Л а ндшафтта ну

;'й:  Бүл  мысалдап  1987  жылдың  мамыр  айында  Алматы- 
дагы  ауа  тсмнсратурасынын, максимумы  27,9®, минимумы 
1-6,3°,  ортаіпасы  19,9°,  шық  нүктссініц  максимумы  14,5°, 
міннімчмы  1,3°,  оргашасы  8,2  болғандығы,  ауа  тсмнсра- 
турасы  мсн  ніық нүктесінің коррсляциялык коэффицисн- 
т і 
0,63  скспіп  білдік  Демек,  ш ық  пүктссі  ауа  температу- 
расыпа  гікслен  байланысты.  Оныц  тығьпдығы  63%.  қал 
ған 37':«' —і ғана басқа факторлардың үлесіпе тиеді.
Р.8.  коррелмциялық  коэффициснт  г  пөлден  бір  бүтіцгс 
дейіпгі олшеммен  нлшенедіде  100%=ке  көбейтілсді.  г  (0-1) 
оң таңбалы  (+) болса, Ү құбылыс  X  факторға тіқелей бай- 
ланысты  болады,  ал  г—(0—1)  теріс  таңбалы  (—)  болса,  Ү 
құбылыс  X  факторға  қарама-қарсы  байлапысты  болын 
Іелсді.
щ  Тсррпгорнялық  табиғат  ксшепдері  жаратылысы  меп
* 
*
түиліс  жолдарьша  қараи  әр  түрлі  таксаиомиялық  оірлік 
жүйссіпсн  орыи  алацы.  Атап  айтқанда,  ландіпафтыныц 
ангиақіық  және  типологиилық  бірлік  масштабы  1  :  500 
0ОО=пап  үсақ  картада  кнрсстіледі.  Ал  ұсақ  масштабты 
лаидпіафт картасы  ландпіафтынын, далалық ісрттсулеріи 
қажст 
стпеііді.  Олар  картографиялық  материалдар  мсп 
іылыми  іеографпилық әдебиеітердіц  негізіпде  жасалыиа- 
ды. Қа пр олардыц қоры  жеткілікті дәрежедс жинақталғаи. 
Щ  Оргаіпа  жәпе  ірі  масштабты  лаидиіафт  карталарыида 
нақтылы  лаидшафтылар  мсн  олардыц  морфологиилық 
қүрылымдары  көрсстілсді.  Бүларды  жасаудыц әдіс. тәсіл- 
реріиде  прншіипті  айырма  жоқ,  айырма тек  жұмыс  ауқы- 
мыпда гапа. Оргаиіа жәие ірі масштабты ландпіафт карта- 
.ларып  жасау  гопографинлық,  гектоникалық, гсологиялық 
:Геоморфолі)гнилық т.б.  картографинлық, аэросуреткс түсі- 
шу,  гарыпггық  сурегке  түсіру  матсриалдары  мси  гылыми 
Іқор  ессптеріпеп  әдсбисТтердеп  жииалатыи  ақпараттарды 
Ігоптастырудап  басталады.  Ғылыми  гсографиилық  ақиа- 
р ап ар   латімсп болгаи  жагдайда далалық лаидшафт черг- 
теулсрі  жүргізіледі.  Даладық  лаидшафт  зерттеуіпдегі 
бақыла\  нүктелеріпіц тытыздығы  ландшафг  картасыпыц 
масштабына қарай орналасады.
' > 
4-к е е т е
Карта  масштабы
1:500  000 
1:200  000 
1:100  000
Нүктелердін 
і
іі ри КЛІИ ЫҚТЫ РЫ
(м)  .
Карта  масшУабы 1 
______ _____
_______
Нүктелердін
аракашык.тығы  ;
(м)
----------------- ---------------- --------------------- ------ ■
--- 4
5000
2000
1000
1
1:50  000 
! 
1:25  000 
| 
1:10  000 
• 
____ :__ _І
500  —  100 
! 
250  — 
50 
і 
100  — 
10 
1

Ландшафт картасы  жасалынатын территориянық кар- 
тографиялық,  географиялық  ақпараттары  толық  жинақ^ 
талған  соң,  карта  бетіне  түсетін  территориялык  табиғат 
кешендері  түгенделіп,  физиономиялық  белгілері  апықта* 
лады,  әрқайсысының  ландшафт  картасындагы  кескіні 
межеленеді.  Картографиялық  ценза  (бага)  бойынша 
картадагы  кескіннің  ені  де,  ұзындығы  да  2  мм-ге  жеткені 
ғана  ландшафт  картасында  көрсетіледі,  ал  масштабқаі 
ілінбегені  жинақталу  барысында  түсіп  қалады.  Егер  кесі 
кінге  ие  бола  алмаған  территориялық  табиғат  кешендері 
ландшафт  ерекшеліктерін  анықтайтын  болса,  онда  олар* 
дың  таралу  ареалдары  ландшафт  картасында  шарттьь 
белгілердің  көмегімен  көрсетіледі.  Мысалы,  Қазақстан- 
ның  шөлейт  зонасында  жиі  кездесетін  сортаңдар,  немесе 
бидайықты  ойыстар  таралу  ареалдарында  ғана  белгілені
ген. 
I
Ландшафт  карталарына  түсірілген  территориялық 
табиғаг  кешендерінің  кескін  дәрежесіне  қарай  тогітастыі 
рылып,  түрліше  шартты  белгілермен  көрсстіледі.  Фацйя| 
лары  штрихтермен,  қоныстары  арабтың кіші әрііттерімең,' 
жергілікті  жері  рим  сандарымен,  ландшафтылары  араб 
сандарымсн,  лаидшафг  типтері  түрлі  түсті  бояулармен 
белгйіепеді.  Ландшафг  кар гасындагы  шартты  белгілердің 
тексінде  территориялық  габигат  кешендерінің литологияі 
лық  құрамдары,  жер  бедерініц  пішіндері,  топырақ  ж ән | 
өсімдік  жамылғылары  көрсетіледі.  Мысалы,  пролювийлі 
малта  тастан,  құмнан,  саздақтан  түэілт,  қызыл  кұрең 
топыраққа  эфемерлер  мен  селеулі,  бетегелі  шөитесіндері 
өскен тау алды жазықтар. 
’
Ландшафт  картасы  зоналық  және  азоналық  факгор- 
лардың  әрекет  етуі  негізінде  түзілетін  территорияЛьш 
табигат  кешендерінің  қағаз  бетіндегі  көріиісі  болгандық-; 
тан,  гылымк  мәселелермен  бірге  сан  алуан  қолданбалы 
мәселелерді де  шепіуде  үлкен  рөл  атқарады.  Алайда  қаіН 
дай  гана  қолданбалы  мақсатқа  қолдапсақ  та,  олардың 
кескіні  өзгертілмейді,  тек  кескіннің  тскстілі  мазмұндары 
қосымша ғылыми ақпараттармеи толықтырылады. 
|  
Ландш афтылардың  ирофильдері 
кебіне  олардың 
құрамдас және  құрылымдық бөліктерінің биіктік бағытта- 
ғы  орналасуларын  модельдеу  үшін  кескінделеді.  Кейде 
табиғат жағадайлары  қатал жерлерді: шөлді, таулы аймақ- 
тарды  т.б.  таныи  білу  үшін де  жасалады.  Олардың  марш- 
руттары  жергілікті  жер  ерекшеліктеріне  байланысты  түзу 
сызықты  да,  күрдслі  ирек  сызықты  да  бола  береді,  тек
88

зерттелеіін  зим эқты қ  бзрлык,  территориялық  табиғат 
кешендеріі
і
-
қ и ы п
 
өтулері  шарт.  Ландшафт  профильдерін 
кескііідсуде  де  лаидшафт  картасын  жасау  кезіндегі  баян- 
далған  зсрттеу  әдіс-тәсілдер  қолдаиылады.  Бұлар да  ұсақ, 
орташа  және  ірі  масштабты  болып  бөлінеді.  Қандай  да 
ландшафтылық  зерттеу болсын  географиялық кешендер- 
ді  карта  бстіне  түсіріп,  профильде  кескіндегенде  гана  то- 
лық мағыналы болып келеді.
ҚАЗАҚСТАН Н ЫҢ ЛАНДШАФТЫЛАРЫ
Қазақстан  Республикасы  солтүстік  жарты  шардың 
қоңыржай белдеуінде орналасқан. Мұнда жылу режимі әр 
маусымда  әр  түрлі,  сондықтан  геоморфологиялық  про- 
цестердің,  климат  жағдайыныц,  қар  жамылғысының,  өз- 
ендердің  гидрологиялық  режимдерінің  маусымдылығы 
айқын  байқалады.  Климаттың  қалыптасуына  қыста  арк- 
тикалық және  полярлық, жазда полярлық және тропиктік 
ауа  массасы  әсер  етеді.  Климатына  байланысты  табиғат 
жагдайлары  әр  түрлі болып  келеді де, табиғаттың ерекше 
құбылыстары  мен  процестерінің  әсерінен  ландшафтысы 
жиі-жиі өзгеріи тұрады.
Республика территориясының орасан үлкендігіне, оро- 
графиясыныц  ерекшелігінен  тым  континентті  болуына, 
әртекті  жазықтар  (мүсіндік,  аккумуляциялық, денудация- 
лық) .мен  әр  түрлі биіктіктегі таудың  (аласа,  биіктігі орта- 
ша  жәпс  аса  биік)  кең  аймақты  қамтуына,  Сібірдің  суық 
қысы,  Орта  Азияныц  ыстық  жазымен  ұштасып  жатуына 
байлапысты  Қазақстацның  лаидшафтысы  бірнеше  типті  . 
болын  келеді.  Жалпы  олар  қоңыржай  белдеудің жазықты 
және таулы  аймақтық топтарына  жатады.  Жазық аймақ- 
тардағы  лапдшафтысы  зоналы,  таулы  аймақтардагы 
ландпіафтысы  азоналы.  Биіктік  белдеу  рет  бойынша 
жүйеленсді.
I. КАЗАК.СТАННЫҢ ЖАЗЬІҚ АЙМАҚТАРЫНЫН ЛАНДШАФТЫЛАРЫ
Қазақстан  жерінің  90%-ін  жазық  алып  жатыр.  Олар 
оңтүстіктсн солтүстікке  1600 км-ге, батыстан шығысқа 3000 
км-ге  созылгаи.  Геологиялық-геоморфологиялық,  радиа- 
циялық,  атмосфералық,  циркуляциялық  факторлардың 
зоналық  айырма  жасап  әрекет  етуіне  қарай  орманды 
дала, дала, півлейт, шөл зонасьі ландшафтысының терри- 
ториялық бнлшектенуіпе себспші болғаи.

ОРМАНДЫ ДАЛА ЗОНАСЫНЫҢ ЛАНДШАФТЫЛАРЫ
Орманды дала зонасының ландшафтылары Солтүстік 
Қазақстан,  Қостанай,  Көкшетау,  Павлодар  облыстарында 
тараған,  оңтүстік  шекарасы  Қостанай  және  Көкшетау 
қалаларының  ендіктері  бойынша  өтеді,  жалпы  көлемі  1 
млн.га,  Қазақстан  территориясының  0,4%.  Бұл  жердің 
тектоникалық  құрылымы  жер  қыртысының  мезозойға 
дейінгі  қатнарлану  кезінде  түзілген,  мезокайнозойлық 
тарихы  жас  нлатформалық  жазықты  жағдайда  өтуде. 
Қазірғі  жер  бедері  тегіс,  жазық,  ал  оңтүстігінде  ежелгі 
таулардың  ұсақ  ш оқылы  жұрнақтарьі  сақталған  қырат. 
Жер бедері  кешендерінің  пішіндері  мен  топырақ  қабатын 
түзуші 
жыныстары 
аллювийлі 
жәңе 
көлтабанды- 
аллювийлі  саздақтан  ұсақ  құмнан  тұрады.  Топырақ  пен 
грунт  қабаты  ылғалға  көп  мөшерде  қаныққан,  көбіне 
гидроморфты  болып  келеді.  Бұл  зонаның  климаты 
қоңыржай 
континентті, 
10°С-тан 
жоғары 
ауа 
температурасының 
жылдық  қосындысы  1950—2200°С, 
жылдық жауын-шашынның орташа мөлшері 300—350 мм| 
ылғалдану  коэффициенті  0,77—0,56.  Өніп-өсу  кезеңінің 
ұзақтығы 
120—145 
күн, 
қуаңшылық 
жылдардың 
қ а ^ а л а н у ы  20—30%. Мұнда  Батыс Сібірдің орманды дала
қазақстандық  нұсқасы  дамыған.  Ол 
суффозиялық 
немесе 
ежелгі 
көлтабандық 
дала 
ойыстарында  өсетін  орман  шоқтары  және  тегіс  жазық- 
тағы  дәнді  шөптесін  мен  әр  түрлі  шөптесіннен  тұрады. 
Территориялық  табиғат  кешендерінің  негізгі  түрінің 
таралу  сипатына  қарай  орманды  дала  екі зонаға  бөлінеді. 
Олар: типті және типті емес орманды дала.
Типті  орманды  дала  зонасы  солтүстік ендіктің 55°-нан 
солтүстікке қарай (Қызылжар қаласының солтүстігінде) 
қоңыржай  ылғалды климат жағдайында дамыған.  Ылғал- 
дану  коэффициенті  0,77—0,63.  Жер  бедері  мен  топырақ 
қаоатын  түзуші  жыныстардың  литологиялық  құрамы 
мен  территорияның  тілімденуі  сипатына  байланысты
ландш афтыларының 
құрылымдық 
ерекшелігі
қалыптасқан.  Жер  бедері  жақсы  тілімденген  саздақты
тегіс  жазықтағы  өзен  аңғары  беткейлерінің  жоғары
бөліктершде  кәдімгі  орташа  қарашірікті  топырақта  өсетін
әр түрлі шөптесіндшер бар.  Жср бедері нашар тілімденген
саздақты  тегіс  жазықтағы  шалғынды  қара  топыраққа
өсетін  дәнді  шөптесіндер  өседі.  Топырағының  ылғалы
мол әрі құнарлы келеді. Жер түгелдей жыртылған. Құмды
және 
құмаитты 
жазықтарда 
сұр 
түсті 
топырақ 
қалыптасып.  оған  клйктнпм  ппм
андшафтысының
90

саз  балшықты  қабаты  бар  саздақты  жонда  сортанданған 
сұр  түсті  сортаң  топырақ  қалыптасып,  онда  қайынды- 
көктеректі  орман  шоқтары  өседі.  Ащы  және  карбонатты 
саз  балшықты  табаны  тегіс  ойпаң  жерлерде  сортаңды, 
сортаңданған  және  карбонатты  Шалғынды  қара  топырақ 
қалыптасып,  оған  әр  түрлі  шөптесінділерден  тұратын 
шалғындар 
орналасқан. 
Интразоналы 
жағдайда 
шалғынды  дала  сортаңы  қалыптасып,  оларға  галофитті 
шалғындар  тараған.  Өзен  жайылмасының  шалғынды 
топырағына  биік  өсетін  шалғынды  шөптесіндермен  бірге 
батпақтанған  шымтезекті топырағына  өлең шөпті  қамыс 
өскен. Сондай-ақ гидроморфты көлшіктер де кездеседі.
Солтүстік  ендіктің  55°-нан  оңтүстікке  қарай  (Қызыл- 
жар  қаласының  оңтүстігінде)  орманды  дала  зонасының 
типті емес бөлігі орналасқан.  Бұл жердің климаты орман- 
ды  далаға  ұқсайды,  ылғалдану  коэффициенті  төмен 
(0,63—0,56). 
Мұнда 
саздақты 
жыныстан 
түзілген 
көлтабанды-аллювийлі,  деллювийлі,  пролювийлі  және 
денудаңиялық  жолмен  пайда  болған  жонды  жазықтар 
бар.  Оңтүстікке  қарай  қара  топырақта  дәнді  шөптесінді, 
әр түрлі  шөптесінді  шалғындар  және  әр  түрлі  шөптесінді
—  қызыл  бозды  дала  өсімдіктері  тараған.  Сазбалшықтан 
түзілген  тегіс  көлтабанды  ойпаңның  сұр  түсті  топырағы 
мен  сортаң  топырағына  көктеректі  қайың  мен  тал 
ағаштарының 
орман 
шоқтары 
өскен. 
Ландшафт 
кешендерінде  шалғынды-  далалы  және  далалы  сортаң, 
шалғынды  сор,  өлең  шөпті  қамыс  өскен  батпақтар,  кіші- 
гірім 
өзекше 
көлшіктер 
жиі 
кездеседі. 
Өзен 
жайылмасының 
шалғынды 
және 
шалгынды 
сор 
топырақтарына  әр  түрлі  шөптесінді-дәнді  шөптесін өскен 
шалғындар дамыған.
Ландшафтының |  басқа  типтерімен  салыстырғанда, 
орманды  далада  жануарлар  дүниесі  жақсы  сақталған. 
Көбіне  орманды  фауна  басым.  Мұнда  дала  тышқандары, 
ақ қоян, түлкі,  қасқыр көп  кездеседі. Үкі, қаршыға, бұлды- 
рық,  ителгі,  ұзақ,  қарға  сияқты  құстар  тіршілік  етеді.  Бұ- 
лан мен жабайы шошқа да мекен жай тапқан.
Орманды 
даланың 
50—55%-і 
егіске 
жарамды. 
Жайылым 
мен 
шабындық 
та 
баршылық. 
Мал 
шаруашылығы сүтті-етті мал өсіруге бағытталған.
ДАЛА ЗОНАСЫНЫҢ ЛАНДШАФТЫЛАРЫ
Қазақстан  жеріндегі  дала  ландшафтылары  Касний 
маңы  ойпаты  жазыгынан  Алгай  тауларына  дейіигі  2200 
км-ге  созылған.  Олардың  епі  жер  бедері,  климат  т.б. 
ландшафт  түзуші  факторларға  байланысты  40—140  км-ге
91

(кейде 
400 
км-ге 
жетеді) 
дейін 
ауытқиды. 
Далі 
ландшафтылары 
77 
млн.га 
жерге 
тараған, 
яғни 
республика  жерініқ  29%-ін  алып  жатыр.  Олар  Каспий 
маңы  ойпатының  солтустігінде,  Жалпы  Сыртта,  Орад 
тауы  алдындағы  борлы  үстіртте,  Торғай  үстіртшде,  Сары- 
арқада  және  Батыс  Сібір  ойпатының  Қазақстандық  бөлі- 
гінде  дамыған.  Бұл  жерлердің  тектоникалық  құрылымы 
мен  геологиялық  құрылысы  әр түрлі болып  келеді. Орал, 
Мұғалжар  тауларына  дейінгі  батыс  бөлігі  ежелгі  плат- 
форманың  плиталық  жазығынан  тұрады.  Мұнда  дала 
ландшафтысы  теңіз  табанды  саз  балшықты,  борлы 
жыныстардың  негізінде  қалыгітасқан.  Орал,  Мұғалжар 
тауларының  шығысында  жатқан  далалар  жас  платфор- 
маның  шитті  және  плиталы  жазықтарында  дамыған. 
Олар  теңіздік  және  құрлықтық  жағдайда  қабаттасып, 
қаттасқан  лесс  тәрізді  саздақтан,  қиырш ық  тастьі 
саздақтан-және  сазды  жыныстан  түзілген.  Жер  бедері  әр 
түрлі  болып  келеді.  Тектоникалық  құрылымына  қарай 
жер 
бедері 
ойпатты, 
қыратты, 
үстіртті 
болып 
ажыратылады. 
Сарыарқада 
ежелгі  таулардың 
ұсақ 
шоқылы  жұрнақтары  кездеседі.  Жер  бедерінің  барлық 
деңгейінДе  де  қуаң  және  құрғақ  континентті  климат 
қалыптасқан.  Солгүстігіндегі  қоңыржай  қуаң  климат, 
оңтүстігінде  құрғақ  континептті  климатпен  алмасады. 
Жалпы  дала  ландшафтысы  гараган  жерде  қыс.  суьщ| 
құрғақ  болады.  қар  жамылғысы  20—30  см,  жер  бетіндегі 
тоңды  қабаттың қалыңдығы  1—1,5 м-ге дейін  жетеді. Қыс- 
та  арктикалық суық ауа  массасы  мен  сібірлік антициклон 
жиі-жиі  болып  тұрады.  Ол  кезде  ауа  райы  2—3  күнге 
созьілған  қарлы  боран  болып  басталады  да,  соңы  —  40°С
жететін аязбен жалғасады. 
.. 
.Д
Жазы  ыстық,  құрғақ,  жиі-жиі  аңызақ  жел  соғып  тұра- 
Д.ы.  Атмосфералық  жауын-шашын  көбіне  батыстан  келе- 
тін  ауа  массасымен  тасымалданады.  Олар  негізінен  жыл- 
дың жылы  айларында түседі. Жауын-шашынның орташа 
жылдық мөлшері 310—220 мм. Территорияның ылғалдану 
коэффициенті 0,57—0,27.10°С-ден жоғары болатын ауа тем- 
пературасының 
жиыны 
2150—3000, 
өніп-өсу 
кезеңі 
135—170  күндей.  Өніп-өсу  кезеңінде  аңызақ  жел  мен 
қуаңшылық  жиі  қайталанады.  Куаңшылық  жылдардың 
қайталануы  солтүстігінде  40—50,  оңтүстігінде  70—80%. 
Климаттың  құрғақшылығы 
мен  жиі  қайталанатын 
кұрғақшылыққа 
құрлық 
беті 
суының 
сипаты, 
гидрологиялық  рсжимі  тікелей  байланысты  болады 
Жергілікті  өзен  торы  өте  нашар  дамыған.  Олар  жаз 
аиларында  түгелдей  қүрғап  қалады.  Түрақты  ағысы  бар 
Жайық,  Ертіс  өзендері  басқа  аймақтардан  бастау  алады.
92

Олардың  жылдык,  ағынының  80—90%-і  көктемгі  су 
тасқынына  тұспа-гұс  келеді.  Жалпы  дала  тұщы  су 
қорының  су  қорының  жетімсіздігінен  тапшылық  көреді. 
Топырақ,  өсімдік  жамылғылары  жылу  мен  ылғал  қаты- 
насының  сипатына  байланысты  қалыптасады.  Далада 
құнары  мол  (қордалы  шіріндісі  10—15%),  қалыңцығы 
80-100  см-ге  жететін  шымды  топырақ  дамыған.  Өсімдік 
жамылғысы әр түрлі шөптесіндерден түзілген. Жамылғы- 
сы  биік  (1—1,5  м)  және  бітік  өскен,  түрі  мен  реңі  алуан 
түрлі  болып  келеді,  1  м2  жерде  50-ден  астам  өсімдік  түрі 
кездеседі.  Қазақстан  даласында  құрғақ  климат  пен 
аңызақ  желге  төзімді  көде,  бетеге,  селеу,  боз,  бидайық, 
сұлыбас,  арпабас, 
атқонақ,  түлкіқұйрық,  қоңырбас 
сияқты  дәнді  шөптесіндер  өседі.  Ондағы  әрбір  тамшы  су 
топырақ  құнарының  артуьі  мен  өсімдік  жамылғысының 
өніп-өсуіне зор ықпал етеді. Дала ойыстарында, өзектерде, 
қара 
сулы 
жайылмаларда, 
өзен 
аңғарларында 
шалғындық  өсімдіктер  тараған.  Жыраларда,  сайларда, 
өзен  арналары бойында бұталар мен орман  шоқтарының 
жасыл  желектері дамыған. Дала  тағылары да  алуан  түрлі. 
Ең  көп  кездесетіндеріне  түрлі  тышқандар,  қасқыр,  түлкі, 
қарсақ,  борсық,  күзен,  бүркіт,  қаршыға,  жылан,  кесіртке, 
т.б. жатады. Дала ежелден  халықтардың жиі қоныстанған
жайылымдық,  шабындық  және  егістік  жерлері  болып 
саналады.
1  Территориясының  ерекшелігіне  қарай  далальіқ  ланд-
В І ф т   типі  төмендегіше  төрт  зонаға  бөлінеді:  Олар:  1) 
кәдімгі шіріндісі орташа  қара топырақты  жердегі әр түрлі 
шөптесінді  боз  өскен  қоңыржай  қуаң  дала;  2)  шіріндісі 
шамалы  жердегі  әр  түрлі  шөптесінді-бетегелі  -  боз  өскен 
қуаң  дала;  3)  күңгірт  қызыл  қоңыр  топырақты  жердегі 
бетегелі  -  боз  өскен  қоңыржай  құрғақ  дала;  4)  нағыз 
қызыл қоңыр топырақты жердегі бозды бетеге өскен дала. 
Бұл  аталған  дала  ландшафтысының  зона  бөліктерінің 
барлығында  да  кешенділік  байқалады.  Ландшафтының 
құрылымында шалғынды-далалы, далалы, шөлді-далалы 
сортаң жерлер бар. Ландшафт құрылымының кешенділігі 
Трунт және топырақ қабаттарьшың ылғал режимі мен тұз- 
дыльіғына байланысты  болып  келеді.  Ал  грунт пен тогіы- 
рақ қабаттарындағы судың, тұ щың таралуына жер бедері- 
нің  орташа  және 
ұсақ  өлшемді  айырмалары,  оларды 
түзетін  жыныстардың  литогендік  қурамы  зор  әсер  етеді. 
Далалы  ландшафт  типінің  кәдімгі  сызбанұсқасын  көз 
алдыңызға  келтірсеи,  грунт  пен  топырақ  жамылғысы 
тұщыланған  дала  ойыстарында  шалғынды-далалы,  тегіс 
жазықтарда  кәдімгі  далалы,  ащы  көл  маңындағы  немссе
93

өзен  «оиыидағы  қатқылдарда  шөлді-далалы  сортаң  жер 
таракам. 
Я
Кәдімгі  шірііідісі  орташа  қара  топырақты  жерлердегі 
әр түрлі  шніпссіііді-боз  өскен  қоңыржай  қуаң дала.  Бұлар 
Батыс  Қазақстак,  Ақтөбе,  Торғай,  Қостанай,  Солтүстік 
Қазақстаи,  Кнкшетау,  Павлодар  облыстарырының терри- 
торияларымда дамыған.  Негізінен, Жалгіы  Сырт пен Орал 
тауы  алдыкдағы  денудаңиялық-аккумуляциялық  жазық- 
тарда,  Торғай  тнргкүлді  елкесінде,  Көкшетау  қыратының 
тұгырлы  жазығыкда,  Қазақстанға  шектес  жатқан  Батыс 
Сібірдіц  сжсягі  жәпе  қазіргі  келтабанды  жазығында  қа- 
лыптасқан.  Бсткейлері сай-саламен тілімденген жонды бе- 
лестср,  жазиралы  кең  жазықтармен  алма  кезек  алмасып 
жатады.  Климаты  қоңыржай  қуаң  континентті,  жылына 
орта  ссскксн  310—290  мм-дей 
жауын-шашын  түседі, 
Жылу  мск  ылғал  балансының  қатынасы  құнарлы  қара 
топырақтың  қалыптасуына  қолайлы.  Өсімдік  жамыл- 
ғысы  мол  нкім  беретін  әр  түрлі  шөптесін  мен  боздан 
құралғак.  Жакуарлар  дүниелері  де  бай.  Суыр,  сарытыш- 
қан,  дала  тыш қаны,  қасқыр,  түлкі,  дуадақ,  бұлдырық, 
бүркіт,  ктслгі,  бнктсргі,  қаршыга сияқтылар тіршілік етеді. 
Лакдімафтыларының  кегізгі  түрлерін  кәдімгі  және  карбо- 
натты  қара токыраққа нсетін  әр  гүрлі шөптесінді -  қызыл 
бозды  нсімдік  жамылғысы  тараған  саздақтан  түзілген 
депудацкялық  жазықтар;  қурылымында  шалгынды-дала 
сортацы  жпі  ксздесетін  кәдімгі  қара  топыраққа  өскен  әр 
түрлі 
11
і н і
ітссіі
і д
і-бозды  шөп  жамылғысы  дамыған  лесс 
аралас  саздақтаи  түзілген  көлтабандық-эллювийлі  ойгіат- 
ты  жазықгар;  кәдімгі  қара  топыраққа  өскен  бұталы-кнде- 
лі-қы 
і ы л  
боздьі  нсімдік  жамылгысы  бар  саздақтан  түзіл-
гек  дсл.іконкйлі-кролювийлі  қыратты  жазықтар  құрайды. 
Бұлармск  бірге  сыртқы  белесгердің  қыраттарында  және 
жокды  жазықтарда  сортаң  жерлер  жиі  кездеседі де,  ланд- 
ш афтыкыц  құрамдас  бөлігін  күрдслендіре  түседі.  Беткей- 
дсгі  жыралар  мсп  сай-салаларында  байрақ орман  шоқта- 
ры  мск  бұталар  ескен.  Ландшафт  кешспін  суффозиялық 
жолмсм  түзілстім  ойысгарындағы  шалғынды  қара  топы- 
раққа  нсстік  бкдайықты,  еркекшепті,  т.б.  әр  түрлі  шөпте- 
сіпді  кіалгындар  да  түрлендіре  түседі.  Тұзды  келдері  мен 
аіцы  кол  маңыпдағы  кел  суының  тартылуынан  түзілген 
кел іао.міды  жазықтарда  шалғынды-далалы  сортаң  мен 
борықгы,  қатқылды  сор  жерлср  тараған.  Қарашірігі  орта- 
ша  қара  юпырақты  жердсгі  әр түрлі шептесінді-боз өскен 
қоцыржак  қуац  дала  сгіп  піаруаніылығы  дамыған  ланд- 
ш афіы   қаіары па  жатады.  Шабындықтары  мен  жайы- 
лымдары да  баршылық. Оларды  аздырмай  халық шаруа- 
шылыгымда  тиімді  пайдалану  үшін  үздіксіз  жел,  су  эро-

жүктеу/скачать 9,71 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: