Лекция №1 Адамның тарихқа дейінгі эволюциясы
Бөкей хандығындағы Исатай Тайманов пен Махамбет Өтемісұлы бастаған қазақтардың көтерілісі (1836-1838 ж.): көтерілістің қозғаушы күштері, сипаты, кезеңдері, маңызы
жүктеу/скачать 460,42 Kb.
|
Қазақстан тарихы пәнінен лекциялар 2022-2023жж docx
| 3.Бөкей хандығындағы Исатай Тайманов пен Махамбет Өтемісұлы бастаған қазақтардың көтерілісі (1836-1838 ж.): көтерілістің қозғаушы күштері, сипаты, кезеңдері, маңызы.
Қозғалыстың басталу себебі-феодалдық қанаудың, отарлық езгiнiң, зорлық пен зомбылықтың күшеюiнен болды. Озбырлыққа ұшыраған ауылы өтiнiш айтқан Исатайды тыңдамаған соң ол 1835 жылы ханға қарсы ашық күреске шығады. 1850 жылы Орынбор басшылығына жазған осы хандықтың экономикалық-саяси шолуында «Жәңгiр хан Исатай мен оның ауылдастарын бұрынғы жайлаған жерiнен айырғасын және Исатайдың Жәңгiрге жеке өшпендiлiгiнiң салдарынан толқу басталғанын» жазған. 1835 жылы Исатай үгiт таратып, хан әмipiне бағынбауға шақырып, хан әдiлетсiздiгiн әшкерелеп, тартыспен өткiзедi. Көтерiлiске 1833 жылы Жәңriр ханның өз қайын атасы Қарауылқожа Бабажанұлын Каспий теңiзi өңipiнe билеушi етiп тағайындауы, ханның әдiлетсiздiгi түрткi болады. Көтерiлiстiң негiзгi қозғаушы күшi - шаруалар 6олды. Оған старшин, билердiң де жеке өкiлдерi қатысты. Негiзгi мақсаты - хан озбырлығына шек қою, шаруалар жағдайын бiршама реттеу болатын. Исатай 1836 жылдың жазында өз төңiрегiне үстем тапқа наразы шаруаларды топтастыра бердi. Байлар мен билерден зорлық көрген шаруалар бiр-бiрлеп, тіпті тобымен кейде ауыл болып келiп, оған қосыла 6астайды. Мысалы: зұлым би Айғанадан 39 адам, би Төлегеннен 30, Ағымнан 24 адам, Нарын құмынан 10 ауыл, Адай, Шеркеш, Алаша руларынан да бiрнеше ауыл қосылды. Исатайдан басқа қозғалысқа Махамбет Өтемiсұлы, Тiнәлi Тайсойғанұлы, Қалдыбай батыр т.б. басшылық eтті. Исатай мен Махамбет шаруалармен үнемі кеңес өткiзедi. Мыңтөбе - Исатайдың қонысы. Көтерiлicшiлер сол жерге жиналып, олардың жоғарғы органы кеңес, мәслихат болғанын көрсетедi. Олар билер мен сұлтандарға шабуыл жасап, жер мәселесiн өздерi шеше бастады. 1836 жылдың қараша, желтоқсан айларында да көтерiлiсшiлердiң қимылы тоқталмады. Олардың жалпы саны 700-800 адам шамасында болды. 1837 жылы көтерiлicтiң жаңа кезеңi басталды. Егер де өткен 1836 ж. көтерiлic негiзiнен Каспийдiң солтүcтігінe жайылып, тиiп-қашты қақтығысулармен шектелсе, 1837 жылы көтерiлic көп жердi қамтиды, ал көтерiлicшiлер саны 3-5 есе артты. Ендi олар ханның өзiне қapcы шықты. Мұны 1837 ж. көтерiлicтiң екiншi кезеңi, шаpықтау шегi деп айтуға болады. Олар қapy-жарақтарды өздерi соғып дайындады. . Исатай көтерiлiciнiң бiр ерекшелiгi - шаруалар бұған дейiнгi рулық, аталастық деген түciнiкті жайына қалдырып, өздерiнiң таптық мүддесін ұстайды. Қозғалыстан үрейленген бай-сұлтандар әскер басшыларына, ұлықтарға шағым жасай бастайды. Ал көтерiлicшiлер бұдан қорықпай, губернатор Перовскийге тiлектерiн қояды. Әкiмдер Исатайды алдап шақырып қолға түсiрудi жөн көредi. Бiрақ, алдаудан ештеме шықпаған соң шекара басшылары Исатайды ұстау үшiн қарулы күштi қолдануға шешiм қабылдайды. Олар енді көтерiлicтi талқандауға кipicтi. Патша әкiмшiлiгiнен күдер үзген көтерiлicшiлердiң қозғалысы әсіресе қыркүйек, қазан айларында кең етек жайды. 16 қыркүйекте 200 адамымен Исатай мен Махамбет Қарауыл қожаның ауылына шабуыл жасап, күш аз болса да айқасқа түсiп, оның қолын талқандайды Рейiм деген жерде болған қанды соғыста көтерiлicшiлер тағы жеңicке жетедi. Бұл шайқастағы жеңicтер Iшкi хандыққа түгел жайылып, көтерiлicшiлердiң еңсесін көтерiп, көбейте бередi. (140) Исатайды тұтқындауға шыққан генерал Покотиловтың caпapы да сәтсiз аяқталады. Исатай мен Бекмұханбет Өтемicұлы бастаған шаруалар 15 қазанда Tеpектiгe шабуыл жасап, басып алып, көтерiлic орталығына айналдырады. Исатай батыр ендi көтерiлicшiлердi хан ордасына қарай бағыттады. Жәңгiр хан губернаторларға жалынып, көмек сурайды. . Бұдан хабарсыз көтерiлiсiшiлер Жасқұсты қоршауға алып, Қандыағаш маңында хан әскерін талқандайды. Олар Ордаға тақағанда саны 3500 адамнан асады. Көтерiлicтiң бет алысынан қорыққан Шынғали төре сатқындық жасап, «ойлануға 10 күн мерзiм сұра. Осы уақытта әскер де келiп улгерер» деп ақыл айтады. Көтерiлicшiлер Ордаға 4-5 шақырым жерге дейiн жақындап келедi. Жәңгiр хан айламен уақыт ұтуды көздейдi. Исатайдың байсалды, ақылды, сақ, ұстамды адам болғанын зерттеушiлер де жазған. Исатай патша әскерінің қандай күш екенін, ал келсе ешкiмдi аямайтынын түciніп қан төкпей ханмен келicсөзге келудi ойлайды. Көтерiлiсшiлер өз тағдырын Исатайға сеніп тапсырды. Патша әкiмшiлiгi көтерiлiстi талқандауға қарулы күшiн әзiрлеп, Ішкi Өзен линиясына аттанды. Подполковник Гекке қарауыл әскерімен түнде байқатпай ордаға кiредi. Жан-жақтан жазалаушы әскер келе бастайды. Бұл .хабарлар жетiсiмен көтерiлicшiлер арасы қожырай бастайды. Енді әйел, бала-шағаны қopғay қажет болды. Исатай 5 қарашадағы түнде Жасқұсты тастап, 300 кiciмен Жаманқұмға кетедi. Осылайша көтерiлicшiлер өзара байланыссыз, хабарсыз қалып, ыдырай бастайды. Олар топ-топ болып байларды тонап өш алумен болады. 7 қарашада Гекке 2 мыңдық әскер, зеңбiрегiмен Тастөбеде көтерiлicшiлермен кезiгедi. Күшiнiң 3-4 есе аздығына қapaмaстан олар солдаттардың қaтapын қаусатып барып, күштiң тең еместігінен ерiксiз шегiнедi. Бұл кезде Исатайды ұстауға 500 сом сыйлық берiледi деп жарияланады. Жазалаушы отряд даланы қанша кезсе де, Исатайды ұстай алмайды. Исатайлар Жайықтан қиындықпен өтiп, күшiн жинап, қайта күресуге бел байлайды. Сөйтiп, көтерiлiстiң бiрiншi кезеңi жеңiлicпен аяқталады. Бытырыңқылық - шаруалар көтерілісінің табиғи кемшiлiгi, ең бiр осал жерi. Соған қарамастан Исатай мен Махамбет 3000 адамның басын бiрiктiрiп, шiлде айында Ойыл өзенiне тоқтайды. Бұл жерде, Исатайдың қабiлеттi ұйымдастырушы, іpi дарынды қайраткер екенін көреміз. Олардың ендiгi мақсаты үстем таптан кек алып, .әдiлеттiлiк орнату еді. Гекке Орынбордан үлкен отрядпен шығып, 1838 ж. 8 шiлдеде Қобда өзенiнен өтiп, сол күні кешкі сағат 7-де Баймұханбетпен кездеседi. Баймұханбет тыңшысы арқылы көтерiлicшiлердiң екі топқа жарылып, Исатай шағын қолмен Ақмалай өзенiне қарай келе жатқанын бiлiп алады. Полковник Гекке мен Баймұханбет сұлтан отрядтары Ақбұлақты жағалап, Қиыл өзенi жағасынан Исатайды 500 кісімен тосып алады. Олар бiрден көтерiлicшiлерге зеңбiректен оқ атып, екi адамын өлтiрiп, бiрнешеуiн жарақаттайды. Шегiнген көтерiлicшiлердi алдап үш жақтан қоршауға алып, тағы да 70-80 адамын өлтіреді. Амалсыз шегiнiп, олар 15 шақырымдай жерге қашады. Исатай өз адамдарының ең артында, кейiн қалғандарын қызғыштай қорып келе жатқанда Баймұханбет адамының танып көрсетуімен оқпен атып Исатайдың жирен атын жаралайды. Аты жаралы болған батыр, көмекке келген Махамбетпен Үбiнi «өздерiңдi, бала-шағаны сақтаңдар» деп алға жiберiп, азғана көтерiлісшiлермен аянбай соғысып, 3 рет қоршаудан шығады. Бiрақ аты жаралы Исатайды Баймұханбет нөкерлерi қуып жетiп, оны атынан құлатады. Топпен жаяу соғысып жүрiп, еciл ер ақыры осы күресте қаhармандықпен қаза табады. Оның еpлігі, өжеттiгiне дұшпандардың өзi де таң қалады. Басшыcы өлген көтерілісшiлер Ойыл өзенi бойындағы қалған тобына барады. Патша әскеpiнің көбеюiнен, олар бiрiгiп қимыл жасай алмайды. Осылайша азаттық күрес жеңiледi. Сол кезеңде шаруалар көтерілісiнің жеңicке жетуi мүмкін емес едi. Бұқара халық азаттық үшiн күрескен еpлеpді мәңгі есiнде сақтап қалды. Исатай тап күресінің көрнекті қайраткерi, қазақтын ұлттық батыры pетінде ұрпағына үлгi. . Махамбет-Исатайдың тірегі, қahapман ақын, талантты күйшi әpi күрескер. Көтерiлiс жеңiлген соң да шаруаларды бiрiктiрiп, көтеруге тырысады. 0л үшiн 1838-1846 жылдар өте ауыр жағдайда, қашқындықта, қудалауда өтедi. Батыр ақын бiрақ мойымай, өмірінің ақырына дейiн күрестен бас тартпайды. Батыл да өжет қимылдың адамы Махамбет жалынды жырымен де, iciмен де озбырлыққа, зорлыққа қарсы аянбай күреcтi. 1846 ж. ақырында аңғал батыр «Қабанбай Қараой» деген жерде қапыда қалып, қанiшердiң қолынан қаза табады. Kүpеcтiң тарихи маңызы, патша үкiметi мен жергiлiктi би-сұлтандармен күресуге болатыны дәлелденді. Қарапайым халық қолына қару алып, ел мен жердiң қамы үшiн күpеcтi. Ерлер қаза болса да олардың есiмдерi, ерлiк icтері халық есiнде мәңгiге сақталып қалды жүктеу/скачать 460,42 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|