Л-фараби атында ы аза лтты

226
Хабаршы.  Журналистика, Баспа ісі, Жўртшылыќпен байланыс сериясы                2011  (30)2 
димо уделять большое внимание деловой переписке 
и документации, поскольку официально – деловой 
перевод применяется в финансовых, юридических, 
политических  и  дипломатических  сферах  деятель-
ности.
Основная цель официально – делового перевода 
– передача информации максимально точно, и ни в 
коем случае нельзя менять и искажать смысл текста. 
Однако  и  в  этом  виде  перевода  существуют  труд-
ности, так как перевод официальных и деловых пу-
бликаций необходимо  осуществлять с учетом всех 
языковых и культурных традиций [3;73].
К переводу официально-деловой документации 
предъявляются особые требования:
Точность  перевода.  Она  обеспечивается  адек-
ватной передачей прецизионной лексики, содержа-
щейся  в  подобных  текстах.  Это  касается  передачи 
имен  собственных  (фамилии,  имена,  географиче-
ские и административные реалии и т.д.): The Hague 
– Гаага; The English Channel – Ла Маш.
Точность официально-делового перевода также 
связана с корректной передачей цифровых данных 
и использованием соответствующей терминологии, 
ср.  ставшие  интернациональными  англоязычные 
термины  и  сокращения,  обозначающие  базисные 
условия  поставки,  которые  используются  при  за-
ключении контрактов: Ex-Factory, Ex-Mill, Ex-Work 
– с завода-поставщика (франко-завод – покупатель 
несет  все  расходы,  связанные  с  транспортировкой 
товара с завода-поставщика), FCP – фрахт или иная 
доставка оплачены до места назначения («до наиме-
нования порта/пункта»).
Наличие многочисленных сокращений создает 
трудности  для  перевода.  В  частности,  переводчик 
официально-делового  текста  должен  знать  такие 
сокращения, как например: z – zero, y, yr – year, yd 
– yard, d – date, xd – without dividends, xr – without 
rights,  xw  –  without  warrants,  vou  –  voucher,  TM  – 
trade mark, TDY – temporary duty, qq – questions. R.P. 
– reply paid, pt – payment, pw – per week, p.a. – per 
annum, POD – port of destination, FOC – free of charge, 
FOB – free on board, FIO – free in and out. 
Идиоматичность 
перевода. 
Официально-
деловая  речь  насыщена  идиомами,  и  переводчик 
должен  стремиться  к  тому,  чтобы  используемые  в 
переводе идиоматические выражения отвечали кри-
терию  семантико-стилистической  адекватности  и 
частотности использования (соответствие современ-
ной норме речи, узусу), ср.: top level talks – перего-
воры на самом высоком уровне, people of good will – 
люди доброй воли, high contracting parties – высокие 
договаривающиеся стороны, on behalf and instruction 
– от имени  по поручению.
Перевод  официальной  документации  требует 
исчерпывающей  передачи  информации,  сообщае-
мой тем или иным официальным документом, и без-
оговорочного соответствия речевой норме, принятой 
в языке перевода для официальных текстов. Адресат 
перевода  должен  получить  перевод  в  привычной 
языковой форме. Поэтому для переводчика офици-
альной  документации  важно  иметь  представление 
о  том,  каковы  особенности  ее  лингвистического 
оформления в языке перевода. При этом необходимо 
учитывать тот факт, что в оформлении официально-
деловых документов в европейских языках имеются 
определенные  лингвистические  универсалии,  как-
то: нейтральный тон изложения, высокая стандарти-
зация языка, насыщенность языковыми штампами (в 
ответ на Ваше письмо – in reply to your letter, прийти 
к соглашению – to reach an agreement,), канцеляриз-
мами (к письму прилагается… – enclosed herewith, 
в отношении вашего письма – with reference to your 
letter, annexed instrument – прилагаемый документ), 
архаизмами (hereinafter, hereunto) и нек. др.
В  области  синтаксиса  официально-деловой 
стиль отдает предпочтение сложным предложениям, 
отражающим последовательность фактов, их причи-
ны, мотивы и обстоятельственные характеристики, 
ср.: In case the packing fails to secure safety of the goods 
while in transit and the fact is certifi ed by a Commercial 
Inspection Report drawn up on Russia frontier, the Seller 
will make up for all the losses occurred for the Buyer 
because of undue packing. – В случае, если упаковка 
не обеспечит сохранность товара, на что будет со-
ставлен коммерческий акт на границе России, Про-
давец  возместит  все  убытки  Покупателю,  вызван-
ные ненадлежащей упаковкой.
Именно клишированность официально-деловой 
речи может вызвать значительные затруднения у на-
чинающего  переводчика,  поскольку  оптимальный 
вариант  перевода,  как  правило,  связан  с  заменой 
(субституцией) русского штампа соответствующим 
английским  штампом  (и  наоборот),  как  в  следую-
щих  примерах:  Мы  займемся  вашим  заказом  не-
медленно. – We shall attend to your order immediately. 
Ждем вашего счета за работу. – We await receipt of 
your  invoice  for  the  work  done.  Особенно  ярко  это 
проявляется в оформлении зачинов и концовок при 
переводе деловой переписки, например: In reference 
to our telephone conversation…- В соответствии с на-
шим  телефонным  разговором…,  We  look  forward 
with interest to our continued cooperative efforts. – Мы 
искренне надеемся на продолжение наших совмест-
ных усилий.
Перевод  официально-деловой  документации 
требует хорошего знания экономической лексики из 
сферы транспортировки, складирования, коммерци-
ализации  товаров,  выставления  счетов  и  платежей 
(invoice  –  счет-фактура,  bill  of  lading  –  накладная, 
terms of delivery – условия поставки, freight – фрахт) 
а также юридической лексики (в особенности, тер-
минологии налоговго права).
Кроме  того,  необходимо  учитывать  особенно-
сти  перевода  официально-деловой  документации, 
обусловленные  социокультурными  свойствами  ан-
глийского языка. В данном случае речь идет о функ-
циональном отличии иностранного языка от родно-
го и о владении теми средствами общения, которые 

227
неотделимы от породившей тот или иной язык куль-
туры.
В  частности,  работая  с  переводом  на  англий-
ский  язык  необходимо  помнить  о  тех  стратегиях 
вежливости,  которые  приняты  в  английской  речи. 
Например, для английской деловой речи характерно 
стремление  избежать  чрезмерной  категоричности 
высказывания. Когда носитель русского языка гово-
рит «думаю, что Вы не правы», англичанин замечает 
«я не думаю, что Вы правы». Сравним оформление 
одного  и  того  же  понятийного  содержания  в  рус-
ском и английском языке: Мы думаем, что товар был 
складирован в неблагоприятных условиях – We don’t 
think the goods were appropriately kept.
Характерной чертой делового английского язы-
ка  является  сниженная  категоричность.  Особен-
но  это  касается  документов,  содержащих  просьбу, 
требование  или  рекламацию.  Например,  типичная 
форма запроса – вопросительная: Could you send us 
a detailed technical description? – Вышлите нам так-
же подробное техническое описание. В рекламаци-
ях  широко  используются  формы  сослагательного 
наклонения: We should be very much obliged if you 
would rectify this error and send us replacements at your 
earliest  convenience.  –  Мы  будем  благодарны,  если 
Вы исправите эту ошибку и замените некачествен-
ный товар как можно скорее. 
Чтобы  достичь  успеха  в  своей  деятельности, 
переводчик  официальной  документации  должен 
пользоваться  актуальной  терминологией.  Следует 
отметить, что важную роль в овладении подобной 
терминологией будут играть не существующие сло-
вари, а приобретение опыта на основе изучения ау-
тентичных  документов  на  родном  и  иностранном 
языке.
При  работе  с  официально-деловой  докумен-
тацией переводчику нередко приходится не только 
переводить  уже  имеющиеся  в  наличии  официаль-
ные бумаги, но и самому составлять их, выполняя 
обязанности секретаря-референта. Составление де-
лового письма на английском языке требует знания 
свода правил и стандартов для деловых писем.
Для иллюстрации приведем два варианта пере-
вода широко распространенной в английском языке 
заключительной формулировки письма:
Assuring  you  that  we  shall  appreciate  a  word  in 
reply from you (букв.: Уверяю Вас, что мы высоко це-
ним слово ответа от Вас) – Ждем ответа. С искрен-
ним уважением…
В первом случае переводчик отдал предпочте-
ние буквальному переводу, во втором – адаптировал 
концовку  письма  согласно  узусу  языка  перевода. 
Первый вариант перевода выглядит несколько арха-
ичным, второй – ориентирован на современные нор-
мы деловой переписки. Второй вариант перевода в 
большей мере соответствует социальной установке 
на стандартизацию речи при отображении в ней ти-
пичных ситуаций делового общения.
Для речевых клише деловых писем, составля-
ющихся  на  английском  языке,  типичны  некоторые 
нюансы,  которые  носителю  русского  языка  могут 
показаться  незначительными.  На  самом  деле,  их 
игнорирование может привести к серезным социо-
культурным ошибкам в переводе. Это, прежде всего, 
касается соблюдения норм политкорректности. На-
пример: Типичный топ-менеджер каждый день про-
водит около четырех часов своего времени на раз-
личных встречах. – Неверно: A typical top-manager 
spends four hours of his day in meetings. Надо: Most 
top-managers spend four hours a day in meetings.
Типичным  недочетом  является  также  употре-
бление в переводе на английский язык «камуфлиро-
ванных» глаголов, т.е. имен существительных, выра-
жающих действие, к которым тяготеет официальный 
русский  язык:  Проверка  отгрузки  тваров  осущест-
вляется еженедельно. – Неверно: Verifi cation of the 
shipments is done weekly. Надо: Shipments are verifi ed 
weekly.
Также  одной  из  серьезных  опасностей  при 
межъязыковой  коммуникации  являют¬ся  «ложные 
друзья переводчика», т.е. заимствованные или похо-
жие слова, ко¬торые выглядят эквивалентами, но не 
всегда являются таковыми: англ. demand 'требовать' 
и фр. demander 'спрашивать'; англ. ignore 'игнориро-
вать' и исп. ignorar 'не знать' и др.
Таким образом, соблюдение узуса языка пере-
вода  –  одно  из  важнейших  требований,  предъяв-
ляемых к переводчику официальной документации. 
Игнорирование узуальных речевых норм неизбежно 
приведет к снижению эффективности межкультур-
ного взаимодействия.
1. Горлатов А.М. Факторы реализации межъязыковой коммуникации. // Межкультурная коммуникация и лингвистиче-
ские проблемы перевода. Сборник научных статей посвященный 30-летию переводческого факультета МГЛУ, Минск, 
2001, 140с. – с.10-14.
2. Каде О. Проблема перевода в свете теории коммуникации //Вопросы теории перевода в зарубежной лингвистике. 
М.: Междунар. отношения, 1978. с.69-90
3. Комиссаров В.Н. Новые тенденции в переводоведении//Информационно-коммуникативные аспекты перевода: Сб. 
науч. трудов. Часть I. Н.Новгород: НГЛУ им. Н.А. Добролюбова, 1997, с.167
4. Комиссаров, В. Н. Современное переводоведение: курс лекций /В. Н.Комиссаров; Ред. Б. А.  - М. : ЭТС, 1999, с. 192
5. Садохин А.П. Межкультурная коммуникация. Учебное пособие. – М.:Альфа-М, Инфра-М, 2004, 287с.; с. 19-21
6. Тер-Минасова С.Г. Язык и межкультурная коммуникация. – Издательство Московского университета, 2004, 352с.

228
Хабаршы.  Журналистика, Баспа ісі, Жўртшылыќпен байланыс сериясы                2011  (30)2 
Азамат Т ралиев, 
журналистика факультетіні  
магистранты
АҚПАРАТ 
ТАСҚЫНЫНЫҢ 
АРНАЛАРЫ
В данной статье речь идет о творческих поисках 
публициста, анализируются некоторые аспекты 
журналистского мастерства. А также автор ис-
следует некоторые проблемы профессионально-
го становления журналиста и роль публицисти-
ки в жизни общества.
In given clause{article} it is a question of creative 
searches of the publicist and some aspects of 
journalistic skill are analyzed. And also the 
author invistigates{researches} some problems of 
professional  becoming of the  journalist and a role 
of publicism in a life of a society. 
Қ
азіргі 
заманғы 
ақпараттың 
маңыздылығы  жөнінде  Екате-
ринбургте  өткен  1995  жылы 
халықаралық ғылыми–практикалық 
конференцияда  жан-жақты  сөз  болды.  Мəселен, 
профессор  В.Фомин  «Таза  деректер  жөнінде» 
«баяндамасында, доцент Л.Кропотов «Күнделікті 
өмірдің  құпиясы  немесе  ақпаратқа  деген 
шеттетілген  көзқарас»  атты  хабарламасында 
фактінің астарында не жатыр  деген проблеманың 
төңірегінде  ой  өрбітеді.  Зерттеуші  В.Фоминнің 
пайымдауынша «таза факті» мен «таза шындық» 
болмайды.  Ақпарат  дегеніміз  –  табиғи  жəне 
күнделікті  тұрмыстық  шындықтың  санадағы 
көрінісі.  Субъективті  оқиғаны  сезіну.[1]  Ақпарат 
болған  оқиғаны  болды  дейді.  Ол  болған  жайтты 
одан  да  күшті,  əсерлі  етіп  беруі  мүмкін.  Оның 
үстіне болған құбылысты əр қырынан, қызығушы 
мен қатысушының көзқарастарын сəйкестендіріп 
беруі  мүмкін.  Ақпарат  тек  болған  оқиғаға  ғана 
емес, оны хабарлау əдісіне де,  қоғамдық пікірге 
де  байланысты.  Демек,  бұқаралық  ақпарат 
құралдарының  жаппайылық  табиғатын  ескерсек, 
сапалы элитарлы аудииторияға да, орташа қауымға 
да,  төменгі  топтарға  да  кеңінен  назар  аударған 

229
жөн.  Батыс  баспасөзінде  қалыптасқан  үрдісті 
біздің журналистер тікелей көшіргісі келмейді, өз 
уақытын  тек  төтенше  оқиғаларға  бөле  алмайды, 
себебі жаңалықтар жаңа, жүйелі түрде, сағат сайын, 
күн сайын шығып тұруы керек. Бірақ, кей кезде бір 
күннің ішінде көптеген оқиғалар болып та қалады. 
Жаңалық  -  салыстырмалы  түрде  жақында  пайда 
болған өнім. Оны жасайды, көшіреді жане екі жүз 
жыл бойы келе жатқан дəстүр бойынша жеткізеді. 
Қаншама жыл өтсін, мейлі, жаңалықтың ең басты-
сы  жаңа  өнім  болғандығы.  Жаңалық,  жаңалықты 
іздеу,  жаңалық  жасау...  барлығы  да  «ақпарат 
көзіне»  байланысты  болып  тұрады.  Ал,  жаңалық 
нарығында  Ньюсмейкерлердің  ролі  əлдеқашан 
белгілі.  Ньюсмейкер-ағылшын  тілінен  аударғанда 
жаңалық  жасаушы.  Журналистер  осы  сөзді 
«маңызды  ақпарат  көзі»  қолданады.Мемлекеттің 
маңызды  тұлғалары-ньюсмейкерлердің  алдыңғы 
шебінде.  Басқа  салада,    мысалы:  коммуналдық  
қызыметтің  жұмысы  туралы  репортажда,  ньюс-
мейкер рөлінде су асты құбырлыры жайында хаба-
ры бар адам немесе құбыр сапасының нашарлығы 
жайында айтып беретін слесарь-сантехник қаррсы 
пікір  айта  салады.  Ал  жақсы  корреспондент  екі 
пікірді  көрсетіп,  мəселеге  байлынысты  бейта-
рап  ақпаратты  жеткізуі  қажет.  «....жүргізуші-
журналист» өзінің не айтып отырғанын жақсы білуі 
тиіс жəне де өз ойын тура, нақты, қарапайым, əрі 
дəл жеткізуі шарт. Жаңалықтар легі жалаң фактілер 
тізбегінен құралмауы керек. Қашанда хабарламаға 
өміршең  сипат  беретін  қисынды  іздеген  абзал. 
Айтып  отырған  əңгімесі  өзін  қызықтырмаса,  он-
дай  жаңалыққа  аудиторияның  назарын  аудару  да 
оңайға  түсе  қоймас.  Журналист  емес  адамдарға 
жаңалықтарды түр-сипатына  қарап, шығу тегі мен 
басқа  да  қасиеттеріне  қарап  кəсіби  тұрғыда  ажы-
рата  алмайды.  Бірақ  көбісінің  көрермен  немесе 
оқырман ретінде байқайтыны жаңалықтардың екі 
түрі: жақсы жазылған бірақ артында ақиқаты жа-
сырулы  жаңалық  пен  оқыға  адамның  ауыртатын 
ащы шындығы жазылған жаңалықтар. Алғашқысы 
халыққа жасалған опасыздық. Ондай жаңалықтар 
қарапайым  халықты  сендіруден  қалып  барад. 
Халық  ақиқатты  іздеуге  көшті.  Дегенмен  медиа 
қоқысқа  батқан  адамдар  да  жоқ  емес.  Ақпарат-
тауар,  құрал,  қару  деген  ұғымдар,  «ақпараттық 
кеңістік»,  «ақпараттық  орта»  тіпті  «ақпараттық 
соғыс» деген ғылыми терминдер қолданысқа енді. 
Осыған байланысты болар, «жаңа журналистика», 
«ақпараттық  төнкеріс»,  «глобальді  медиа»,  «элек-
тронды болашақ» деген пікірлер көрініс беріп жүр.
Жаңа  ақпараттық  құралдар  мен  жүйелердің 
əлемдегі  қазіргі  өмірге  əсерінің  орасан  ауқымын 
көрсету  мақсатында  зерттеуші  М.Рил  «супер-
медиа»  терминін  қызғыштай  қорғайды,  үлкен 
монаграфиясын  соған  арнайды[2]  Дəстүрлі 
журналистиканың  күні  қараң,  болашағы  бұлдыр 
деген  сəуегейлік  те  айтылып  қалуда.  «Жаңа  тех-
нологгияларды пайдаоланану əр түрлі ақпараттық 
жүйе  түрлері  арасындағы  шекараларды  шаяды  » 
Қоғамда  ақпарат  туралы  өзгеш  пікір,  бұқаралық 
ақпарат  құралдарына  деген  жаңа  көзқарас 
қалыптасуда.  БАҚ  эволюциясын  ақпараттық 
қоғамдағы өскелең сұраныстармен түсіндіруге бо-
лады. 

230
Хабаршы.  Журналистика, Баспа ісі, Жўртшылыќпен байланыс сериясы                2011  (30)2 
Дилара ИСА,
М. озыбаев атында ы 
Солт стік  аза стан 
Мемлекеттік университетіні  
магистранты 
БАУЫРЖАН 
МОМЫШҰЛЫ 
ПУБЛИЦИСТИ-
КАСЫНЫҢ 
ӨЗІНДІК 
ЕРЕКШЕЛІГІ
Автор статьи рассказывает об особенностях 
публицистики Б.Момышулы. По словам ис-
следователей, Б.Момышулы, став писателем, 
совершил второй подвиг в своей жизни.
he author tells about features of publicism of 
B.Momyshuly. According to researchers of its 
publicism of B.Momyshuly it becoming the writer, 
has made the second feat in the life.
Қ
азақтың  Батыры  Бауыржан 
Момышұлы  туындылары  сан  қыр-
лы   лығы,  сонылығымен,  пікір  айрық-
шы  лығы,  саяси  көзқа расы,  терең 
қисынды лығы, нақтылығы жəне шыншыл дығымен 
ерекше ленеді.  Сондай-ақ,  шығарма ларының  өзіне 
тəн мазмұн-пішіні мен əдіс-тəсілі бар. Публицист өз 
шығармаларын қоғамдағы адамдардың қалың тобы-
на арнап жазады. Сонымен бірге əскери тақырыпты 
тереңнен қаузайды. Ал мұның өзі шығар маның өзіне 
тəн мазмұны мен пішіні, əдіс-тəсілін талап етеді. Бұл 
ерекшеліктер  публицистика  функциясымен,  оның 
қоғам өмірінде атқаратын рөлімен тығыз байланы-
сты. Қаламгердің стиль даралығы, шығармаларының 
идеясы мен автордың пози циясын біртұтас бірлікте 
екенін танытады. 
Ұлы  Отан  соғысының  даңқты  генералы,  əрі 
атақты жазушы Петр Вершигора былай дейді: «Бізге 
Бауыржан  Момышұлының  соғыстағы  ерліктері 
белгілі.  Жазушы  болып,  ол  екінші  ерлік  жасады. 
Екі  ерлігі  де,  менің  түсінігімше,  бір-бірінен  кем 
соқпайды»[1, 314 ]. 
Зерттеуші  Бауыржан  Жақыптың  жазуынша, 
«соғыс жылдарындағы қазақ əскери публицистика-
сы – елдің бүкіл сана-сезім, күш-жігерін ортақ жауды 
жеңуге жұмылдырды. Бұл кездегі публицистикалық 
шығармалардың  авторлары  жоғары  пафосты,  ше-

231
шен тілді, халық даналығын өз ойларына өзек етіп 
қолданды.  Қазақтың  əскери  публицистикасы  ауыз 
əдебиетінің  бай  қазынасымен  суарылып,  тарихи 
шешендік сөздерден тамыр тартты.  Жəне сол рухани 
мұра майдандағы жəне тылдағы деректі фактілермен, 
ақиқат оқиғалармен, баяндаудың қуатты мəнерімен 
құрылған  ғажайып  публицистикалық  шығармалар 
туды. Соғыс жылдарында халықтың күшін бір ойға 
біріктіретін  публицистика  түрлері  мен  жанрлары 
орнықты.  Мəселен,  үндеу,  памфлет,  күнделік,  хат, 
очерк, мақала жанрлары дамыды» [2, 333]. 
Бауыржан Момышұлы күрделі де шатқал өмір 
сүрді  –  оқыды,  жұмыс  істеді,  қатерлі  ұрыстарға 
қатысты.  Ол  –  советтік  іскери  мектептің  адал 
перзенті. 
«Бауыржан  Момышұлы  творчествосының 
өзіне  тəн  ерекшелігі  бар,  –  деп  жазады  қазақ-
совет əдебиетінің сыншысы, мемлекет жəне қоғам 
қайраткері Ілияс Омаров. – Жазушының өзіндік беті 
мен мəнері, көркемдік əдіс-тəсілі мен стилі бар. 
Жазушы шығармаларынан көзге ерекше түсетін 
нəрсе  –  оның  сезімтал  нəзік  психолог  екендігі. 
Бауыржанның  кітаптарын  оқығанда,  тек  майдан 
көріністері немесе қолына қару алып, жүгіріп жүрген 
адамдар  ғана  елестемейді,  сонымен  бірге  олардың 
жан толқынын, ішкі дүниесінің тебіреністерін айқын 
сезінесің...
Бауыржанның  стиліне  тəн  нəрсе  –  нақтылы 
оқиғаны  тұжырымды,  өрнекті,  айқын  етіп  жазу. 
Автордың суреттеуінен кейде сараңдық та сезіледі. 
Жазушы  тілі  өткірлігімен  əрі  ықшамдылығымен 
ерекшеленеді.  Романтикалық  əсем  шегіністерді 
айтпағанда,  Бауыржан  шығармаларында,  əсіресе 
публицистикасында  жалпылама  жалаң  баяндау-
лар жоқ. 
Сонымен қатар, Бауыржан – тамаша пейжазшы. 
Оның қаламына іліккен табиғат көрінісі жанданып 
сала  береді.  Табиғаттың  дүлей  күшіне  адамның 
табандылығы  мен  қайраты  қарсы  қойылады. 
Тайганың  қаһарлы  қысы,  бораны  мен  дауылы, 
үскірігі  мен  аязы,  тасқындаған  өзендерінің  суреті 
автор шығармаларына рең-көрік беріп тұр»[3, 139 ].
Публицисттің  шығармашылық  шеберханасы-
на  зер  салсақ,  тақырып  жəне  идеяның  даралығы 
байқалады.  Қаламгердің  қаламынан  туған  мақала, 
очерк,  əңгіме,  хат  сынды  жанрларда  жазылған 
публицистикалық  туындылардан  публицистің 
өзіне тəн жазу стилі айқын аңғарылады. Халықтық 
рухтың  лебі  еседі.  Ол  əу  бастан  халық  мақал-
мəтелдерін ұтымды пайдаланып, одан сусындайды. 
Мəселен, Отан соғысы жылдарында халықтың жар-
шысы  болып,  майдан  мен  тылды  үндестіре  білген 
«Социалистік  Қазақстан»  газетіне  публицистің 
очерктері  мен  əңгімелері,  мақалалары  мен  хат-
тары  жарияланды.  «Ерлік  пен  жеңіс  күші»  атты 
очеркінде[4].  ақылды  ұстаз,  білгір  қолбасшы,  па-
расатты  генерал  Панфилов  бейнесін  көрсетсе, 
ал  «Біздің  адамдар»  [4]  атты  публицистикалық 
мақаласында  «...  Немісті  өлтірген  сауап.  Оны 
көріп тұрып өлтірмеу ерге ұят, жігітке лайықсыз», 
«Ер  дұшпаны  –  ер  дұшпаны»  деген  сияқты 
өзінің  майдандық  өмірден  алып  шығарған  мақал-
мəтелдерін  жауынгерлердің  құлағына  құяды,  сол 
арқылы қазақ жауынгерлерін ерлік іске тəрбиелеуді 
мақсат етеді.
Бауыржан  Момышұлы  –  очеркист.  Оның 
очерктеріне  публицистикалық  тіл,  ұтымды  диа-
лог  қолдану  тəн.  Мəселен,  «Үнді  халқының 
ұлы  перзенті»  атты  очеркін[5]  оқырманға  əсерлі 
жеткізген.  Асылы  «очерктің  көркемдік  табиғаты 
оқиға, болмысты бейнелі түрде ойлап, суреттеуінде, 
көбінесе  басталуы,  ілінісуі,  дамуы,  шарықтауы, 
шешілуі  бар  сюжетке  құрылуында,  оған  қатысты 
адамды  көзге  елестетіп,  образ  жасауында  тілі  мен 
стилінің  ажарлы  болуына  байланысты»[6,  76]  де-
ген  тұжырым  көп  ретте  публицистикалық  очеркке 
дəл келе бермейді. Əрине, очерктің тартымдылығы, 
эмоциялық  күші,  елес  беріп  суреттеудегі  бояу 
қанықтығы,  автор  ой-пікірінің  дəлдігі,  кейіпкер 
қасиеттерінің  берілуі  автордың  тілі  мен  стиліне 
байланысты.  Бірақ  сюжеттік  құрылымы  үнемі 
стандартты,  əдеттегі  композициялық  құрылымға 
құрыла  бермейді.  Сондықтан  публицистің  көркем-
публицистикалық шығармаларының архитектурасы 
мен архитектоникасы да ерекше болып келеді.  
Қазақ-совет  əдебиетінің  сыншысы,  мемлекет 
жəне  қоғам  қайраткері  Ілияс  Омаров  Бауыржан 
Момышұлының үлкенді-кішілі əңгімелері жайында 
өз пікірін айтқанда көсемсөзші шығармашылығының 
екі ерекшелігін атап өтеді. «Ол көз алдында болған 
оқиға мен өзі шын білетін нəрсені жазады. Пейжаз, 
болмыстар мен адамдар, соғыстың нағыз шындығы – 
осылар, Бауыржан шығармаларынан көрінетін жай-
лар...  Бауыржанның  шығармаларының  беттерінен 
сезімділік пен оптимизм лебі еседі, қиын да, қатерлі 
болса да, ұрыстағы жауынгерлер бейнесінен жеңіс 
рухы сезіледі»[3, 129].
Сондай-ақ,  қазақ  поэзиясының  аса  көрнекті 
шебері, ірі драматург жəне белгілі əдебиет зерттеушісі 
Əбділдə Тəжібаев Бауыржан Момышұлының тілінде 
сырлылық, үнділік бар деп жазады. 
Публицист 
шығармашылығында 
ерекше 
орын  алған  жанр  бұл  –  эпистолярлық  жанр.  Бау-
ыржантанушы  Мұхамеджан  Кəтімхан  Бауыржан 
Момышұлының 30 томдық шығармалар жинағында 
былай  дейді:  «Кез  келген  жазушыға  оқырманнан 
келген  хаттардың  дені  жазушының  шығармасына 
айтылған  ой-пікірлермен  шектеліп  жатады.  Ара-
кідік достық сезімге, сүйіспеншілікке толы сағыныш 
хаттар да кездесіп, оның аясын кеңейте түседі. 
Қазақстан  Республикасының  Алматыдағы 
орталық мұрағатына Б.Момышұлына келген он бес 
мыңға жуық хаттар сақталып, өзінің зерттеушілерін 
күтіп жатыр. Ертелі-кеш осы хаттарға зерттеу келер 
деген үмітпен, біз алты томға жуық хаттарды іріктеп 
алып, жариялауды жөн көрдік…»[7, 195]
Бауыржан  хаттарының  ең  қызықты  тұстары 
заманымыздың  классик  жазушылары:  М.Əуезов, 

232
Хабаршы.  Журналистика, Баспа ісі, Жўртшылыќпен байланыс сериясы                2011  (30)2 
С.Мұқанов,  Ғ.Мүсірепов,  Ғ.Орманов,  Ə.Əбішев, 
М.Ғабдулин,  тағы  басқа  да  қаламдастарымен 
жазысқан  хаттары  оқушының  назарынан  тыс 
қалмайды.  Б.Момышұлының  шетелдік  жəне 
қазақстандық əріптестерімен, өнер қайраткерлерімен 
алысқан  хаттар,  мемлекет  қайраткерлері  жəне 
мемлекеттік  аппараттың  қызметкерлері,  əскери  ірі 
тұлғалы қолбасшылармен, сондай-ақ Отан соғысына 
қатысқан  əскери  жорықты  бірге  өткізген  ардагер 
жауынгерлермен  бірге  жазысқан  хаттар,  өзінің 
жазған  хаттары,  отбасылық,  ағайын-туыстарымен 
алысқан  хаттар,  жазушының  Александр  Бекпен 
шығармашылық  байланыстағы  жазған  хаттары, 
сүйіспеншілік хаттары алты томды құраған. 
Бауыржан  Момышұлының  қаламынан  туған 
хаттарға  зер  салып,  зейін  қойсақ,  ең  алдымен, 
ұлт  мəселесін  терең  ойлап,  қазақтың  қамы  үшін 
аянбағанына көз жеткіземіз. Қан майданда жаумен 
арпалысып жүрген күннің өзінде, қазақ даласындағы 
қазақтың жоғын жоқтап, ойын ашық, дəлелді айтып, 
ел тұтқасын ұстап отырған азаматтарға хат жолдаған. 
Мəселен, Орталық комитетке жазған «Қазақ тілі ту-
ралы  пікір»  атты  хатының  [8,  299]  көтеретін  жүгі 
ауыр.  Майданда  жараланып,  елге  емделуге  кел-
ген Бауыржан Момышұлы тіл тағдыры туралы екі 
мəселені  ашық  көтерді.  Біріншіден,  шұбарланып, 
күн  өткен  сайын  бұзылып,  құрдымға  кетіп,  жар 
жағасында  тұрған  қазақ  тіліне  үкімет  ара  түспесе, 
тіл  тағдыры  су  аяғы  құрдымға  кететінін  өзекті  де 
өткір мəселе ретінде күн тəртібіне қоюды өзіне тəн 
ерекшелікпен  қатаң  түрде  талап  етті.  Екіншіден, 
отаршылдық саясаттың қатал заңы күшінде тұрған 
сəтте  қазақ  тілін  бірінші  болып  мемлекеттік  тіл 
деңгейіне көтеру керектігін айта білді.  
Сондай-ақ, публицист 1943 жылы 18 наурызда 
Қазақ ССР Халық Комиссарлары Советінің төрағасы 
Нұртас  Оңдасыновқа  майданнан  салынған  ұлттық 
мəселе жөнінде жазылған хатының[8, 239] да тарихи 
маңызы зор. Ол хат арқылы республика басшысына 
қазақ  халқының  болашағына  араша  түсуді  аманат 
етті. 
Бауыржан  хаттарын  саралағанда    дарала-
нып тұратын жəне бір жазбасы – Қазақстан КП(б) 
орталық  комитетінің  насихат  жəне  үгіт  бөлімінің 
меңгерушісі Əбдіхалықовқа жолдаған хаты[8, 230]. 
Онда публицист дəл сол тұста əдебиет айдынында 
жəне  баспасөз  беттерінде  майдан  жауынгерлерінің 
рухын  көтеретін,  жансерік  боларлық  соғыс 
тақырыбындағы  шығармалар  жоқ  екендігін  сынға 
алады. 
Публицист  шығармаларының  архитектиника-
сының да өз ерекшелігі бар. Бауыржан Момышұлы 
талдамалы публицистика жанрында өндірте жазды. 
Естелік түрінде жазылған портреттік очерктері мен 
жолсапар  очерктері,  мақала,  хаттары  оқырманды 
тарта түседі. 
Публицистиканың 
тартымдылығын 
арт-
тыратын  келесі  фактор  –  оның  тілдік  болуы. 
Публицистиканың  өзі  əлеуметтік  сипаттағы 
шығармашылық болғандықтан, бұған қаламгер на-
зар аудармай тұра алмайды. Публицист халық тілінен 
нəр  алады.  Автор  өз  шығармаларында  сол  халық 
қазынасынан сусындап отыруы жақсы нəтижелерге 
жеткізген. Оқуға жеңіл, ұғымға ауыр тимейтіндей, 
түсінікті жаза білу де – өнер. 
Публицист  шығармашылығындағы  тағы  бір 
тенденция – турашылдық, кесіп кесек сөз айту, бар-
ды  бардай,  жоқты  жоқтай  етіп  көрсету.  Публици-
стиканы бос сөз, əсіреқызыл суреттеулерден арыл-
тып, нақты, өткір, ұшқыр, өтімді, дəл, батыл айтуға 
жетелеушілердің қатарына Бауыржан Момышұлын 
да жатқызу заңдылық. 
Бүгінде  публицистер  шығармашылығындағы 
тақырыптық,  тілдік,  композициялық,  стильдік 
ізденістер  зерттеушілер  назарынан  тыс  қалмай 
келеді. Дегенмен, көсемсөз саласына демо кратиялық 
рух, соны із, өзіндік ізденіс пен жаңа шылдық алып 
келген  қаламгерлердің  шығар машылығы  əлі  де 
терең  зерттеуді,  жаңашыл  көзқарасты  қажет  етеді. 
Сондықтан  публицистиканы  өзге  ғылымдар  əдіс-
тəсілдері арқылы, басқа салалар тұрғысынан зертте-
ген жөн. 
Халық  қамы,  ұлт  мүддесі,  ұлт  тарихының, 
ұлт  рұхының,  ұлт  тілінің,  ұлт  санасының,  ұлт 
сауатының,  ұлт  ар-намысының,  ұлт  əдебиеті 
мен  мəдениетінің  қамы  публицист  Бауыржан 
Момышұлының  қаламгерлік  қасиетінің  көрінісі. 
Қазақ  мемлекеті  қандай  жолмен  дамуы  тиіс,  ұлт 
мəселесін  шешу  үшін  не  істеу  керек,  қоғамдағы 
демократиялық  құндылықтарды  сақтауда  қандай 
жолды таңдау қажет – публицист шығармаларында 
осы сауалдарға жауап іздейді. Бұл өз кезегінде Бау-
ыржан  Момышұлы  публицистикасына  соны лық 
пен  əмбебаптық  сипат  берді.  Көсемсөзші  шығар-
машылығына проблемалық бағытты берік орнатты. 
1. Мырзахметұлы М. Түркiстанда туған ойлар. – Алматы: Санат, 1998. – 314 б.
2. Жақып Б. Публицистикалық шығармашылық негiздерi. – Алматы: Қазақ университетi, 2007. – 333 б.
3. Момышұлы Б. Көптомдық шығармалар жинағы. 15-том. – Алматы: Өнер, 2010. – 139 бет.
4. Ерлік пен жеңіс күші //«Социалистік Қазақстан». – 25 сентябрь, 1943.
5. Үнді халқының ұлы перзенті //«Социалистік Қазақстан». – 7 май, 1961. 
6. Баялиева Д. Баспасөздің тілі мен стиліне қойылатын талаптар. — Қарағанды, 1999. 76 б.
7. Момышұлы Б. Көптомдық шығармалар жинағы. 20-том. – Алматы: Өнер, 2010. – 195 бет.
8. Момышұлы Б. Қанмен жазылған кiтап. – Алматы: Жазушы, 1991. – 299 б.

233

жүктеу/скачать 9,01 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: