Ландшафттану

әсеріне және атмосфералық жауын-шашын  мөлшерінің биіктік арткан 

сайынгы  өзгерісіне  байланысты  болып  келеді.  Тауда  әрбір  1000  м 

биіктеген  сайын  күн  радиациясының  карқындылыгы  10 

%

  артады, 

бірақ  жердің  ұзын  толкынды  радиациясының  жылдам  артуына 

байланысты  ауа температурасы  әрбір  100  м  биіктеген  сайын  0,5-0,6°- 

ка кемиді. Тау беткейлерінде ауаның козгалыс багыттары  күрделенеді, 

шық  нүктесі  төмендейді,  ауадагы  су  буы  тез  арада  сұйык  түрге 

айналып, 

тау 

беткейлеріне 

түсетін 

жауын-шашын 

мөлшерін 

арттырады.  Тау  беткейлерінің  биіктігі  арткан  сайын  беткейлі 

гравитациялык  процестердің  (опырылып  күлау,  сел,  кар  көшкіні,  т.б.) 

карқыны 

артады. 

Осылайша 

ландшафтының 

баска 

кұрамдас 

бөліктерінің  өзгерістері  де  өзіндік  сипатка  ие  болады.  Жазык 

жерлердің  биіктік  белдеуі  ландшафтысының  зоналык  ыргағына 

күрделі өзгеріс енгізбейді.

Айтылғандарга талдау жасаганымызда таудагы  биіктік  белдеудің 

жазықтағы  зоналықтан  ерекше  болініп  тұратындығын  түсіну  киын 

емес.  Таудың  биіктік  белдеуі  мен  жазықтың  зоналылығының 

айырмасын С.  В. Калесник төмендегіше жүйелейді:

- жазықтардағыдай субтропиктік атмосфералык максимумдар мен 

ауаның  динамикалық  жағдайларына  байланысты  пайда  болатын 

зоналар тауда кездеспейді;

-  жоғары  ендіктердегі  сиякты,  ұзақ  полярлык  күнді  және 

полярлык, түнді ортаға бейімделген ландшафттар тауда кездеспейді;

-  таудагы  ландшафт  белдеулері  гидротермикалык  градиенттің 

өлшеміне байланысты енсіз болып келеді;

-  таудагы  жер  бедерінің  әр  түрлі  болатынына  байланысты 

ландшафтының биіктік белдеулігі  күрделі кестелермен түрленеді.

-   таудың  бітіміне,  әсіресе  беткейлердің  көрінісіне  карай  эрбір 

таулы аймактың бөліктері бір-біріне ұқсас бола бермейді;

-  тауда  жазык  жерлерде  байқалмайтын  биіктік  белдеудің 

инверсиясы жиі байқалады.

Соңгы  жылдардағы  географиялық  зерттеулер  биіктік  белдеудің 

мұхит  түбінде  де  байкалатындығын  дәлелдеді  (Д.  Г.  Панов,  1950). 

Әзірше мұхит түбі ландшафттары беттік,  аралык тереңдік жэне түптік 

белдеулерге ғана бөлінеді.

Биіктік  белдеу  туралы 

жиналған 

гылыми  материалдарды 

қорытындылай  келіп,  Ф.  Н.  Мильков  жердің  биіктік  белдеулерін 

төмендегіше бөлді:

-  кар  сызығымен  шектелетін  нивальды  (мэңгі  кар  белдеуі)  және 

мұздықты б е л д е у ;\

- абсолют биіктігі 400 м-ден кем болмайтын таулы белдеу;

12

- муқит деңгейімен шектелетін континентті жазықтар белдеуі;

процесі  дамитын

кабатгһщ төменп шеп) таяз сулы құрлықтық қайырлы белдеу;

“ 3000 м терендікпен шектелетін құрлықтық беткей;

В 

. 400° - 5000 

м 

терендіктермен 

шектелетін’  (карбонатгы

шөпнділер мен кремнийлі тұнбаларды бөлетін) абиссальды белдеу;

_

_

 

^

 

^

 

^

м  тереңдіктен  төмен

жататын белдеу.

Теңіз  агыстары  -   жылу  мен  ылғалдың  зоналығына  өзгеріс 

енпзетін  фактор.  Атап  айтқанда,  Калифорния,  Перуан  сияқты  суық 

агыстар  жылудың  жылдық  мөлшерін  60  ккал  см  2-ге  кемітеді,  ал 

Гольфстрим  жылы  ағысы  80  ккал  см2-ге дейін  арттырады.  Суық ағыс 

әрекетінен  климат коитинеитгі  келеді де, ландшафт аридті  сипатқа ие 

болады.  Осылай Перуан ағысы әрекетіне байланысты теңіз жагасында 

орналасқандыгына  қарамастан,  Атакама  шөлінің  ландшафтысы 

түзшген.  Жылы  агыстар  климатгың  континентгігін  жұмсартады.

Мысалы,  Мурманск  поляр  шеңберінен  жоғары  жатса  да,  мұзы 

катпайтын теңіз портгарының тізіміне кіреді.

Жер  беті  мен  жер  асты  суы  жаратылысына  қарай  зоналы 

фактордыц  -   жауын-шашынның  туындысы  болып  саналады.  Бірақ 

олар  ландшафтының  түзілунде  интразоналы  фактордың  рөлін 

атқарады.  Өзен,  көл  маңы  және  жер  асты  суының  жер бетіне  шыққан 

көздерінде  ылғал  қоры  жеткілікті  болгандыкган,  шөл,  шөлейт,  дала 

орманды  дала  зоналарьшда  оазисті  ландшафтысы  қалыптасады’ 

Оазистер саялы көк-жасыл көркімен ерекшеленіп тұрады.

жүктеу/скачать 2,39 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: