Л а ндшафтта ну

\ҒҮЛОВ

Н.МОЛДЛҒҮЛОВ
Л А НДШАФТТА НУ
НЕГІЗДЕРІ
ЖӘНЕ
К А ЗА К С ТА Н Н Ы Н
ЛА Н ДШ А Ф Т
ГЕОГРАФИЯСЫ
Рестбликасы Биіім мшшапрлігі
Алматы  "Рауан"  1994

л Г н д ш а ф ™ ;  негіздері  жв..е  Ка.акстамнын,  ланя-
ш аф т географиясы .  -  А лм аты ,  Рауан,  1994.  -   128 бет.
ту.оиы  халык. ш“Р У ^ а  
Тннын ландшафт  географиясы  иегіздерін- 
Л ^Г
я
і і
С
і
  К ^ -
шьін
 сонында терминдер  мен  ұгы«дарга № еҚаша
ТҮС'Е ^ ,е “ ' ( £ Р™ ф аф ™   пәнінін  мүгалімдеріне,  «огары  о к ,  орындары- 
иын студенттеріне, жалпы  копшілік оқырманга арналган.
4306021000
  -  
085
э
д
___________________________________________________ —
—
079
-   „  
и
и
и
и
и
р
и
р
і
и
і
. . . .
404(05)  — 
94
 
С .Т о р а й ғы р о а  
,  
|
Е н н н н і а і І Ш І І И К  
аты н д ағы   П М У -д ің
Іакадемик  С.Бейсембаес;
Др'
да* ш з двшим и
,1 ш щ ш т  I
ОСНОВЫ   ЛАН ДШ АФ ТО ВЕДЕН И Я 
И  Л АН ДШ АФ ТН АЯ  ГЕОГРАФИЯ
КАЗАХСТАНА
(н а  казахском я зы к е )
і  ч 
• £Ллз>,
Р едак тор ы  3. Сариева 
К өрк ем деуш і  р едак тор ы  В Л огинов 
Г ехникалы қ  р едак тор ы  Г.Сүлт анова
К орр ек тор ы  М .Іргебаева
И Б  N 5770  -
■
Теруге  14.0X93  жіберілді.  Басуга  30.05.94  қо л   қойы лды   Баспаханалык 
басылыс.  Пішімі  84x104  1/32.  Шартты  баспа  табагы  6,72.  Ш а р тш   бояулы   беттақбас 
• 
■
Тарапымы  іоооо
укаиалык.  ақпарат  министрлігінік
480124, Алматы каласы, Абай даңгылы. 143-үи. 
..  ' —  -  ^
Қазақстан  Республикасы  Жогаргы  Кеқесінін  баспаханасы, 480016.  Алматы  қаласы,  Д  Конасв 
көшесі. 15/1. 
-— 
'.
15В ^  5-625*02027-2 
( ф  М ол дагұл ов   Н .,  1994

К І Р І С П Е
Табиғатга шь=
,
а г я г г і -  “ ііГ
° Ь
Ш Ш тШ  " ? ;
Ш
&
Ж
Ж
і &
т Щ
Ш
Жер  бетіндегі  жаратылыс  жағдайы  әр  түрлі  терри 
оиялық  табиғат  кешендерінің  ерекшеліктерш,  олардық 
құрамын, байланысын, бір-біріне  тигізер әсерш, Н¥рамдас 
бөліктерінііі 
өзара  орналасу  зандылықтарын  ланд
міасЬгганү ғылымы зсрттсиді.
Осы 
ғылымның 
қалыптасуына  алғашқылардың
бірі  болып  орыс  ғалымы 
В.  В. Докучаев аитарлық-
тай  үлес  қосты.  Ол  территориялардыіі  таоиғат  жағдаи-
ларын  зерггеуғе  кешендік  принцип  қолданды.  Табш
ішоцестерді  меңгеру  үшін  табиғаттың  жеке  бөлігін  емес,
І І р О Ц С С Т е р д і  
м с д і ъ у у  
X
------ ---  . 
п а Л м г а т -
түтас бірлігін  тани  білу  керек деп  көрсетгі  Ғалым  іаоиғат 
тың  геогендік  және  биогендік  құрамдаі:  бөліктершщ  ара- 
катынасы  мен  өзара  әрекеттесу  зандылықтарын  ашатын 
ғылымның  керектігін  үғынды.  Табиғат  зоналары  іуралы
1900  жылдары  жазған  көптеген  мақалалары  осы  ғы-
Ш
1898
лымға негіз қалады. 
к-пгті*.
Бүдан  кейінгі  кезде  "ландшафт  үғымын  Л.С.Бергтің
еңбектерінен  кездестіреміз. Л.С.Бе^г ландшафтыға кең ма- 
ғына  берді.  Ол  географиялық  кешендердің  белгші  бір  аи- 
мяқта  қайталана  беретін  типтерін  де  (батпақ,  қүмды  ша- 
ғыл  шыршалы  орман,  т.б.)  пемесе  нақтылы  біртеррито-
риямен  шекгслетін  аймақгарьш  да  (Сарыарқа, Бетпақда 
ла  т.б.)  ландшафт  деп  үқгы.  Оның  бүл  тұжырымдары 
кейін  лаіідіиафт  туралы  теорияпың дамуына  непз  болды. 
Сейтіп,  XX  ғасырдың  30-жылцарынан  бастап  ланд 
ф
3

тыны  ти п ол оги я л ы қ   ж ән е  айм ақты қ  магы нада  ұғыну гво- 
графия  гы лы м ы н а берік енді. 
|
Л ан дш аф ты н ы   территориялы қ  кеш ендердің  типі  деп 
сан ауш ы лар  жараты лы сы   бір  текті,  бірақ  құрылы мдық 
бөліктері  әр   түрлі  болаты н  жер  беліктерін  бір  ландш афт 
түріне  н ем есе  территориялар  типіне  жатқызады.  Мысалы, 
көк  терек  аралас  қайы іщ ы   орм ан  ш оқтары  өскен  далалы 
ой ы сгар  м ен  қара  топы рақты   жазы қ  жерлердегі  астық  тұ- 
қ ы м дас  ш өптесінді да л а  екі түрлі ландш аф ты ға  жіктеледі.
Л ап дш аф ты л ы   аймақты   жеке-дара  территориялы қ та- 
биғат  кеш ені  деп   санауш ы лар  оны  бір-бірімен  террито- 
риялы қ  жағыиан  тұтасқан  қарапайы м  табиғат  кешендері- 
н ін   өзіндік  ерекш еліктерімен  сипатталатын,  қайталанбай- 
тын  күрделі  территориялы қ  ж үйе  ретіпде  таныды.  Демек,
жекелеген  л а н д ш а ф гы п ы ц   геологиялық  негізі,  жер бедері-^
н іц   түрі,  ю іи м ат  жағдайы,  гидрологиялық  режимі,  биоце- 
ноздары   бір-бірімсн  үйлесім   тауып,  көршілес жатқандары- 
нан табиғи  ш екарасы   арқылы  межеленеді.
Л андш аф ттану  ғы лы м ы ны ц  дамуы   ландш аф т  карта- 
сын  жасау  ісімен  тығыз  байланы сты .  Бұрынғы  КСРО-да 
жангіай  л а н д ш а ф т   картасын  жасау  екінші  дүниежүзілік 
соғыстан  кейін  қолға  алынды.  Кейіннеи  ірі,  орта,  ұсақ 
м асш табты   л ан дш аф т 
картасын 
жасауға  Ленинград, 
Латвия, 
Воронеж , 
Львов, 
т.б. 
университеттердіц 
ғалымдары   мсн  Казақстан  ғалымдары  атсалысты.  Лан- 
д ш а ф т   картасын  жасау  мен  далалы қ  ландш аф т  зерт- 
теулерініц 
қарқы нды  
жүргізілуі, 
лан дш аф т 
туралы 
теори ян ы ц   терец   талқылануы  лапдш афгтану  ғылымы 
ауқы м ы ны ц кецею іне  жол  апіты.
Қандай  ғы л ы м н ы ц   болсы н  дам уы нда  ғалымдар  ара- 
сындағы  пікір-таластыц, взекті  м әселелерді  ауы қ-ауы қбас 
қосыи,  талқы лап  оты руды ц  м ацы зы   ерскш е.  Ландш афт- 
танушы  галы м дарды п 
1
963  жылы  Алматы да  өткен  Бүкі- 
лодақты қ ксцесі,  1965 жылы  'Таулар мен  ш елді  аймақтар- 
д ы ц   лаіідінаф тары н  зсрттеу"  ііроблемалары па  арналған
а й м а қ іы қ   іы л ы м и   сим позиум   жәпс  басқа  шаралар  Қа- 
зақстан  лаіідіп аф гы   туралы  зерітсулердіц  нріс  алуына 
елеулі  ы қналы н  тигізді.  Бұл  орайда  қазақстанды қ зсрітеу- 
ш ілсрден  В.М .Чупахинді,  М .Ш .11 ш анқұловты,  А.В.Чигар- 
кииді, 
Г.В.Гельдисваны, 
т.б. 
атауға 
болады ..  70—80- 
ж ы лдарда 
Қазақстамдағы 
мұндай 
зерттсулер 
"Ертіс—• Қ арағанды ”  каналы  мсн  Іле,  Ертіс  езсндеріндегі  с> 
техникалы қ 
кепіендср 
құрылыстарына 
Оайланысты 
жүргізілді. 
. 
.
4

Л андш аф ты   зерттеу  бары сы нда  территориялық  таби 
ғат  кеш ендерінің  түзілісі,  құрамды қ  ж әне  құрылымды қ 
бөліктері,  географиялы қ  кеш ендсрді  түлетіп,  түрлендіру 
жолдары,  табиғат  байлықтарын  тиімді  пайдалану  сияқты
•  
• 
т  ёЁк
тық  географиясы  ғылыми  жағынан  терең  ж әне  ауқымды 
қарастырылды.  Оқырмандарға  ұсынып  отырган  осы  ең- 
бекте  д е  бұл  м әселелерге  егжей-тегжейлі  тоқталамыз.  Ал 
кітаптың  соңғы   тарауында  республика  территориясында- 
ғы  л ан дш аф ты л арды ң   географиялық  таралу  заңды лы қ- 
тарын  айқы ндайты н  оларды ң   зоналы қ  жүйесі  де,  аймақ- 
тық ж ән е биіктік белдеулік жүйесі де сипатталады.
Құрметті  оқы рмандар!  Кітап  мазмұны   туралы  ой-пі- 
кірлеріңізді,  әсір есе  байқалған  кемшіліктердің  орнын  то- 
лықтыруға  бағыт  сілтейтін  ақыл-кеңестеріңізді  зор  ықы- 
ласпен  қарсы  алам ы з.

Л А Н Д Ш А Ф Т Т А Н У   -  
ТЕРРИТОРИЯЛЫК ТАБИҒАТ
К Е Ш Е Н Д Е Р І 
ТУРАЛЫ  ІЛІМ
Т е п п и т о р и я л ы қ   т а б и ғ а т   к е ш е н д е р і  т у р а л ы   іл ім н ін   к а-
л ь п п а с ү ь ш а   б и о г е о ғ р а ф и я л ы қ   ғ ы л ы м н ы н   к е м е л д е н ш ,
б и о ц е н о з   б и о г е о ц е н о з   д е г е н   ұ ғ ы м д а р д ы н   б и о г с о і Р^Ф” Я' 
н ь ш   б а о л ы қ   с а л а л а р ы н а н   б ер ік   о р ы н   а л у ы   с е б е п   б о л д ы . 
Б и о ц е н о з   гірі  о р г а н й з м д е р д іц   т ір ш іл ік   е т іп ,  ө н іп -ө с у   ү ш
б іо   б іо ім с н   з а т   ж ө и е   э н е р г и я   а л м а с у   п р о ц е с і  н е г із ін д  
в 
\
б і р - б і р і м е н _ з а т   я в д .   _ _   н  
ы  
ПЯПЯл ы   ж е р л е р д е   т і р ш і л і К
ттоты н аП   т ү з іл г е н .  М ы с а л ы ,  д а л а л ы   ж е р л е р д е   т ір ш ш ік  
Э
ш
ш
м
н ,   ж ы л а н ,  қ а р с а қ ,  т ұ л  кі  ж э н е   д а л а  
п ән п і  ш ө п т е с ін д е р м е н  
қ о р е к т е н е д і.  О с ы н д а и  
қоректпг 
т ізб ек   б а й л а н ы с ы   а р қ ы л ы   ж о ғ а р ы д а ғ ы   аталған^тіріі  а ғ з ^  
л а р д а н   д а л а л ы қ   б и о ц е н о з   қ а л ы н т а с а д ы .  Б и о ц е н о з   ұ р ы қ
тятIV  ж е р с ін ү ,  т.б.  ж о л д а р м е н   д е  т ү зш е д і-
Б.ЮМСНОЗ  -   т ір и ііл ік   ст у ,  « н ін - е с ,  ж а г Да а л а р ь .  .р т а ^
э в о л ю ц н я л ы қ   п р о ц е с с   п ен   т а б н ғ и   с ұ р ы п т а л у д ы ц   н ә т н ж с - 
с ііг іе   ү й л с с ім   т а н қ а н   ө с ім д ік т е р   м сн   ж а и у а р л а р   т о о ы н а и
ш а л г а і і   т а б и ғ а т   к е ш с і .   О н ы ц   е з ін - ө з і  б а с қ а р ы н ,  д и п а - 
м и к ш іы қ   т е п е -т е ц д ік   с а қ т а й т ы н   қ а б іл е т .  н е м е с е   с а л ь  е-
т ы р м а л ы   т ұ р а қ т ы л ы ғ ы   б о л а д ы .  С а л ы с т ы р м а л ы   т' Уракт
л ы қ   -   б и о ц е н о з д ы   т у з е т ін   қ ұ р а м д а с   о ө л ік т е р д ін   (өсікідік - 
т ер   м е н   ж а н у а р л а р д ы ц )  ө н ін -ө с у   м ү м к ін ш іл іп н   іе ж с п , 
б е л г іл і  б ір   ө л ш е м   ш е г ін е н   ш ы ғ а р м а и т ь ш   ф а к т о р .  О сім дік - 
т ер   м е н   ж а н у а р л а р д ы ц   ө н іп -ө с у   м ү м к ін ш ш .г .  з о р .  М ы са- 
л ы   б ір   ү й   ш ы б ы н ы н ы ң   ұ р п а ғ ы   ж ы л   п ш н д е  б ү к ш   ж е р   ш ^  
о ь п і  
к а п т а п   к ст ер   е д і.  Б ір а қ   б и о ц е н о з д ы   т ү з е т ш   басқ а
ө с ім д ік т е р   м е н . 
^
т   п п іа іы   к ү р е с і  я ғ н и   а у а   м е н   қ о р ек т ік   з а т т а р ,  м ек еі:-ж аи - 
дан   алар  үлесі 
ү й  
ш ы б ы и ы н ы д  саны н  теж еп , в з.н е тэн   мс- 
ж е д е н  
а р т г ы р м а й д ы .  Т ір і 
ағзалар  ж и ш .п   о л а р д ы н  
жекс
ө
к
і
л
д
е
р
і
н
і
ц
 
е р е к ш е л ік т е р ш е   қ а р а й   ө з г е р іп   о т ы р а д ы -  ^ а л
п ы   аліғанда,  т ір і а ғ з а л а р д ы ц  ж ек е  ө қ ш д е р і  ірі о о л ғ а н   саиыні 
о л а р д ы ц   е а н ы   к е м и   б е р е д і.  М ы с а л ы ,  о а л   а р а с ы н ы ц
гі  200  м 2,  ү н д і  п іл ін ік і  -   30  к м 2.  Е ғер   т .р .  а п а л а р   е з .н с   т эи
ж и іл ік т ен   а р т ы и   к ет се,  с ө з   ж о қ ,  а н а т қ а   ұ ш ы р а и д ы .
Б и о ц е н о з д ы   қ ұ р а й т ы н   тір і  а ғ з а л а р   е з д е р ш ш   п р н ш  ік
....................... .. 
п п и я г п л і 
Һ
ү л
  о а и л а -
о о л а д і
к
11ЫС 1 ш л и ііч , 
--- - * 
___  
•  .
О р т а ға   ү й л е с у   т ір і  а ғ з а л а р д ы н  
бар л ы қ   қасистіері  к 
е р с к ш е л ік т е р ін :  п іш ін ін ,  т ү с ін , 
ф и зи к а л ы қ  әрекетіп  тлі-  П
г е л д е й   қ а м т и д ы .  М ы с а л ы ,  т о қ ы л д а қ т ы ц   бүк ш   мүшеч
а ғ а ш   қ а б ы ғ ы н ы ц   а с т ы н а н   ж ә н д ік т е р д і  т е р ш   ж еуге  і.к е 
д е л г с н ,  қ о я н н ы ц   т ү с і  ж ы л   м е з г ш д е р і  а у ы с қ а н   с а и ы н   ші 
рігі  о т ы р а д ы ,  с а р ш ұ н а қ т а р   ж а зғ ы   ш іл д е   м е н   қ ы сқ ы   суь

та ұйқыға  кетеді. Осылайіиа тірі апалар ортаны  мейлінше 
жаи-жақты  пайдаланады.  Демек,  орта  мен  биоценозды 
бір-бірінен  бөліп  қарауға  болмайды. 
Б елп л і  бір  оиоценоз- 
ды 
қ ұ р а й т ы н   тірі 
ағзалар  мен 
он ы   қ о р н іаған   орта 
биоге- 
оцеиоз иемесе 
экожүйе 
деп  а т а л а т ы н  т а б и г а т  
кешениі түзе-
да  Биогеоценоздыц  биогсндік  (өсімдіктер  мен  жануарлар 
дүниесі,  топырақ  жамылғысы)  және  геогендік  құрамдас 
бөліктері  (минералды  заттар, ауа, су, жылу энергиясы) бір- 
бірімен  ұдайы  өзара  әрекеттесіп,  өздерінің  динамика/іьіқ 
тепе-теңдігін  қалыптасіырады.  Тірі  ағзалардың  тірпшнгі- 
не  қажетті  жылу  мен  ылғал  режимінің  қолайлылығы  арт- 
Қан  сайын  қоректік  заттар  қоры  молайып,  биогеоценоз 
түр жағынан  күрделене түседі және де қолайсыз құбылыс-
тарға (жұт, індет, т.б.) төзімділігін арттырады.
Биогеоценоз  жергілікті  жер  жағдайыныц  ерекшелжтс- 
ріне байланысты  түзіледі.  Сондықтан  оның зоналық фак- 
тор  негізінде  пайда  болғаны  кең  апқапты  (орман,  орман- 
ды дала), ал  интразоналық фактор негізінде түзшгеш шек- 
теулі жерлерді ғана (қамысты  көл  жағасы мен бұталы  сай) 
қамтиды.  Биогеоценозды  түзетін  зоналық  және  азоналық 
факторлар  қатар  әрекет  ететіні  белгілі.  Демек,  биогеоце- 
нозды  жалпы  табиғат кешені  ретінде  танумен  бірге  белплі 
территориямен  шектелетін  территориялық табиғат кешеш 
ретінде  қарастыруға  болады.  Сонымен  әр  түрлі  террнго- 
риялық өлшемде занды  түрде  үйлесімін  тауып,  оір-оірімсн 
күрделі  әрексттесу  нәтижесінде  тұтасып,  раіігілері  (гсогра- 
фиялық  қабықтан  фацняға  дейіи)  түрлііне  болатын  іаон- 
ғи  құрамдас  бөліктерініц  бірлігін  территорнялық  табиғат 
кеиіені дсп  атайды. Ол  —  құрамдас және  құрылымдық бө- 
ліктерінің 
ұзақ 
жылдардағы 
даму 
эволюциясы 
нәтижесінде  салыстырмалы  тұрақтылыққа  ие  болған
жағдайда қалыптасады. 
.
Территориялық  табиғат  кешендерінің  табиғат  кешен-
дерінен  айырмашылығы  сол,  онда  барлық  құрамдас  бө- 
ліктердің  бітім  жаратылысы  бір-бірімен  үйлесім  табады, 
біртұтас  территория  құрайды.  Көгішілік  жағдайда  оның 
шекарасы табиғат кешендерімен дәл  келе бермейді. Мыса- 
лы  орманды  дала  ландшафгылық  территориялық  габи- 
ғаі  кешенінде  өзіне  тән  жануарлар  тобы  бар  шөптесінді, 
бұталы  және  орман  шоқтарынан  тұратын  биоценоздық
табиғат кешендері тараған.
Территориялық  табиғат  кешендері  құрлықтық  жәнс
мұхиттық  ортада  бірдей  болмайды.  Құрлықта  тарағанда-
ры  көбіне  голық  құрамдас  бөлікті болып  келеді. Тек  таои-

ғат  жағдайлары  қолайсыз  болып  кслетін  иолярлық  бел- 
деуде, аса биік тау басында,  климаты  өте құрғақ шөлде то- 
пырақ, өсімдік  жәнс  жануарлар дүниелері  нашар дамиды, 
кейдс  дамымайды,  яғни  құрамдас  бөлігі  толық  емес  тер- 
риториялық табиғат кешендерін  түзеді.  Мұхиттардың тер- 
риториялық табиғаг  кешендері  құрлықтардан  ғөрі ерекше 
болып  келеді.  Олар  аквальды  табнгат  кешендері  деп  ата- 
лады.  Бұлар  география  ғылымында  шамалы  зерттелген. 
Аквальды  табиғат  кешеидерінің құрамдас бөліктерінің құ- 
рылымы  ерекше, арнайы  зерттеуді қажет етеді.
География  ғылымында территориялық табиғат кешен- 
дерін  зергтеп,  картаға  түсіру  барысында  ландшафттану 
ілімі  қалыптасты.  Ол  алғашқы  қадамынан  бастап-ақ  тер- 
ригориялық  табиғат  кешендерінің  құрамын,  құрылым- 
дық  бөліктерін,  аймақтың таксономиялық  бірлік  жүйеле- 
ріи  қарастырумен  айналысты. Территориялық табиғат ке- 
шендерін  зерттеу,  карта  бетіне  түсіру,  табиғат  құбылыста- 
ры  мен  процестерін  күні бұрын  болжау,  халық  шаруашы- 
лығы  айналымында  тиімді  пайдалану  ландшафттанудың 
келелі мәселесі болып  саналады.
ТЕРРИТОРИЯЛЫҚ ТАБИҒАТ КЕШЁНДЕРІНІҢ ҚҰРАМЫ
заттар,
риялық таоиғат кешсіідерініц жеке бөліктерін құрамдас б»- 
лік  дец  атайды.  Соңғы  жылдардағы  ғылыми  зерттеулер 
геогендік және биогендік  құрамдас бэліктермен  бірге  энер-
нктердщ
берді.
Территориялық  табиғат  кешендерін  құрайтын  құрам- 
дас бөліктердің қандай  түрі болсын  —  заттық объект, олар 
белгілі  бір  заңцылықтар  бойынша  бір-бірімен  әрекеттесу 
арқылы  күрделілене  түседі.  Демек,  оларды  тек  даму  про- 
цесі  арқылы  ғана  танып-білуге  болады.  Мысалы,  алғаш- 
қы  тірі  ағзалар  су,  ауа  және  ...инералды  заттармен 
қоректеніп, 
органикалық 
заттар 
пайда 
болагык 
қарапайым  автотрофтылар  тобын  түзеді.  Кейіннен  даяр 
органикалық  заттармен  қоректенетін  гетеротрофты  тірі 
ағзалар  —  жануарлар  пайда  болған^)  Бұл  айтылған 
мысалдан  қарапайым  құрамдас  бөліктердің  —  алдыңғы, 
күрделілерінің  —  соңғы  орында  тұратындығын,  бірнеше 
қарапайым  құрамдас  бөліктердің  өзара  әрскеттесуінен 
күрделі бір құрамдас бөліктің иайда болатынын, құрамдас 
бөлік  өзгерістерінің  жеке-дара  дамымайтынын  ұғьшу 
қиын емес.
8

Ғалы Л ардьщ   түжырымдаліан  пікірлерімс  қарағаида, 
территориялық  табигат  кешеіщеріи  қүрайтын  құрамдас 
бнліктс
рді 
твмендегнис  жіктеугс 
оолі
Щ
ы
.
Геогенді құрамдас бнліккс:  жср қыртысы, ауа, су; 
энсргетикалық  қүрамдас  бнліктергс:  күи  ліергиясы,
жердің іінкі энергиясы;
биогенді  қүрамдас  бнліктергс:  нсімдіктср,  жануарлар,
топырақ жатады. 
ж
Осы  құрамдас бнліктсрдің түриііпе өлшсмдеп тсррито-
риялық  бнлпісктері  әр  түрлі  сатыдағы  немесе  таксоио-
миялық  бірлік  дәрсжссінде  территориялық  табигат  ке-
нгендсрімсн  қабысады.
Чабигаттьіқ 
құрамдас 
бнліктсрі 
өздерінс 
тән
заіи^ылық  бойынша  бар  болмысымен  әзгерін,  дамиды. 
Бірақ  олардың  қай-қайсысы  болса  да  жеке-дара  взгеріи, 
дами  алмайдід^  Барлық  құрамдас  бөліктер 
өзара 
әрс- 
кетгссу  арқылы  тұтас  бір 
з а л ы қ  
жүйеге  бірігеді.  Алайда 
құрамдас  бнліктің  қайсысына  қандай  күшпен  әрсксг  ете- 
тіні 
туралы 
және 
оның 
территориялық 
табиғат 
кспіендсрінің қалынтасуында  қандай  рнл  атқаратындыгы
туралы  әлі  күпге  дсйін  галымдар  арасында  иақты  пікір
ж о ^  
^шШ шшшшшшш^ш^^яшя^^шшшшшшшшшшшшшшщш^
Егер  жердің  пайда  болуып  академик  О.Ю.Шмидттің 
жорамалы 
бойыипіа 
түсінсек, 
онда 
тсрриториялық 
габиғат  кеиіеидсрін  құрайтыи  құрамдас  бөліктер  тізоегі 
алгашқы  пайда  болган  құрамдас  бвліктердің  бірі  —  жер 
қыртысынан  басталады.  Ол  жер  тарихында  күрделі 
эволюңиялық  даму  дәуірлеріи  басынан  ксшірген.  Әрбір 
дәуір  сайын  геологиялық  құрылысы  әр  түрлі  кслетін
жыныс қабаттары  жиналгагу
Жср  қыртысыи  түзетін  қабаттар жаратылысына  қарай
геосииклинальды, тсңіздік,  жанартаулық  және  материктік
болып  келеді.  Олар  территориялық  табигат  кешендеріііің
таксономиялық  бірлігі  —  физикалық-географиялық  ай-
мақтың  негізін  құрайды.  Табигатта  геологиялық  негіздің 
тұрақтылығы салыстырмалы  іпама. Ол  пайда болган  күн- 
нен  басган-ақ  жсрдің  ішкі  знсргиясы  (тектоникалық  қоз- 
ғалысы).мен  сыртқы  күштер  әрекетіне  (депудаңиялық 
жәнс  аккумуляңиялық  ироңестср)  байланысты  алгашқы 
құрыльгмдарын  өзгертсді.  Оны  литогенді  жыныстық  құ- 
рамы әр түрлі болып кслетін жамылғы басьп:  жатады. 
Гсологиялық  нсгіздің  осы  ксздегі  құрылымының  қа-