Лекция №1 Адамның тарихқа дейінгі эволюциясы
Сырым Датұлы бастаған Кіші жүздің ұлт-азаттық қозғалысы
жүктеу/скачать 460,42 Kb.
|
Қазақстан тарихы пәнінен лекциялар 2022-2023жж docx
| 2.Сырым Датұлы бастаған Кіші жүздің ұлт-азаттық қозғалысы.
Сырым Датұлы басқарған көтерiлiс патша үкіметіне қарсы бағышталған ең алғашқы көтерiлiciмiздiң бiрi едi. Осы көтерiлicтiң әр-алуан шығу себептерi бар. Соларға тоқтала кетейiк.Көтерiлicтiң негiзгi себебi жер мәселесi едi. Патша үкіметінің отаршылары Кiшi жүз жерiне бiрнеше қорғандар салған едi. Сол қорғандар арқылы олар осы құнарлы жерлердi иелене бастады. Негiзгi мал шаруашылығымен айналысатын қазақтар бiрте-бiрте өз жерлерінен айырыла бастады. Жер қазақ халқы үшiн ең бiрінші, басты, үлкен мәселе болды. Екiншi себебiне тоқтала кетсек онда қазақ халқы өз жерiнде еpкін жүре алмады, бiрте-бiрте бас бостандығынан айырыла бастады. Кейбiр феодалдар патша үкіметінің жарлықтарына бас ұрып, өз халқының мүддeciн ойлаудан аулақтана түcтi. Үшiншi бiр себебi - Кiшi жүздiң солтүстiгiнде орналасқан ондаған қамау қоршаулардан әлсін-әлсін жасаған казак-орыс шабуылдары қазақ халқының ауылдарын талап, маза бермедi. Содан соң жалпы Қазақстан бойынша Қазақстанның солтүстiк жерлерi патша үкiметiнің қолына көше бастады. (10) Төртiншi себебi ең негiзгi едi. Кiшi жүз ханы Нұралы билер жиналысын өткiзбей, барлық мәселердi өзi шешуге тырысты. Әсipесе Орал казактарының әскер басшысы атынан Чагановтың қазақтарға деген өктемдiгi шегiне жеттi. Осындай себептерге байланысты Кiшi жүз халқы арасында толқулар бола бастады. 1783 жылы патша үкiметiнiң отарлық саясатына қарсы ұлт-азаттық көтерiлiстi Кiшi жүздiң Байбақты руынан шыққан старшина, халық арасында беделi мол, соғыс тәсiлiн жете меңгерген, өзiнiң, ерлiгiмен, батылдығымен көзге түскен, халықтың ой-арманын бiлдiре алатын Сырым Датұлы басқарды. Сырым Датұлының сарбаздары онша көп емес едi, бiрақ көп кешiкпей Кiшi жүздiң әр руынан көптеген кол келiп қосылды. Олар: Көтiбар сұлтан, Бекет батыр, Жоламан Тiленшiұлы бастаған сарбаздар едi. Жалпы көтерiлicшiлер саны 6 мың адамға жеттi. Көтерiлicшiлердiң бар арманы ipi жау бекiнiстерiн құрту болатын. Алайда шабуыл жасалар күні Нұралы хан патша үкіметіне хабарлап қойған едi. Сөйтiп 500 адамдық қазақ жасақтары Сахарное, Ильецкое қамалдарына шабуыл жасаған болатын. Жаудың күні бұрын әзiрленуiне байланысты көтерiлiсшiлер қамалдарды ала алмады. Осы сәтсiз шабуылдан кейiн Сырым Датұлы ipi шабуыл ұйымдастырмай партизандық соғыс әдiciне көше бастады. Сырым Датұлының партизандық соғысы Нұралы ханды аса қорқытты. 1786 жылы Нұралы хан қолынан ешқандай ic келмейтiн, қауқары жоқ дәрменсiз ханға айналды. Қолынан ешқандай ic келмейтiн, дәрменсiз ханды екiншi Екатерина арнайы жарлықпен ханның тағынан тайдырды. Кiшi жүздің губернаторы Игельстромның реформасы жүзеге аса бастады. Игельстром реформасының мақсаты жойылған хандық үкiметінің орнына патша үкіметі тағайындайтын старшиналардың басқаруын кiргiзу едi.. Игельстром реформасы бойынша Кiшi жүзде шекаралық сот пайда болды. Сол шекаралық соттың көпшiлiк құрамы патша үкiметiнiң адамдары болды. Шекаралық сот админстративтiк басқару органы расправаларға бағынған едi. Игельстром реформасы жүзеге аса бердi. Орал орыс-казактарының әскери жорықтары тоқтатылды. «Iшкi жаққа» өтуге 17 старшина право алды. 17 старшина қарамағында 40 мың адам болды. Солар түгел «Iшкi жаққа» өтуге правосы бар едi. Алайда Кiшi жүздегi хандық билiктiң жойылуы ipi сұлтандардың наразылығын қоздырды. Еуропадағы француз революциясынан корқып қалған патша өкіметі қазақ жерiнде хандықты калпына келтiруге тырысты. 1790 жылы Уфа қаласында Нұралы хан өлгеннен кейiн Кiшi жүзге патша өкіметі Ералы сұлтанды хан қылып сайлады. Ералы сұлтан Абылхайырдың екiншi баласы, Нұралы ханның бауыры болған едi. Ералы хан болып сайланысымен Кiшi жүзде хандық үкіметке қарсы күрес өpістей түcтi. Қаруланған Кiшi жүз шаруалары билердiң ауылдарына шабуылды күшейттi. Патша үкiметiнiң Кiшi жүз территориясына жазалаушы отрядтар жiберуi халық бұқарасының наразылығын одан әpi өpicтeте түcті. Сырым Датұлы көтерілісшілерге қайта қосылып, халық қозғалысын басқаруға кірісті. Сырым Датұлы генерал-губернатор Петлинге жазған өз хатында "Патша үкіметінің халықты алдап-арбау арқылы кіріскенін атап көрсетті." «Бiз, башқұрттар, ноғайлар сияқты патша үкіметіне үндемей бағына алмаймыз, сондықтан да патша үкiметiнiң қазақтарға деген саясатына барынша қарсы күресемiз»,- деп жазды. Сырым Датұлы, 1792 жылы күз айында көтерiлiсшiлер тобымен Ильецк қорғанын жаулап алуға тырысты. Алдын ала Ильецк қоpғанындaғы казак-орыстар дайындалып отырғандықтан 29 қыркуйеск 1792 жылы Сырым Датұлы басқарған көтерiлicшiлердiң мыңға жуық адамдары Ильецк қорғанына шабуыл жасағанымен, қорғанды басып ала алмады. Осы бір сәтсіз шабуылдан көтерілісшілер көтеріліс жасаудың әдістерін өзгертуге мәжбүр болды. Сырым Датұлы бастаған көтерiлicшiлер керек кезiнде жеңiл жасақтарға бөлiнiп көтеріліске қарсы шыққан, патша үкіметінің малайына айналған сұлтандар мен билердiң, өз халқының мүддесін сатқан старшиналардың, хан тұқымының ауылдарын шабуға кіpicті. Көтерiлiсшiлердiң күрес әдiciн өзгертуi, олардың партизандық қозғалысқа бой ұрғандарын көремiз. 1794 жылы жаз айында Ералы хан дүние салды. Патша үкiметi Ералы ханның өлiмiнен соң ұзақ уақыт келесi хан тағайындауға асықпады. 1794 жылдан 1796 жылғa дейiн Кiшi жүзде хандық билiк үкiметі болмай, ел билiгi старшиналармен билер қолына көштi. Тек 1796 жылы қазан айында жекелеген аз топ билердiң ұйғаруымен Кiшi жүз ханы болып Нұралы ханның ұлы Eciм сайланған едi. Жаңа сайланған хан Сырым Датұлы басқарған ұлт-азаттық қозғалысты толық басып тастауға барлық күш-жiгерін пайдаланды. Eciм хан көтерiлicшiлердiң бiр қатар басшыларын тұтқындап та үлгердi. Алайда осы жағдай халық қозғалысын тоқтата алмады. 1795 жылдан 1796 жылдары қыс айларында Кiшi жүзде халық үшiн стихиялық үлкен апат -«жұт» басталды. Осы жұттың нәтижесiнде жүздеген ауыл адамдарының көптеген малының қырылуына әкелiп соқты. . Сол кездегi ic-қағаздарын жүргiзушi Т. Фатухлин ауылдарды аралап келiп былай деп жазған едi. «Кей бiр шаруалар жұттың әсерінен атсыз қалды, кейбiреулерi бiр қойсыз, түйесiз қалды, кейбiр кедейлердiң ақырғы қолындағы малдары қырылып, осының әсерінен жас балалар өлімі күннен-күнге ауылдарда көбейдi». Қарапайым халық басына түскен қайғы-қасіретке" негiзгi себепшici хан деп түсiндi. Сондықтан 26-27 наурыз күндерi көптеген жасақтарының бiрi хан ордасына шабуыл жасап, ханның ауылын ойрандап, Eciм ханды өлтiрiп тынды. Ханның туысқандары қашуға мәжбүр болды. Ханның өлтiрiлуiн ести сала патша үкіметі орал казак-орыстарының" атаманы Донсковқа көтерiлicшiлердi жазалап, хан туыстарын қорғауды бұйырды. Кiшi жуздiн ханы Eciмнiң көтерiлicшiлердің қолынан қаза табуы патриархалдық феодалдық билеушi топты қатты қорқытты. Сондықтан Кiшi жүздiң билеушi ipi феодалдары патша үкіметімен ымыраға келуге әзір екендiгiн, егер патша үкіметі жанадан хан тағайындаса, сол ханды хан деп тануға әзiр екендiгiн бiлдiрдi. Кiшi жүздiң көптеген ipi руларының старшиналары атаман Донсков және Бөкей сұлтан көтерiлicшiлерге қарсы жазалау экпедициясын ұйымдастырғанда оған белсене қатысты. 1796 жылы желтоқсан айында патша үкіметі Орынбор губерниясын, Сiбiр және Уфа губерниясын калпына келтiруге жарлық бердi. Осыдан кейiн әскери губернатор болып барон Игельстром қайтадан тағайындалды. Әскери губернаторға Кiшi жүздегi ұлт-азаттық қозғалыстарды басу тапсырылды. Патша үкiмeтi халықтың көңiлiн табу үшiн хан кеңесiн ұйымдастырды. Хан кеңесiнiң мүшелерiне алты старшина және патша yкiметiнің басқару аппаратының төрағасы Лизатий Құсайынов кipдi. Кiшi жүзде хандық кеңестiң құрылуы қарапайым халықты алдау мақсатында патша үкіметінің түлкiбұлаң саясаты едi. Хан кеңесiне 1797 жылы тамыз айында 1000 жасағы бар Сырым Датұлы келдi. Хан кеңесiнiң осы бiр мәжiлiciнде халықтың ауыр жағдайын ескере келiп, Сырым Датұлы өзiнiң көтерiлiciн тоқтатуға мәжбүр болды. Бұл көтерiлic алдына қойған жекелеген мақсатын oрындады. 1802 жылы Хиуа хандықтарына барып келе жатқан Сырым Датұлы қазаға ұшырады. Сырым Датұлы қасиеттi адам. Оның моласына қонған адам дертті болса, ол тез жазылып кеткенін ел аузынан естуге болады. жүктеу/скачать 460,42 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|