялық зерттеулел арқылы ғана дәлелдннбек.

Адам өмірінде естің индивидуалдық ерекшелігін байқауға болады. естің түрлері типтері адамның сәтті есте сақтау мен оны қалай сақтау керектігімен байланысты. Біріншіден адамдар түрлі индивидуалдық материалдары есте сақталады. Кейбіреулері суретті, затты, түсті, дыбысты есте сақатйды. Оны образдардың типтік есі дейді. Кейбіреулері ойды және түсінікті формуланы есте сақтайды. Яғни логикалық типі деп атайды. Үшіншісі ол логикалық типті образдық типі жоқ еске сақтау, оны гормондық тип деп атайды. Екіншіден адамдар түрлі жағдайларға байланысты есте сақтайды. Оған анализаторларды көру, есту, қиыншылдық және аралас / көру-есту/, /көру-қимылдау/. Типтері.

Кейбір адамдар көру кейбіреулері естігенше, үшіншісі қимылдық төртіншіден канбинировтық амалмен мектепте кейбір амалдар негізінде балалар өзінің оқу материалын есте сақтау, асқалары дауыстап оқып және мұғалімнің айтқанын, ал кейбіреулері жазу арқылы таниды. Осының бәрі аралас есте таза ес сирек кездеседі.

Образдық типке І-ші сигналдық типке байланысты, логикалық типке І сигналдық системасында да әсер етеді. Егер адамда ес болу үшін мынаған байланысты.

1. 
   шапшаң ес
   
2. 
   тұрақты ес
   
3. 
   тұрақты жаңғырту
   
4. 
   естің дайын болуы.
   

Психологтар әдебиетті тестерді, өлекңдердің бетін көп есте сақатйды. Олар өзімен оқитын жақсы есте сақтау, қосындыларына қарағанда Я. М. Свердлов ол отты адресті тапырмаларды есте сақтайды. Типографиялық ес шапшыңдылық және тұрақты есімен тығыз байланысты.

Қорытындылай келе ес негізін ашатын болсақ ол табиғатынан берілген тұрақты шарттарда дамитын және өзгеретін процесс болып табылады. Әрбір адамның есі өз ерекшелігімен толы. Соынмен 3-4 сынып баласының есінің дамуы мұғалімнің жұмыс әдісіне әсіресе психологиялық дайындығына байланысты. Алдымен мұғалім есте қалдыру мен қайта жаңғыртудың заңдылықтарын жақсы білуге тиіс екені баршаға мәлім. Мұғалім оқушылардың есін қалыптастыруда олардың жас және дара ерекшеліктерін қатты ескеруі жөн. Белгілі бір нәрсені дұрыс қалыптастыру үшін мұғалім бала білуге тиісті нәрсені үнемі көзіне көрсетіп, дұрыс қабылдай алуына қатты зер салу қажет. Бұл үшін қолымен ұстатқызып суретін салғыздырып, отырғаны дұрыс, яғни алғашқы образдардың есте берік және барлық жағынан сақталып қалуының ерекше мәні бар. Өйткені балалардың есінде оқыту арқылы жүргізілетін есінде оқыту арқылы жүргізілетін алғашқы образдар неғұрлым берік орын алатын болса соғұрлым келешектегі образдар баланың есінде оңай және берік сақталатындығын көреміз. Баланың есін қалыптастыру, дамыту ісін оның бүкіл ақыл-ой, адамгершілік тәрбиесімен бірге жүргізілген жөн деп ойлауға болады. Өйткені оқушылардың еңбек пен оқуға байланысы борышы мен жауапкершілігін, әдеті мен ерік-жігерінің жақсы сапаларын тәрбиелеу, қалыптастыру. Олардың есін де қалыптастыруға көп көмегін тигізеді деп ойлаймын.