Лекция Қазіргі қазақ әдебиетінің даму кезеңдері

көтеріліп бара жатқан қыран» бейнесінде алады. Сол даланың кешегі, бүгінгі тарихын 
жыр етеді. Осы тарихи оқиғалар легінде тың көтерудің ролін зор бағалайды. Поэманың 
нақты кейіпкері етіп егінші шаруа өкілі Тыңбайды алып, соның жарқын бейнесін 
жасайды. Поэмада тың игерушілердің алғашқы кездегі тұрмыс-тіршілігінде кездескен 
қиыншылықтарды, табиғаттың қатал мінезін суреттейтін, оны жеңудегі қажырлылықты, 
төзімділікті көрсететін беттер аз емес. Қалған поэмалар тың көтеруге қатысқан нақты 
адамдардың еңбегін жырлауға арналған. 
Адам еңбегін, оның қоғамды жаңартудағы күшін суреттеу тек тың даланы көтерумен 
ғана емес, жалпы табиғатты игеру, ғарыш әлемін адам ырқына бағындыру сияқты үлкен 
ақындық пафосты тілейтін тақырыптармен де байланысты көрінеді.
Ю. Гагариннің ғарышқа ұшуына арналып жазылған О.Сүлейменовтің «Адамға табын, 
жер, енді» поэмасы кезінде осы тақырыпты жырлаудың басы болатын. Одан кейінгі 
дәуірде де ғарыш әлемін игеруге көп күш жұмсалды. Ғарыш кемесі бірінен соң бірі ұшып 
жатты. Байқоңыр аты әлемге танылды. Осы жағдайда Қазақстан жерінен ұшқан ғарыш 
сапарлары Ж.Молдағалиевтың «Байқоңыр баспалдақтары», М.Мақатаевтың «Қырандар, 
қош болыңдар!», Т.Айбергеновтің «Космонавт монологы» сияқты поэмаларға арқау 
болды. Бұларда батырлықты жырлау жолындағы жаңаша толғам, ізденіс, көркемдік бояу 
бар. Жұбан поэмасында эпикалық суреттер мол болса, Айбергенов пен Мақатаев 
лирикалық шегіністер арқылы ақындық монологты көбірек пайдаланады. Сол жолмен 
ғарышты игерушінің ішкі сыр-сипатын ашуға ұмтылады. 
Бұл жылдары бүгінгі еңбек адамының жиынтық бейнесін жасауға арналған кең 
көлемді сюжетті эпикалық поэмалар қатары да толықты. Олардың ішінен А.Шамкеновтің 
«Жайлау-Дастан» атты үш бөлімді үлкен поэмасын айрықша атауға болады. Бұл поэмада 
қазақтың ата кәсібі – қойшылықты жаңа дәуір талаптарына лайық мәдениетті дәрежеге 
көтерудің проблемалары қозғалады. Ақын бүгінгі қойлы ауылдың жанды тіршілігін кең 
суреттеп, жаңашыл жас шопан Алматтың тың бейнесін жасай алды. Мектеп бітіргеннен 
кейін әкесінің мамандығын жалғастыруға шыққан жас жігіт Алматтың шопандық өмірінің 
басты кезеңдері, осы кәсіпті игерудің қиыншылықтары мен қайшылықтары поэмада 
жарқын суреттелген. Алмат қойшы кәсібінің мәдениетін көтеру, малшы ауылдың бейнесін 
жаңарту шараларына бастамашы болады. Шопандар бригадасын ұйымдастырады. Басты 
кейіпкердің өмір сүрген ортасы мен қарым-қатынастағы адамдар өмірінің шындығы 
поэмада сәтті көрініс табады. Адам мен оның ісі, заманы жайлы ақындық толғаныстар, 
лирикалық шегіністер шығарма сюжетін дамытуда елеулі қызмет атқарады. 
Кейіпкерлердің өмір, жастық пен достық, адамдық пен борыш, намыс, туған жер жайлы 
толғаныстары жақсы берілген. Мұның бәрі поэмаға эпикалық кеңдік дарытып тұр. Дала 
табиғатының, жайлау көркінің тартымды суреттері ақынның табысына қосылады. 
«Жайлау таңы», «Жайлау күні», «Жайлау кеші» деп аталатын үш бөлімнің аттары – басты 
кейіпкер Алмат жолының негізгі кезеңдері ғана емес, жалпы ауыл өміріндегі өзгерістердің 
бейнесі, табиғатпен табысып, көріктендіріп жатқан адам еңбегінің де көрінісі. Оларда бір 
бөлімнен екінші бөлімге ауысып, бірін-бірі қайталамай, жаңара түлеп жатқан шындықтың 
бейнесі бар. Долы боранда, көктемгі мал төлдету қарбаласында, күзгі нөсерлі дауыл 
астында өзінің ерлігін танытқан шопан еңбегі шын құрметке лайық екеніне ақын 
оқырманын сендіре алған. 
Қазақ ақындарының замандас өмірін әр қырынан алып көрсету талабы М.Шахановтың 
«Танакөз», Қ.Жұмағалиевтің «Беймаза бақыт» атты поэмаларынан да көрінеді. 
Кейіпкерлердің сезім күйлерін шынайы суреттеуде, олардың өз бақытын өзі жасаған 
қайсар мінезі мен адамгершілік қасиеттерін ашуда бұл ақындардың шеберлігі жақсы 
танылады. Қарапайым, жаны бай, жайсаң мінезді Танакөз бен Зылиха, Есен бейнелері 
беймаза дәуірде шын бақытын тапқан замандастарды еске алғызады. 
Замандас бейнесін жасау жөніндегі бір сала ізденіс – халықтың аты белгілі адамдар 
жайлы толғаныстардан көрінеді. Ә.Тәжібаевтың «Ағалар», А.Тоқмағамбетовтің «Ақ 
күріштің атасы», X.Ерғалиевтің «Қыз-хисса», С.Сейтхазиннің «Қайран Сәбең», «Жамбыл 

– дастан», Т.Есімжановтың «Ілияс-дастан», Ф. Оңғарсынованың «Мақатаев туралы жыр» 
поэмалары
халқымыздың қадірлі азаматтары С. Сейфуллин, Ғ.Мұратбаев, Қ.Сәтбаев,
М.Әуезов, С.Мұқанов, I.Жансүгіров, Жамбыл, Ыбырай Жақаев, Жадыра Таспамбетова, 
М.Мақатаев сияқты адамдардың өмірі мен еңбегіне арналады. Бір жағы арнау, екінші 
жағынан естелік сияқты ақындық толғаныстармен қатар келетін нақты детальдар суреті 
олардың халықтық еңбегін, тұлғасын ашуға көмектеседі. 
Мұндай тарихи адамдар өмірі жайлы толғаныс отан соғысы оқиғаларын еске алу 
түрінде де көрінеді. Ондай ізденістерді біз Д.Әбілевтің «Ажалды жеңген азамат», 
М.Әлімбаевтың «Ту тіккен», М.Рәшевтің «Ерлік дастаны», Ж.Нәжімеденовтің «Қыран 
қия», С.Сейтхазиннің «Қаһарман», Т.Бердияровтың «Мәншүк туралы дастан», 
С.Жиенбаевтың «Әлия», Е.Ибрагимнің «Жас қазақ» сияқты поэмаларынан танимыз. 
Оларда қазақ жауынгерінің соғыстағы батырлық жолы Б.Момышұлы, Р.Қошқарбаев, 
М.Ғабдуллин, М.Қайырбаев, М.Мәметова, Ә.Молдағұлова, Р.Елебаев сияқты батырлар 
тағдыры арқылы ашылады. Батырлар бойындағы ерлік, патриоттық сезімді ашуда 
психологиялық монолог мол пайдаланылады. Соғыс кезінің шындығын майданнан келген 
хаттар арқылы ашып, ол хатты жазған, оқыған адамдардың сезімін шынайы терең 
толғаныспен бейнелеуде Т.Молдағалиевтің «Хаттар, хаттар» поэмасы ерекше бағалы. 
Тарихи адамдар тағдырын суреттеу, олардың ұлт азаттығы, бостандық жолындағы 
күресін еске алу арқылы халық санасына әсер ету талабы халық тарихының өткен кезіне 
арналған поэмаларда да айқын көрініс береді. Бұлардың ішінде революция мен азамат 
соғысы жылдарының оқиғаларын суреттейтін Ғ.Қайырбековтің «Большевик ауыл», 
Ф.Оңғарсынованың 
«Қырдағы 
айқас», 
С.Жиенбаевтың 
«Қырандар 
хикаясы», 
Т.Молдағалиевтің «Ескерткіш» поэмалары көрнекті орын алады. Алғашқы ақындар тобы 
заман шындығын эпикалық суреттеу арқылы танытуға ұмтылса, Т.Молдағалиев бұл 
поэмасында да сезім күйін лирикалық толғаныспен ашады. Шығарма сюжетін шиеленісті 
оқиғалар арқылы дамыту Ф.Оңғарсынова поэмасынан аңғарылады. Сол арқылы ақын 
кейіпкерлерін тартыстан өткізіп даралайды. 
Тарихи оқиғаларды суреттеуге арналған поэмалардың ауқымы кең. Оларда алыс тарих 
та, одан бергі өмірдің әр кезеңдері де қозғалады. М.Мақатаев пен Н.Айтов жырлаған 
қалмақ басқыншыларына қарсы күрес («Райымбек», «Қабанбай батыр»), I.Мәмбетов 
жазған Пугачев қозғалысына қатысқан қазақтар тағдыры («Пугачев нөкері») тарихты 
барлау халықтың ерлік жолын таныту идеясымен байланыстылығын көрсетеді. Тарих 
шындығын бағалау дәрежесінің, суреттеу әдісінің әрқилылығына қарамастан, бұл 
поэмалар да өз дәуірінің ескерткіштері саналады. 
Халық тарихының тағы бір топ белгілі қайраткерлерін – өнер адамдарын жырға 
қосқан поэмалардың да атқарған көркемдік жүгі бір алуан. Шоқан Уәлиханов (М. Рәшев 
«Жұлдызды жиһангер»), Біржан сал мен Иманжүсіп (К.Мырзабеков «Біржан сал», 
«Иманжүсіп»), Тәттімбет (К.Салықов «Тәттімбет»), Майра Уәлиқызы мен Сара 
Тастанбекқызы (Ф.Оңғарсынова «Тартады бозбаланы магнитім», «Сайраған орта жүздің 
бұлбұлымын»), үкілі Ыбырай (Е.Ибрагим «Гакку») сияқты өнер тарландарының тағдыры 
ақындар толғауына ілікті. Әл-Фараби туралы бірнеше поэма жазылды (Ж.Қыдыров, 
Қ.Мұқышев, Т.Сатышев, Ж.Кенебаев). Фирдоуси (С.Жиенбаев), Низами, Қорқыт 
(Қ.Бекхожин), Махамбет (Ж.Молдағалиев, Ф.Оңғарсынова, М.Шаханов, М.Неталиев), 
Ғ.Тоқай (І.Мәмбетов) сияқты әлем әдебиетінің таңдаулы тұлғаларының тарихтағы 
тартысты өмірі көркем бейне тапты. Қ.Бекхожин «Әппақнаме» поэмасында әзірбайжан 
халқының ұлы ақыны Низами бейнесін, оның қыпшақ қызы Әппаққа деген сүйіспеншілігі 
фонында көрсетеді. Оның негізінде адал, биік сезім жатыр. Әсіресе, Әппақ өлгеннен 
кейінгі ақын күйзелісі тебіреніспен жазылған. Поэма Низами өзі жырлаған ғашықтық 
дастандардың жаңа үлгісі сыпаттас. Ал, «Сері күйшіде» ақын Қорқыттың аңызға айналған 
бейнесінен нақты тарихи тұлға шығарады, оның араб басқыншыларына қарсы күресін, ол 

арқалаған заманның қайғы-қасіретін шебер ашады. Қорқыттың қобыз тартқан кездегі 
сезім күйлері поэмада сәтті суреттелген. 
Махамбет туралы поэмалардың ізденіс бағыты да әрқилы. Өзінің батырлық 
тұлғасын өз өлеңдерімен танытқан Махамбет туралы жазу оңай да емес. Сондықтан 
ақындар батыр ақынды әр жағынан алып, оның жауынгерлер бейнесін толықтыруды 
көздейді. Жұбан «Кек» поэмасында оның өзін
сөйлетіп, буырқанған асау сезімін Елек 
өзені толқындарының суретімен астастыра суреттесе, Фариза «Алмас қылыш» поэмасын 
автор мен поэма кейіпкерінің сырласуы түрінде жазған. Кәкімбек «Тәттімбет» 
поэмасында ұлы күйшінің өмір жолын, ауыр тағдырын өзі жырлаған күй тілінен, оның 
күйлерінің шығу тарихы мен мазмұнынан іздейді. 
Тарих шындығын философиялық толғамдар арқылы тануда, оның мән-мағнасын 
танымдық тұрғыдан түсіндіруде Мұхтар Шаханов поэмалары аса бағалы. Оның «Отырар 
элегиясы», «Нарынқұм зауалы», «Сейхундария» атты шығармалары, шындықты кейде 
шартты оқиғалар арқылы бейнелегенмен, түптеп келгенде, реалистік бейнені 
романтикалық пафоспен өрнектеуімен ерекшеленеді. Ол Шыңғысхан шабуылынан 
Отырарды қорғау оқиғалары арқылы халық ерлігінің өлмейтінін, жауыздық пен опасыз 
сатқындық түбінде әшкере боп, халық қарғысына ұшырайтынын көрсетсе, Махамбет 
монологы арқылы ерлік пен халық намысын көтереді. «Сейхундарияда» аңыз негізінде 
халықты хан қамаған шөлден алып шыққан Ақжәми бейнесін тапқыр бейнелей отырып, 
адам тағдырына қатысты жақсылы-жаманды мінез-қылықтарды терең ашады, оларды 
жарыстыра сөйлетіп, содан мағналы ой түйеді. Жалпы, Мұхтар поэзиясы, оның ішінде 
поэмалары құбылыстың ішкі мазмұнын, сырын ашып, оқырманға ой салуда, көркемдік 
амалын құбылтып, адамның биік мұратын ашуда қазақ әдебиетіндегі жаңа құбылыс болып 
табылады. 
Бұл тақырыпты халықтың өткен өмірінен бір елес түрінде суреттеген 
Т.Әлімқұловтың «Ақ бикеш», М.Шахановтың «Махаббатты қорғау», М.Мақатаевтың 
«Ару ана» поэмалары толықтырады. Бұларда да халық басынан кешкен әділетсіздік пен 
ауыртпалық, одан құтылуға ұмтылған жас тағдырлар шынайы бейнеленеді. Адам 
тағдырын оңайлатпай, күрделі күрес арқылы ашып, авторлар жаңа бейнелер жасайды. 
М.Шаханов заманның әрқилы тартысында көрінген жастар сезімін қорғарлық уытты, 
пафосты жырды таңдаған. Ол арқылы биік, таза, мөлдір сезімді паш еткен. 
Арғы тарихтағы аңызға кеткен шындықты жаңартып, нақты тарихи бейнеге 
айналдырып, бүгінгі халықтың рухани қажетіне жаратуда Е.Раушановтың «Ғайша бибі» 
поэмасы елеулі маңызға ие болды. Мұнда дәстүрлі дастандық үлгіні жаңарта пайдалану 
(өлең мен қарасөздің қатар келуі, айтыс үлгісі, кейіптеу) байқалады. Түрік қағанаты 
кезіндегі Ғайшаның дана бейнесін сол дәуір шындығына лайық көрсетеді. 
Ертегі-аңыз сюжетіне жазылған Ғ.Малдыбаевтың, Е.Елубаевтың, Е.Зікібаевтың, 
Т.Әбдрахманованың, А.Асылбековтің поэмалары да өзіндік ізденісімен бағалы.Әрине, 
бұл дәуірдің ширек ғасырлық мерзімінде баспасөзде жарияланған поэма саны бұл 
аталғандардан көбірек. Алайда жұртшылық назарын аударарлық, биік рухани талапқа 
жауап берерлік дүние осы аталғандардың ішінде. Жалпы, бұл жылдар қазақ поэмасының 
өмірмен байланысының артқанын, көркемдік ізденісте жаңа қырларын ашып, кемелдене 
түскенін танытады. 

жүктеу/скачать 431,76 Kb.

Достарыңызбен бөлісу: