Ландшафттану
жүктеу/скачать 2,39 Mb. Pdf көрінісі
|
| Биотикалық ф акторлар биоценозда кұрайтын тірі ағзалардың
өніп-өсу, тіршілік ету күрестері аркылы әрекет етеді. Тірі ағзаларды коректік тізбек, баскаша айтқанда, трофикалык байланысына карай продуценттер, консументтер жэне редуценттер деген үш топка бөледі. Продуценттер күн энергиясын жэне көмір кышкыл газын пайдаланып, органикалық емес заттардан органикалық заттарды синтездеп шыгарады. Консументтер - жануарлар өсімдіктермен коректеніп, өзінше қоректік тізбек қатарын кұрастырады. Жер шарындагы жануарлар жылына 164 млрд тонна фитомасса кажет етеді. Редуценттерге төменгі сатыдағы өсімдіктер мен басқа хайуанаттардың өлексесімен коректенетін хайуанаттар (сапрофагтар) жэне топырақ қабатындагы жануарлар жатады. Олар өсімдіктер мен жануарлардың қалдықтарын шірітіп, минералдаушы қызмет аткарады, баскаша айтқанда, топырақ кордасын кұрап, оның құнарлығын арттырады. Тірі ағзалар қоректік тізбек байланысы негізінде өніп-өсу мүмкіндігін реттеп отырады. Мысалы, республикамыздың шөл даласындагы өзен жағасында жылу мен ылгал балансы үйлесіп, топырак кұнары жоғары болғандықтан, гүлді өсімдіктер, шыбын- шіркейлер, кұстар өзен жағасынан өзгеріс колайлы мекенжай табады. Сонда гүлді өсімдіктердің нәрімен қоректенетін шыбын-шіркейлер, шыбын-шіркейлермен коректенетін құстардың биомассасы белгілі бір өлшем шегінде
ала тепе-теңдік тау тұрақтанады да, қоректенушілердің биомассасы әр уакытта қоректенушілердің өніп- өсу, тіршілік ету мүмкіндігін реттеп отырады. Тірі ағзалардың мекенжайларда орлаласуында да заңды түрде калыптасқан реттілік болады. Биоценоздар экологиялық жағдайына қарай мекенжайларды иеленеді. Мысалы, Солтүстік Мұзды мұхит теңіздерінің ақ аюын еш уақытта тайга зонасындағы кара аю мекеніне жерсіндіре алмайсың. Демек, мекен ландшафтысының түзілістік кұрылымын анықтаушы фактор рөлін аткарады. Белгілі бір мекенде орын тепкен биоценоздар әр түрлі экологиялык жагдайды кажет ететін тірі организм өкілдерінен күралганда гана динамикалык тұрақтылық табады. Экологиялық жағдайы ортақ тірі организмдер бэсекелік күреске түскенде жеңгендері жеңілгендерінің мекенін иеленеді. Тірі агзалардың жагдайының өзгерісіне байланысты дамып жетілуін эволюциялык даму
дейді. Ол
тір орган измдердің экологиялык жагдайына бейімделіп сұрыпталу процесі арқылы жүзеге асады. Экологиялык жагдайга бейімделуі тірі организмдердің барлық ерекшеліктері мен касиеттерін: ұрыктану, төлдеу, көбею, таралу ерекшеліктерін, жасын, формасын, түсін, физиологиялық әрекетін, 14
мшез-қадқын т.б. толық қамтиды. Атап айтқанда, суық белдеудін өсімдіктері жатаған, жануарлары түкті; құргақ белдеудегі есімдіетер жапыраксыз, ал жануарларының терісі мүйізденген болады Тір^ организмдердің ортаның экологиялық жағдайына бейімделуі табигат ыргақтығына да байланысты. у таоигат Антропогенді фактордың әрекет ptv
г»п«-ці хапықтардың орналасу тыгыздыгына, өндірі Д у р а л д ар ы жүктеу/скачать 2,39 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|