Ландшафттану

географиялық белдеу деп  атайды.  Әрбір  географиялык белдеуде өзіне 

тэн  ауа  массасы  циркуляциясының,  алмасуының,  биохимиялык  және 

экзогенді 

геоморфологиялық 

процестерді, 

теңіздік 

агыстардың 

жануарлардың қоныс аудару сипаты қалыптасады.

Жылу  режиміне  карай  солтүстік  жарты  шардан  арктикалык, 

субарктикалык  суық,  тропиктік  жэне  экваторлық  жылы  белдеулер 

бөлінеді.

Жылу,  ылғал  режимінің  бердей  болуына  байланысты  топырак 

жамылғысы,  өсімдіктер  және  жануарлар  дүниесі  мен  экзогенді 

геоморфологиялық 

прцесінің 

сипаты 

бірдей 

болып 

келетін 

ландашфтының жүйесін географиялық зона деп атайды.

Қазақстан  жерінде  жылу  мен  ылғалдың  қатынасына  байланысты 

орманды дала, дала, шөлейт, шөл зоналары калыптаскан.

Ендік 

зоналылық 

дегеніміз 

-  

физикалык-географиялык 

процестердің,  компоненттер  мен  табиғи  кешендердің  (геожүйелердің) 

экватордан  полюстерге қарай заңды өзгерісі.

Зоналылықтың  бірінші  себебі  -   күн  радиациясы  мен  жердің  шар 

тәрізділігі  Жердің  шар  тәрізділігіне  байланысты  күн  сәулесінің  түсу 

бұрышы  экватордан  полюстерге  карай  азая  беретіндіктен,  Жер 

бетіндегі  жылу  мөлшері  де  сол  багытта  өзгереді.  Бұлардан  баска 

қосымша  факторлар да зоналылыкка өз эсерлерін тигізеді.  Соның бірі 

астрономиялық  фактор  -   Жер  мен  Күннің  аракашықтығы.  Күннен 

алыстаган  сайын  экваторлық  және  полярлык  ендіктердегі  күн 

сәулесінің мөлшерінің әсері жогала береді.

Плутондағы  температура  -  2300  С,  Жерге  Караганда  жылу  1600 

есе  аз  түседі.  Керісінше,  Күнге  тым  жакын  орналаскан  Меркурий 

планетасы күн жылуын Жерге қараганда 6,7 есе көп алады.

Аталған осы екі шеткі жагдайда да су сұйық күйде бола алмайды, 

яғни  тіршілік  дамымайды.  Жер  -   Күнге  қатысты  ең  қолайлы 

орналасқан планета.

Жер  массасыныңда  рөлі  бар.  Ол  атмосфера  кабыгын  ұстап  түр. 

Атмосфера 

қабаты 

күн 

энергиясының 

трансформациясы 

мен 

таралуының маңызды факторы болып табылады.

Жер  осінің  еңкіштігіде  (66033)  зоналылыкка  өз  әсерін  тигізеді. 

Бүл фактор маусымдық өзгерістерді калыптастырады.

Егер  Жер  осі  эклиптика  жазыктыгына  перпендикуляр  болганда, 

эр  параллель  жыл  бойында  бірдей  мөлшерде  жылу  алар  еді  де,  Жер 

бетінде маусымдық ауысу болмас еді.

Жердің  тэуліктік  айналымы  -   ауа  массаларын  солтүстік  жарты 

шарда  оңга,  оңтүстік  жарты  шарда  солға  бұрылуы  -   зоналылық 

схемасына қосымша күрделілік әкеледі.

24

N

Кун жылуынын зоналық таралуы Жердің жылулық белдеулерінің

етеді 

(5-сурет). 

Бірақ, 

Жер 

бетіндегі

болуын 

қамтамасыз

температурасының  континуальдық  сипаты  жылулық  белдеулердің

накты  жүйесін  анықтауға  мүмкіндік  бермейді.  Негізінде  мынандай 

оелдеулер бар:

- ыстык (орташа жылдық температурасы 20 °С жогары;

‘ ек| коңыржай (ең жылы айдың температурасы 20 °С -1 0  °С*

- екі суық (ең жылы айдың температурасы  10 °С тан төмен;

_  -  циркуляциясының  зоналылығымен  ылгал  айналымы’  тыгыз 

оаиланысты. Ол жауын-шашынның таралуы арқылы көрінеді.

мо

140

40 

to

120

160

160

120

Ь/,

77

Ь/С  ТЫҚ

s

ыР ж  а а

Ң Жюш сгйдоп/ 

О-и*О0>ермолор

At К

  1^5 Я >7

ЭО

О

О

і

40

4o  ao

no

160

160

120

5-сурет -  Жердің жылу белдеулері

И

И

И

Я

  .30наларды  одан  Я   зертгеу  барысында  оньщ

кеибір ерекшеліктері ашылды:

- 

кей  зоналар  материктің  шеткі  бөліктерінде  (мысалы,  жалпақ 

жапырақты ормандар зонасы) орналасқан;

ортада (шөлдер, далалар) орналасқан-

Ш

I  И

 ЖСрДе  ЗОНалар  меРНДиан  бойымен  (Солтустік  Американки

орталық бөлігіндеп дала зонасы);

-таулы аймактарда ендік зоналылық мүлдем болмайды

Н И м Н  б°”мауы ' Ң И 1 Ш 

« ұ х и т р д ы к

оолуы. 

Жер 

бедерінщ, 

тау 

жыныстарының 

әркелкілігі 

. 

энергиясының математикалық дәлдікпен таралуына кедергі болады. 

Биіктік белдеулігінің негізгі факторлары:

күн

25

- биіктік бойынша температураның өзгеруі.  100 м -  0,6  С;

- жылу мен ылғалдылық өзгерісі;

- тау жүйелерінің географиялык орны.

Әрбір  ендіктегі  ландшафт  зонасының  өзіндік  биіктік  белдеулік 

типі  бар  (белдеулер  саны,  олардың  түрлеріі,  биіктік  шектері  аркылы 

ажыратылады).

Биіктік  белдеулігінде  -   беткей  экспозициялары  да  үлкен  рөл 

атқарады (6-сурет).

Беткей экспозициясының 2 түрі бар:

1) солярлық немесе инсоляциялык;

2) жел өтіндегі немесе циркуляциялық.

Mctpojtfcf

 jf 

JT

1  -   жалаңаш  шыңдар;  2  -   таулы  тундра;  3  -   тау  кайыңдары  мен 

шалғындары;  4  -   таулы  орманды  тундра  және  сирек  ормандар;  5  -  

таулы  қарағайлы  тайга;  6  -   таулы  сирек  қарағайлы  тайга;  7  -   таулы 

тайга  маңы;  8  -  таулы  жалпак  жапырақты  орман;  9  -  таулы  орманды 

дала

6-сурет  -   Орал  таулы  кыратының  батыс  жоталарының  биіктік 

белдеулер сызба нұскасы

Шындығында  зоналылық  заңдылығын  мүлдем  теріске  шығаруға 

болмайды,  тек  ол  жер  бетінің  әр  бөліктерінде  әртүрлі  байкалады. 

Белгілі  бір  атмосфералык  кысым  жагдайында  су  100  градуста 

кайнайды,  атмосфералық  кысымды  сәл  өзгертсең,  ол  заңдылык 

өзгеріп  шыга  келеді.  Сонымен,  табиғатта  бірнеше  заңдар  бар, 

зоналылық  соның  бірі  гана.  Тек  ол  арқылы  бүкіл  физикалық- 

географиялык дифференциацияның табиғатын түсіндіруге болмайды.

26

1-кесте  **  Жер 

құрлығындағы 

географиялық 

белдеулер 

мен 

зоналардьщ ауданы, млн км2

3.2 Азоналдылық

Жердің 

ішкі 

энергиясы 

мен 

тектоникалық 

жагдайына 

байланысты болып келетін азоналылық заңдылыгы да бар.

Ол  -   жер  бетінің  кұрлықтар  мен  мұхиттарға  бөлінуіне 

байланысты.

Жер бетінің 71  %-ын -  Дүниежүзілік мұхит, 29 %-ын -  кұрлықтар

Барлыгы

Зоналар

Барлык 

курылык 

тын %

Ауданы

Белдеулер

Полярлык

Субполя рлык

Евразия

Солт.Америка

Коыыржай

Солг. Америка

Онт  Америка

Субтропикпк

Солт Америка

Онт. Америка

Африка

Австралия

Экваторлык

тропи КПК

(экваторлык

тропмктік,

субтропиктік

климатгык

белдеулер)

Солт.Амернка

Америка

Африка

Барлыгы

Қүрылык

ауданынан%- 

бен алгада

27

алып  жатыр,  ал  солтүстік  жарты  шардың  кұрлық  39  %-ын,  оңтүстік

жарты  шардың  19  %-ын  ғана  алып  жатыр  (Полярлык  асимметрия 

заңдылығы).

Сондықтан,  ландшафттық  зоналар  солтүстік  жарты  шарда 

көбірек дамыган.

Азоналық  ең  ірі  ландшафт  бірлігі  -   физикалық-  географиялык

аймақ  (2-кесте).  Физикалық-географиялық  аймақ  геологиялык  негізгі

(тектоникалық  құрлымы)  тұгас  (қалканды  жэне  плиталы  жазыктар,

қатпарлы 

жақпарыл 

таулар), 

неоген-антропоген 

дәуіріндегі

тектоникалық  режимі  ортақ,  макрожер  бедері  мен * макроклиматы

бірдей зоналық және биіктік белдеулі ландшафт кұрылымында өзіндік

ерекшеліктері  бар  құрлық  бөлігінен  тұрады.  Жер  қыртысының

неотектоникалық  қозгалысы  мен  теңіз  трансгрессиясы  (теңзідің

құрлыкты  басып  кетуі),  кұрлықты  маңыздану мен олардың еріген  суы

әрекетінен  бөлшектеніп  жер  бедері  мен  климаттық  жеке-дара  типтері

арқылы  межеленентін  жасы  ортақ,  зоналы  немесе  биіктік  белдеулі

ландшафт 

құрылымында 

өзіндік 

ерекшеліктерібар 

физикалық-

географиялық  аймақ  бөліктерін  обылыс  дейді.  Обылыстардың

зоналық  немесе  биіктік  белдеулі  бөліктері  провинцияга,  зонааралық

немесе  биіктік  белдеу  аралық  бөліктерге  өлкеге,  ал  топырақ  пен

өсімдіктер  жұмылгыларының  топтары  бойынша  жіктелген  бөліктері 

ауданға бөлшектенеді. 

v

Азоналық  ландшафт  қатарына  таулы  аймақ  ландшафтысын 

жатқызуға  болады.  Кез  келген  нақтылы  таулы  аймак  географиялық 

орналасуына,  түзіліс  жолына  және  биіктік  айырмасына  карай  өзіне 

гана тән ландшафтының биіктік белдеулерімен сипатталады.

2-кесте  -   Табиғи  территориялық  кешеннің  жалпы  таксономиялық 

сызбасы

Планета рлы деңгей

Аймақтық деңгей

Локальді деңгей

іфиялык

Г еографиялық белдеу

Континенттер және мұхиттар

географиялық

Физикалық-географиялык зоналар мен

зонашықтар

географиялык

Физикалық-географиялық аудандар

Ландшафттар

Жергілікті жер 

Қоныс 

Фация

Г еожүйелердің 

морфологиялық 

элементтері

28

Азоналылыктың сонымен катар қосымша факторлары да бар:

-  Й^рлық және  су  бетінің  физикалык  касиеттерінің әркелкі  болуы 

(жылу  сиымдылығы 

мен 

шагылыстыру 

қабілеттерінің  бірдей 

болмауы);

-  кұрылық  пен  мұхит  үстіндегі  массаларының  эркелкілігі 

(континенттік, теңіздік);

-  мұхит ағыстары.  (Суык  ағыстар  су  температурасын  төмендетіп 

кана қоймай, климаттың  кұргақ болуына эсер етеді)  (Перуан,  Бенгель, 

Калифорния ағыстары);

-  қысым  орталықтарының  ауысуы.  Қыста  Берген  қаласындагы 

каңтардың  орташа  температурасы  О  °С  градус  болса,  Магаданда  -  

40  °С  көрсетеді.  Бұған  эсер  ететін  Азиялык  бөліктегі  Сібір 

антициклоны  екендігі  белгілі.  Жазда  орталық  Якутияда  Скандинавия 

жагалауына  Караганда  4—5  °С  градуска  жылы.  Өйткені  Сібір 

антициклоны жазда өз әсерін жогалтады.

29

4 Ландшафт геохимиясы мен  геофизикасы

4.1 Ландшафт геохимиясы

Геохимия  гылымы  XX  ғ.  алгашқы  жылдарынан  бастап  дамыды. 

еохимия  геология  гылымымен  бірлесе  дами  отырып,  мынандай 

салалар  пайда  болды:  литосфера  геохимиясы,  шөгінді  жыныстар 

геохимиясы,  үгілу  бетінің  геохимиясы.  Кейіиірек  оның  құрамыида 

гидросфераға  және  оның  құрамдас  бөліктеріне  байланысты  мынадай 

салалар 

қалыптасты: 

мұхиттар 

геохимиясы, 

жерасты 

сулар 

геохимиясы. 

Геохимия 

биосферада: 

биосфераның 

химиялық 

кұрылымы,  геохимиялық  экология  пәндері  арқылы  қолданылады. 

Биосфера 

геохимиясымен 

ең 

көп 

айналысқан 

академик

В.  И.  Вернадский.  1926 жьілы шыққан «Биосфера» туралы екі томдық 

еңбепнде  биосферадагы  тірі  және  өлі  заттардың  химиялық  құрамы 

химиялық  элементтердің  миграциясы  туралы  көп  мәселелерді 

карастырды. XX ғ.  20-30 жж. Геохимия ландшафтану ғылымына енді. 

Ландшафтану  геохмиясының негізін  қалаушылар -  В.  И.  Вернадский,

А.  Е.  Ферсман,  Б.  Б.  Полынов,  М.  А.  Глазовская,  А.  Л.  Перельман!

1 еохимия гылым ретінде химияның заңдарына сүйенеді.

Ол  заңдар  ландшафтыдағы  механикалык,  фнзикалық,  химиялық

заңдылықтарын 

ашып, 

химиялық  элементтерінің 

миграциясын

анықтауга  мүмюндік  береді.  Сонымен  қатар,  ландшафт  геохимиясы 

геохимия гылымының дамуына да өз үлесін қосты:

ландшафттагы 

химиялық 

элементтердің 

вертикапьды 

миграциясының заңдылықтары ашылды;

-  ландшафттағы  ең  маңыздысы  геохимиялық  үдеріске  сипаттама

берді;

ландшафттағы 

химиялық 

элементтердің, 

су, 

биогендік 

миграцияларының заңдылықтары анықталды;

-  ландшафттың  элементарлық  түрлері  анықталды.  М ысалы 

фация;

ландшафтты  құрайтын  жеке  компоненттерінің  арасындағы 

геохимиялық байланыстың жеке түрлерін анықтады.

Геохимияның 

ланшафттанумен 

бірігуі 

көптеген 

гылыми 

теориялық мәселелердің шешілуіне көмектесті.

Академик  В.  И.  Вернадскийдің  тірі  заггардың  лаңдшафтгагы 

жетекіш  рөлі  туралы  көзқарасы  геохимиялық  әдістер  қолдану  арқылы 

негізделді.  Ландшафт  геохимиясы  күрделі  ғылым.  Ол  геология

г е о г р а ф и я ,ландшафтгану 

және 

жалпы 

химия 

ғылымдарының 

интеграциясының нэтижесінде құрылды.

W

 

V  

т  

■

 

ш

—  

-  

—

■ *   w

Ландшафттық-геохимиялық 

зерттеу 

әдістемелерінің

негізгі

30

мазмұны мыналар:

-  ^элементарлы 

ландшафттардың 

негізгі 

компонентерінің 

химиялық  кұрамына  талдау  жасау  (негізгі  компоненттері:  тау 

жыныстары, тропикалық өсімдіктер жэне жануарлар);

-  ландшафтты  кұрайтын  элементтердің  тік  немесе  вертикальды 

геохимиялық  қималарын  салыстыру.  Ландшафттың  геохимиялық 

зерттеу 

әдістемелері 

көптеген 

галымдардың 

еңбектерінде 

колданылды.  Олар:  Б.  Б.  Полынов,  В.  А.  Ковда,  А.  И.  Трольцкий, 

И.  В.  Базилевич  жэне т.б.  Геохимиялық зерттеу әдістемелері  көптеген 

гылым салаларында колданылады:  минерология, гидрология, геология 

гылымдарының  зерттеу  жұмыстарында.  Көптеген  талдаулардың 

нәтижелері  есептеу  математикасының  жоспарлау  әдістемесін  жоба- 

лаудың  әдіс  тәсілдерін  қолданды.  Ландшафтының  геохимиялық 

зерттеу  жұмыстары  максаты  мен  бағытына  байланысты  әр  түрлі 

мазмұнда 

жүргізілді. 

Мысалы: 

пайдалы 

қазбаларды 

барлау 

жұмыстары,  адамдар  мен  жануарлардағы  эндимикті  аурулардың 

себептерін іздеу. Милиоративтік санитарлык курорттық т.б.

Ландшафттык 

геохимиялық 

зерттеудің 

бірнеше й  түрлері, 

багыттары:

- ұйымдастыру кезеңі;

- ландшафттык геохимиялық қима жасау жэне материал жинау;

химияның 

спектральдық 

минералогиялык, 

т.б. 

зерттеу 

жұмыстары;

-  далалық  және  лабороториялык  жұмыстардың  математикасын 

өңдеу  жэне  зерттеу  аумагының  ландшафттық  геохимиясының 

картасын түсіру.

Ландшафт  географиялык  кабыкты  түзетін  заттардан  пайда 

болагандықтан, 

олардың 

кұрамындағы 

химиялык 

элементтер 

литосферадан,  атмосферадан,  гидросферадан  жэне  биосферадан 

жинақталады.

Ландшафттагы  химиялык  элементтер  негізгі  және  косалкы 

элементтер болып бөлінеді.

Негізгілері:  оттегі,  кремний,  алюминий,  темір,  кальций,  натрий, 

калий,  марганец,  көміртегі,  сутегі,  азот,  күкірт,  фосфор,  хлор 

элементтері.

Менделеев  кестесіндегі  калган  элементтер  косалкы  элементтер 

болып табылады.

Ландшафттагы  химиялык  элементтер  белсенділігіне  байланысты 

екі топка бөлінеді.

Белсенді  түрде  (тез)  орын  ауыстыратын  элементтер  (Са,  Na,  Mg, 

Al, Fe, P, S, Cl, K, Mn, Zn, Co, Ni, Va, О, H, C, N т.б.).

31

Гу I 

h  I 

vr

T 

■

 

:: 

УН  и

Орын  ауыстыру  белсенділігі  төмен  элементтер:  цирконий, 

рутений, радий, тантал, торий, платина, литий  , ниобий т.б.

Ландшафттагы 

химиялық 

элементтердің 

орын 

ауыстыруы 

көптеген факторларга байланысты. Олар:

1)  элементтің  химиялык  қасиеті  (оный  химиялык  реакцияларга 

түсіп, тұз, қышқыл, оксид түзуі);

2) химиялық таралуы (географиялық ортаға байланыстылығы);

3)  кандай  заттың  құрамында  болатындыгы  (шакпақ  тасты 

жыныстардың 

кристалдық  торы 

берік 

болгандықтан, 

ондагы 

химиялык^ элемент баяу, немесе нашар орын ауыстырады).

Ландшафттагы  химиялық  элементтердің  орын  ауыстыруы  мына 

жолдармен жүреді:

- механикалық;

- биологиялық;

- ауа;

- су арқылы.

Механикалық  орын  ауыстыру  агын  су,  жел,  мұздық,  жанартау 

гейзер арқылы жүзеге асырылады. 

I

Жер  беті  ландшафттарын  түзетін  химиялық  элементтер  үздіксіз 

механикалық 

орын 

ауыстырады, 

олардың 

қарқыны: 

тау

жыныстарының  литосфералык,  минералдық  құрамына,  үгілгіштігіне, 

шайылғыштығына байланысты болады.

Биогендік  орын  ауыстыру  екі  түрлі  процестің  нэтижесінде 

жүреді:

1) фотосинтез;

2) хемосинтез.

Жоғарғы 

сатыдагы 

жас 

өсімдіктердің, 

балдырлардың, 

фотосинтездік  бактериялардың  күн  энергиясын  сіңіріп,  су  және 

минералдық  затгардың  көмегімен  күрделі  органикалық  затгар  түзуін

фотосинтез үрдісі деп атайды.

„  Мнкроорганизмдердің  тотыгу  барысында  бөлінген  энергияны 

паидаланып,  көмірқышқыл  газынан,  судан,  минералды  заггардан 

органикалық заттар түзуін хемосинтез деп атайды.

Биологияпық  зат  айналымының  барысында  ландшафт  жаңарып, 

жетіледі.  Биологиялық  әдіс  айналымының  қарқыны  ландшафттагы 

жетімсіз және артық элементтерге байланысты болады.

Жетімсіз элементтер:  О, N, P,  К, Ca,  Mg, Cu, Co, J,  F,  Mo, Zn, Mn

T .o . 

v . 

Щ   . 

-

Артыі^ элементтер: Cl, S, Na, Cu, Ni, Fe, F

t

.6.

Ландшафтты  қоршаған  ауада  орын  ауыстыратындарга:  О,  Н,  С,

N,  J  кіреді,  бұлармен  бірге  ауаға түрліше  жолдармен  НСОЗ,  S 04,  Cl

32

Ca, Mg, Na кіреді.

Сушш  химиялық  элементтердіңорын  ауыстыруы  -   олардың 

ерігіштігіне байланысты.

Тез  еритін  элементтер:  S,  С1.  Гипс,  мирабилит,  ас  тұзы  тез  ериді 

(ылғалды климаттық белдеулерге S пен С1 жетімсіз болады).

Орташа еритіндерге:  Ca, Mg, Na, F жатады.

Суда нашар еритін элементтерге:  Si, К, Р жатады.

Әр  түрлі  ландшафт  типтерінде  белгілі  бір  химиялық  элементтер 

жинақталады:  оларды типоморфты  химиялық элементтері деп  атайды.

Мысалы:

- шөл, шөлейт -  Cl, S, Na;

- орман зонасы -  Ca, А1, Ғе;

- тундра -  Н, А1, Ғе.

4.2 Ландшафт геофизнкасы

Ландшафт  геофизикасы  табиги  территориялык  кешендерге  тән 

үрдістер 

мен 

кұбылыстардың 

жалпы 

физикалық 

қасиеттерін 

зерттейтін  ландшафттанудың  бөлімі.  Ландшафт  геофизикасының 

зерттеу  пәні  табиғи  территориялык  кешендердің  жалпы  физикалық 

касиеттері, 

үрдістер 

мен 

кұбылыстар, 

олардың  элементарлык 

бөлшектері  және  кеңістік  пен  уакыт  бойынша  өзгеретін  басқа  да 

құрылымдар.

Ландшафт геофизикасының негізгі міндеттері:

табиги 

территориялык 

кешендердегі 

құбылыстар 

мен 

үрдістердің ерекшеліктері мен заңдылықтарын зерттеу;

- табиги территориялык кешендердің өзара байланысын зерттеу.

Ландшафт 

геофизикасының 

тэжірибелік 

мэні: 

ресурстык

геомассаларды зерттеу және аныкгау.

Ресурстык  геомассаларга  фитомасса,  зоомасса,  ылгалдылық

жатады.

Ландшафт геофизикасының салалары:  ландшафт радиофизикасы, 

ландшафт 

оптикасы. 

Бұлар 

табиги 

территориялык 

кешендегі 

зондылауда қолданылады.

Ландшафт  геофизикасы  гылыми  пән  болып  табылады.  Оның 

негізін  салган  галымдар:  Б.  Б.  Полынов,  А.  И.  Перельман,

Н. 

Л. 

Беручашвили. 

Ландшафт 

геофизикасы 

ландшафт 

геохимиясымен  тыгыз  байланысты.  Олар  биомасса  мен  оның 

өнімділігін  биологиялык  айналымды,  су  миграциясы  мен  ылгал 

айналымын  бірігіп  зерттейді.  Ландшафт  геофизикасы  терминін  алгаш 

рет  Д.  Л.  Арманд  ұсынган.  Ландшафт  геофизикасының  зерттеу 

жұмыстары  СССР  гылым  академиясынын  география  институтында,

33

о

Тынық 

мұхит 

география 

институтында, 

Львов 

жэне 

Киев 

у н и вере итеті н д е  XX  г  60-70  жылдарынан  бастап  жүргізді.  1971 

жылдан  бастап  МГУ-дың  география 

кафедрасында  ландшафт 

геофизикасынан  лекция  оқыла  оасталды.  Ландшафт  геофизикасынан 

тұңғыш рет  1972-1974 жылы оқулықтар шыгарылды.

Табиғи 

территориялық 

кешен 

кеңістік 

жэне 

уақыт 

категорияларымен  сипатталады.  Бұлар  объектілер  мен  құбылыстарды 

сипаттайтын  нақты  шамалар  болып  табылады.  Өйткені  ландшафт 

кеңістікте таралып уақыт бойынша өмір сүреді.

Табиги 

территориялық 

кешен 

горизонтальды 

шекаралары

оірнеше  ^түрге  бөлінеді:  дивергентті,  конвергентті,  градиентті, 

процестік. 

*

Дивергентті  шекарага  белгілі  бір  агынды  бөлетін  шекараларга 

жатады (су, мен заттар ағыны).

Конвергентті 

шекараға 

керісінше 

агьіндардың 

бірігу 

аймақтарында болады. Бұлар ойыс жерге сэйкес.

Градиентп  шекарага  ландшафт  параметрлерінің  ең  жоғаргы 

өзгеру  зоналары  сәйкес  келеді.  Мысалы:  құрлық  пен  мұхит 

арасындагы, орман мен дала зонасы арасындагы шекара.

Процестік 

шекара 

ландшафттагыагы 

құбылыстың, 

үрдістің 

өзгерісін көрсетеді.

Ландшафттардағы шекаралар түрлері:

- нақты (мұхит бойынша);

- анық (құрлық бойынша);

- экотонды (биіктік бойынша);

-  аралық  (бір  табиги  кешен  басқа  екінші  табиғи  кешен  арасында 

шек болуы мүмкін).

Табиги  территориялық  кешендердің  вертикальды  шекарасы 

ғылымда  аз  зерттелген.  Оны  зерттеген  галым  А.  Д.  Ретеюм.  Ол 

ландашфттың  жогары  шекарасы  ретінде  ауа  райы  мен  климат 

қалыптасатын атмосфераның төменгі  қабатын (0,8-2 км) алады.

К.  Н. Дьяконов жогары  шекара ретінде ауа райының жэне желдің

қалыптасатын  биіктігін  алады,  төменгі  шекара  ретінде  4  метрге 

дейінгі тереңдікті алады.

А*  Г.  Исаченко  жогары  шекараның  эр  жерде  эр  түрлі 

болатындығын айтады.

Табиги  территориялық  кешеннің  негізгі  касиеттері  байқалатын

аудан  оның  аумағы  болып  саналады.  Ягни,  олар  бірнеше  түрге 

бөлінеді:

1) тройиктік жэне субтропиктік ормандар;

2) қоңыржай белдеу ормандары;

34

3) орманды тундра жэне субэкваторлык ормандар;

4)  қоңыржай  жэне  субтропиктік  белдеулердегі  аралас  жэне  орта 

биіктіктегі ормандар;

5) бұталы жэне шөптесінді  өсімдік формациялары;

6) тропиктік жэне арктикалық шолдер жэне шөлейттер. 

Ландшафтта  табиғи  территориялық  кешеннің  уақыт  бойынша

өзгеруі екі  шекара арқылы байқалады:  бастапқы, соңгы.

Барлық  ландшафттар  өмір  сүруі  бойынша  үш  топқа  бөлінеді: 

кыска орташа, ұзақ мерзімді өмір сүретін ландшафттар.

Өмір  сүру уақыты  кысқа ландшафттарға он  жылға дейінгі  фация 

жатады. Олардың өзгеруі геоморфологиялық үдеріске байланысты.

Өмір  сүру  уакыты  мың  жылға  дейінгі  уақыт.  Көбінесе  таулы 

жерлер жатады.  Ол тек  қана  геоморфология  емес  топырақ жэне  басқа 

компоненттер.

Мың  жылдан  асатын  ландшафтылар  жатады.  Бұлар  көбінесе 

жазық жерлерде кездесетін ландшафтылар.

Географияда соңгы  жылдарда  табиги  территориялы  к^цендердің 

уакыт  бойынша  көп  көңіл  бөлінеді.  Д.  Л.  Арманд  жэне  Таргульян 

жылы географияга «сипаттамалык уакыт» деген ұгымды енгізген жэне 

оны  ең  маңызды  үрдістер  мен  құбылыстарға  байланысты  жіктеді. 

Осыган байланысты бірнеше қорытынды жасауга болады:

-  жогары  жиілікті  уақыт  тербелістері  бір  тэуліктің  ішінде 

болатын  кұбылыстарға  тэн.  Мысалы:  температурасының  ылгалды

желдің жылдамдығынын өзгерісі;

-  орта  жиілікті  бір  жылга дейінгі  болатын  құбылыстарга  тэн.  Бір 

жылдың ішіндегі өсімдіктер өзгерісі, өсімдіктер өседі, өнеді;

-  төменгі  жиілікті  бір  жылдан  асатын  уакыттың  ішінде  болатын 

ормандагы  ағаш  фитомассасының  өзгерісі,  топырактың  өзгерісі. 

Табиги  территориялы  кешеннің  жагдайы  деп  белгілі  бір  уакыт 

аралыгындагы  табиги  компоненттердің  баланстык  жағдайын  айтады. 

Табиғи территориялы кешенді  мына түрлерге бөлуге болады:

1) қысқа мерзімді жағдай тәулік ішіндегі;

2)  орташа  уакыттық  жагдай  (бір  тәуліктен  бір  жылга  дейінгі 

уақыт, жыл маусымдагы);

3) ұзак (бір жылдан артык, климатты циклдермен байланысты). 

Уақыт  пен  кеңістік  табиги  территориялы  кешеннің  ең  маңызды

физикалык 

касиеттері. 

Табиги  территориялы 

кешеннің 

накты 

шекаралары  жер бетінде  анык байқалады.  Одан  төмен  немесе  жогары 

табиги территориялы кешен арасындага өзгерістер азая түседі.

35

о

жүктеу/скачать 2,39 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: