Лекция. Әдебиеттегі «көркем образ» және «образдылық»
- лекция. Типтендіру түрлері.( 2 сағат)
жүктеу/скачать 198,5 Kb.
|
Лекциялар -Қазіргі әдеби үдеріс жане әдеби сын
- Бұл бет үшін навигация:
- 4- лекция. Көркем шығарманың мазмұны мен пішінінің бірлігі (2 сағат) Жоспар
- 5- лекция. Сюжет пен фабула мәселесі. (2 сағат) Жоспар
- 6- лекция. Композициялық бүтіндік мәселесі (2 сағат) Жоспар
| 3- лекция. Типтендіру түрлері.( 2 сағат)
Жоспар:1. Типтендірудің түрлері. 2. Типтендірудің ерекшеліктері. 3. Типтілік пен олардың көркемдік шарттары. 4. Типтіліктің көркемдік-танымдық маңызы. Шындықты көркем жинақтау жайлы әр тарап пікірлер бар. Жинақтау дегеннің өзі – әдеби тип жасау әрекеті. Ал типтендіру турасындағы пікірлер тіпті қым-қиғаш. Типтендіру деген суреткердің іс жүзінде өмір шындығын өз дүниетанымы тұрғысынан белгілі бір уақыт пен кеңістікке, әлеуметттік орта мен дәуірге сай талғап-тануы, таңдап іріктеуі және жинақтауы, сол арқылы өзі жасап отырған көркем бейнені сомдауы, тұлғаландыруы, даралауы болып табылады. Мұның өзі сайып келгенде, әдебиетшінің әдеттегі әрекеті, яки, творчестволық процесс. Типтендіру – мөлшерлі «сфераға» енетін, өлшеулі «формулаға» көнетін әрекет емес, ақиқат өмірдегі тірі кісілерден әдеби шығармадағы жанды бейнелер туғызудың аса қиын, күрделі және әрқашан тың, тынымсыз харекеті. Суреткер өзі жасаған көркем бейненің құны мен қасиетін қасаң қағидаға қарап белгілемейді, оның өмірдегі жанды дерегіне қарап бағалайды. Жазушыға тип жасау әрекетінің үстінде керегі – типтілік туралы «қисын» емес, тірі мүсін протатип. Жинақтау үшін суреткерге, бәрінен бұрын, талғампаздық керек. Әдебеттегі адамның психологиясы іс-әрекетінің әр алуан бұралаң иірімдерін ғана емес, сол көркем бейнені жасауға керек өмірлік материалдардың өзін жазушы сұрыптап, саралап пайдаланады. Бұл ретте, мәселен, Хемингуэй әдеби творчествоны айсбергке балайды. Айсбергтің су бетінде көрініп тұрған бөлегі – су астында жатқан бөлегінің тек жетіден бірі ғана болады екен. Сол секілді қаламгердің белгілі бір көркем шығармада жазып көрсеткен жайларынан көрсетпеген жайттары әлдеқайда артық, көп болғаны жақсы. Шығармаға қажеті шамалы, «алып тастауға болатын нәрсенің бәрін алып тастай берген жөн, – дейді Хемингуэй, – олар су астына кетеді де, біздің айсбергімізді орнықтырып, нық бекіте түседі». Бұл, әрине шартты айтылған пікір, бірақ талғампаздық тұрғысынан өте дұрыс қойылған талап. 1957 жылы «Абай жолы» эпопеясын талқылаудың қорытындысында М.Әуезов те көркем жинақтау жайлы, жинақтауға қажет талғампаздық туралы, әдебиеттегі адам бейнесін жасауға қажет, дәуірлік шындықты суреттеуге қажет материалдарды сұрыптап пайдалану жөнінде айта келіп: «Төрт том «Абай жолы» үшін жинап, жинақтап, және сұрыптап пайдаланған материалымнан әлі де дәл осындай төрт кітапқа жететін материал пайдаланылмай, артық қалды», – деп еді. Бұдан илануға әбден болады. Мұндай талғампаздық жоқ жерде жинақтау жоқ, демек, типтендіру де жоқ. Сонымен, әдебиеттегі шындықты, яки, адам образын жасауға қажет өмірлік материалдарды жинақтау тек типтендіру тәсілімен ғана жүзеге асады. Мұның өзі типтілік проблемасы – әдебиеттің жалпы мәні мен маңызына жағалай теліне беретін жадағай, жалаң уағыз емес, жаппай жапсырыла беретін жамау емес, терең творчестволық сипаттағы орасан күрделі мәселе екенін аңғартады. Шындық құбылыстарды типтендіре жинақтау арқылы суреткер болашақ образдардың немесе типтің жалпы бітімін, тұлғасын қалыптастырумен қатар оның ішкі ерекшелігін ашып, мінезін даралайды. Әрбір әдеби тұлғаны өз ортасынан адам ретінде бөлек, оқшау танытып тұратын, оның тек өзіне ғана тән, өзгелерде жоқ және қайталанбайтын психикалық ерекшеліктері болуы шарт. Суреткердің өмір шындығын жинақтау әрекеті әрқашан оның адам мінезін даралау әрекетімен ұласып, ұштасып жату себебі де сондықтан деп білу керек. Суреткер үшін керемет қиын нәрсе «адамның жаны мен жүрегіндегі көзге ілінбес көп иірімдерді» (Гоголь) табу, тану және жазу. Сезімнің тілі – бір түрлі, тілсіз тіл. Сол тілсіз сезімге тіл бітіргендей, қағаз бетін адамның ішкі күйінің суретіне, құбылысына, қимылына айналдыру – суреткерден қаншалықты нәзіктікті, шеберлікті қажет ететіні түсінікті болуға тиіс. Көркем бейне, яки әдеби қаһарман дейік, я болмаса шығарма геройы не кейіпкері немесе персонажы дейік, бәрібір, осылардың бәрі – бір-ақ ұғым – образ. Бейнелеу – образдылық болса, бейне – образ. Әдебиеттегі адам, сөздегі сурет, шығармада өмір шындығын жинақтау, адам мінезін даралау, сайып келгенде, осылапдың бәрінің сарқып құяр сағасы біреу, ол – образ. Образ жасау – тек таланттыға ғана тән әрекет. Жазушының өмірдегі ұсақ-түйек кездейсоқ жайлардан аулақ биік талғамы арқылы жинақтау және даралау әрекетінен әдеби бейне туады. Әдеби бейненің өмірдегі модельдерін өзгерте, құбылта, құлпырта келгенде суреткердің шығармасындағы әр кейіпкердің болмыс-бітімінде бір адамның емес, бір алуан адамның сыр-сипаты жатады. Сонда бұл белгілі әлеуметтік ортадағы бір топ адамның өкілі ретінде танылады. Тп сыры осында. Типтендіру проблемасы секілді типтің де өзі тым кесек әрі күрделі нәрсе.Неге десеңіз, мінез, бітім, әрекет, ұғым, рух, парасат жағынан байыптап қарасақ, нағыз суреткердің қолынан туған әрбір әдеби тип – әрі әбден жинақталған, сондықтан өзі секілділердің бәріне ұқсайтын жалпы тұлға, әрі әбден дараланған, сондықтан өзінен өзге ешкімге ұқсамайтын жалқы тұлға. Демек, типтің түрі мен мазмұнында «жалпы» мен «жалқының» бірлігі жатыр. Оның көркем образ ретіндегі кесектігі де, күрделігі де осындай деп білу керек. М.Әуезовтің «Абай жолында» ондаған, жүздеген кейіпкер бар; көбі – тип. Мысалға бір ғана Құнанбайдың өзі аса күрделі бейне. Әбден дараланған, бүкіл ішкі-тысқы бітімі өзінене өзге ешкімге ұқсамайды. Мінезі де ақыл-парасаты да ерекше, бірегей, бөлек. Бұл ретте Құнанбай – жалқы тұлға. Сонымен қатар, ол әбден жинақталған, бір Құнанбайда сол дәуірде өмір кешкен күллі құнанбайлардың бәріне ортақ мінез, бітім әрекет бар. Бұл ретте Құнанбай – жалпы тұлға, бүтін бір әлеуметтік ортаның әр қилы өзгешеліктерінің жиынтығы. 4- лекция. Көркем шығарманың мазмұны мен пішінінің бірлігі (2 сағат) Жоспар:1.Көркем шығармадағы мазмұн мен пішіннің көркемдік шарттары. 2. Әдеби шығарманың көркемдік ұғымы. Мұның мазмұн мен пішін мәселесіне тікелей қатыстылығы. 3.Мазмұн мен пішіннің элементтері. 4.Мазмұн мен пішіннің бірлігі жайлы түрлі толғамдар. Мазмұн мен пішін – күрделі мәселе. Іргелі философиялық ұғым. Мазмұн мен пішін – тек өнер ғана емес, өмірдегі ақиқат шындықтағы кез-келген затқа және құбылысқа тән нрсе. Мазмұн мен пішін ең алдымен бір-бірімен айырылмас байланыста, бірлікте; бірінсіз-бірі жоқ, яғни, мазмұнсыз пішін жоқ, пішінсіз мазмұн жоқ. Пішін дегеніміз бір нәрсенің пішіні. Осының енді ішкі қасиеті, анықтамасы бар, ол – мазмұн. Мазмұн дегеніміз – бір нәрсенің мазмұны; Осының енді ішкі қасиеті, анықтамасы бар, ол – пішін. Мазмұн мен пішіннің бірлігі осының өзінен-ақ анық көрініп тұрғандай. Мазмұн мен пішіннің ішкі қасиеті, пішін мазмұнның сыртқы анықтамасы болғанда ғана әрқасысы өзін-өзі айқындай алады. Қандай жағдай да болсын, әуелі мазмұн туады да, өзін анық айқындау үшін өзіне пішін іздейді. Әдеби шығарманың мазмұны – өз эстетикалық идеялының тұрғысынан суреткер таныған ақиқат өмір де, пішіні – осы шындық тұтастырыла жинақталған көркем образдар жүйесі, яки, әдеби қаһармандар өмірі екенін түсіну қиын емес. Мазмұн мен пішін жайын сөз еткенде, ескеретін бір нәрсе – бір мазмұнның бірнеше пішіні болатыны. Өмірде де, өнерде де солай. Өмірдегі көрінісін алып қарасақ, пролетариаттың тап күресінің неше алуан пішіндері бар екені саяси әдебиетте сан рет дәлелденгенін көреміз. Пішіннің атқарар ролі – белсенді роль. Шығарма мазмұнының ұтымдылығы да, оқырманға жетімділігі де оның пішініне тығыз байланысты. Анығырақ айтқанда, пішіннің әсемдігі – суреткер шеберлігі. Екінші мәселе – мазмұнға қарағанда пішіннің өзгерімпаздығы. Өмірде де өнерде де солай.Мысалы Махаббат. Бұл өмірде тұрақты шындық, өнерде мәңгілік тақырып. Бірақ өмірдің осы шындығының өнерде көркм жинақталу пішіні әр дәуірде әр алуан. Мыс; қазіргі махаббаты баяғының Ләйлі – Мәжмүнінің немесе Қыз Жібегі мен Төлегенінің арасындағы сезімдерше суреттесе, осы дәуірдегі мазмұнға мұндай пішін сй келмеген болар еді. Демек, бір мазмұнның өзі әр дәуірде әр түрлі пішінге көшіп отыратыны анық. Үшінші бір нәрсе – мазмұн мен пішіннің тарихи каегория екендігі. Әр бір жаңа дәуірде көне мазмұн тың пішін тауып, жаңғырып, жа арып қана қоймайды, әр дәуір өз шындығын, демек өз мазмұнын ала келеді. Мәселен, ғасырлар бойы үнсіз мүлгіпғ, тылсымдай тынып, құлазып жатқан қазақ даласына Қазақ революциясынан кейін күре тамырдай тарамданып темір жол жосылды. Бұл өмірдегі жаңа шындық болсы, өнердегі жаңа мазмұн. Осы мазмұнды әдебиетте пішіндеу қалам қайраткерлерін жаңа ізденулерге салды. Даладағы бұл құбылысты, қимылды, жылдамдықты, айталық, баяғы Тайбурылдың шабысын бейнелегендей жырлауға болмайды. Жаңа өмірдегі жаңа шындық өнерге тң мазмұн болып еніп, ол өзіне соны пішін іздейді. Мазмұн мен пішін жайын сөз еткенде, ескеретін тағы бір нәрсе – жаңа мазмұнға жаңа пішін іздеуге әбден болады. Бірақ, пішін іздеу бар да, құр пішінділікке салыну өз алдына басқа. Сонымен, әдебиеттегі мазмұн мен пішіннің бірлігі дегеніміз сөз өнеріндегі орасын зор маңызды заңдардың бірі, өнер туындысының көркемдігі үшін ауадай қажет жағдай болып табылады. Көркем шығармадағы мазмұн мен пішіннің бірілігі – оның етене бүтіндігі, эстетикалық бағалылығы. Әдебиеттегі мазмұн мен пішінді белгілі бір көркем шығармадағы затты деректерге көшірсек – шығарманың мазмұны – оның ақиқат шындыққа негізделген тақырыбы мен идеясы да, пішіні әдеби қаһармандардың өзара қарым-қатынасына, тағдыр-тартысына негізделген сюжеті, композициясы және жазушының өмірді өнерге айналдырған ең негізгі құралы – суретті сөзі, яки көркем шығарманың тілі. 5- лекция. Сюжет пен фабула мәселесі. (2 сағат) Жоспар:1. Сюжеттің ХІХ, ХХ ғасырдағы анықтамалары. 2. Сюжеттің автор дүниетанымы мен идеяға қатыстылығы 3. Сюжет түрлері. Сюжеттік желілер. 4. Сюжет және көркем тартыс. Өмірдегі шындықтың шынайы әдеби шығармаға айналу, әдебиеттегі мазмұнның мазмұнды пішінге көшу, тақырыптың идеялық-көркемдік шешімін табу процесінде сюжет пен композицияның атқарар ролін еш нәрсемен ауыстыру мүмкін емес. Фабула – көркем шығармада суреттелген оқиғаны рет-ретімен жүйелеу, мазмұндау. Сюжет көркем шығарманың мазмұнын ашып, мазмұнды пішінге көшірудің негізгі түрі, жолы немесе тәсілі. Егер көркем шығарманың мазмұны түрліше мінездер мен типтердің өзара қарым-қатынасынан туған шындық, өмірлік оқиғалар тізбегі десек, осының өзі сюжетте адамдар мен заттардан тұтасқан ішкі-сыртқы қимыл-әрекет жүйесі ретінде, кәдімгідей қозғалыс, белгілі бір даму үстінде көрінеді. Эпикалық, лиро-эпикалық немесе драмалық шығармаларды алсақ (оқиғаның неден басталуынан бастап, немен аяқталуына дейін) оқиғаларды бір-бірімен байланысты және үзілмей дамып отыратындығын көреміз. Оқиғаның даму жолында оған қатысушы адамдар өзара байланыста, қарым-қатынас, күрес-тартыстарда болады. Қимыл, іс-әрекет, талас-тартыс үстінде әркімнің мінезі, наным-сенімдері күйініш-сүйініштері айқындала да және сол адамдардың қарым-қатынастарына жазушының қалай қарайтындығы да сезіледі. Осылардың бәрін бір сөзбен айтқанда шығарманың сюжеті деп атайды. Сюжет пен фабуланы бөле қарап, параллель жасаушылар сюжетті – әрекет, фабуланы – оқиға ұғатна мәлім. Бірақ, әрекетсіз оқиға бола ма? Немесе өзара тұтасып, оқиғаға айналмаған қимылды жүйелі әрекет деуге бола ма? Болмайды. Ендеше, оқиғаны әрекеттен бөлуге болмайтыны сияқты, фабуланы сюжеттен бөлмей, екеуін бір ұғымға сыйғыза тексерген Л.Тимофеев пен Л.Щепилованың толғамдарында дәлелді зерттеулер бар. Міне, бұл тұрғыдан келгенде, сюжет дегеніміз өнер туындысының мазмұнына айналған өмірлік оқиғалардың өзара байланысы, өрбуі, өрістеуі екені даусыз. Бір-бірімен қарым-қатыстағы адам тұлғалары осынау өзекті оқиғалар арнасында, тұтасқан түрлі-түрлі қимыл-әрекет үстінде, шиеленіскен шытырман күрес, қақтығыс, қарама-қарсылық ішінде қалыптасады. Сюжетті шығармалардың мазмұнында көбіне күрделі қайшылықтар, өмірлік тартыстар желі тартып жату себебі де соған байланысты. Сюжеттің, оған өзек болған өмірлік тартыстың әрбір иінінде, бұрылысында оқырманға керегі, дәлел,(мотивировка): образ үшін психологиялық дәлел, оқиға үшін логикалық дәлел. Ол жоқ жерде – образ да жасанды, оқиға да жалған. 6- лекция. Композициялық бүтіндік мәселесі (2 сағат) Жоспар:1. Композиция туралы түсінік. 2. Көркем шығармадағы композицияның орны. 3. Композицияның сюжетпен байланысы. Композиция – көркем шығарманың құрылысы. Композиция әдеби шығарманың сыртқы түрінің ғана симметриясы емес, сонымен қатар ішкі сырының да гормониясы. Композиция сюжетпен тығыз байланысты. Сюжет те, композиция да әдеби шығарманың мазмұнын көркем жинақтап, мазмұнды пішінге көшірудің құралы әрі тәсілі. Композиция (латынша – құрастыру, қиыстыру) бір сөзбен айтқанда, көркем шығарманың құрылысы. Алайда, мұны құрылыс деген сөзге қарап, тек пішінге ғана байланысты ұғым деуге болмайды, композиция мазмұн мен тікелей байланысты нәрсе: ол әдеби шығарманың сыртқы түрінің ғана симметриясы емес, сонымен қатар, ішкі сырының да гормониясы Өнер туындысында бүтіндік болу шарт. Ал кез-келген көркем шығарманың ұтымды басталып, заңды дамып, жақсы аяқталғанын түйсіну, оның идеялық тақырыптық негізінде не,месе мазмұны мен пішініндегі сыр мен сымбаттың табиғи үндестігін сезіну – оқырманның жан дүниесіне сол шығарма дарытқан эмоциялық жылылықтың, эстетикалық сұлулықтың бір алуаны: бұл туралы әр нәрсенің болмыс-бітіміне тән пропорция сол нәрседен біздің санамызға дарыған сұлулықтың бір алуаны болып табылады. Композиция, сөз жоқ, сюжетпен тығыз байланысты. Сюжет те, композиция да әдеби шығарманың мазмұнын көркем жинақтап, мазмұнды пішінге көшірудің құралы әрі тәсілі. Оның үстіне бұлар да мазмұн мен пішін не тақырып пен идея секілді біріне-бірі көшіп отыратын нәрселер. Мәселен, композициялық бүтіндік, тұтастық жоқ жерде сюжет те жоқ. Сюжет сюжет болу үшін оның ьарлық кезең-кезеңі түп-түгел белгілі бір композициялық жүйегге түсіп, бірлік табуы қажет. Бұл да сюжет пен композицияға тән бірлік. Бірақ сюжет пен композицияның осындай өзара бірлігіне түсіне тұра олардың бір-бірінен өзгешелігін ажырата білген жөн. Біріншіден, сюжет кез келген көркем шығармада бола бермейді. Мысалы, Өзіндей ұяңсын сен ар-ұяттың Өзіндей қиялсың сен табиғаттың. Өзендей көкірегімде ағып жаттың, Жалындай көкірегімде жанып жаттың. Кешкілік серуен құрып бақта жүріп, Сыр шерттің ақ жаныңмен ақтарылып: Нұрымен көздеріңнің қалды сонда, Жазылып жүрегіме автогроф. (С.Мәуленов) Шабытты жыр, сұлу сыр! Бірақ, бұл өлеңде сюжет жоқ. Композиция бар. Бәрінен бұрын ақынның көңіл күйінде, жан тебіренісінде, іштей тұтануы мен ұшқындауында бір түрлі бір әсем ажар, төрт құбыласы тегіс табиғи бүтіндік бар. Тек осындай ішкі әсеидіктен ғана мынадай саф таза сезім, шабыт пен сырға толы жыр туады. Содан соң ақынның ойы мен образында өзгеше үндестік бар: өзі өлеңге айналдырып, отырған аяулы адамның ұяң мінезін кіршіксіз ар-ұятқа, болмыс-бітімін арман секілді табиғатқа теңеуі немесе одан ұққан сырды көкіректегі әсем ағысқа, ол дарытқан, сезімді кеудеде лапылдаған жалыңға теңеуі өлеңнің өзін биік әдемілікке, өнер туындысындағы шебер қиысқан мазмұн мен пішінге тән ішкі гормония мен сыртқы симметрияға көтеріп әкеткен. Ақыр аяғында ақынның шындықты суретке, суретті философиялық ұғымға айналдыру әрекетінде де рет-ретімен тартылған желі, өрілген арқау бар. Артық кеткен, шашау шыққан ештеңе жоқ. Өлең жұп-жұмыр. Осының бәрі – ұтымды тұтасқан композицияның әсері. Көркем шығарманың құрылысы шығарманы жақсы немесе жаман шығарма деп баға беруде шешуші роль атқарады. Оқығанда бас алғызбай тартып әкететін оқиғаның қызықтығы, көсем серкедей, ерекше көзге түсетін образы – типі ұнамды образдардың рух берерлік ерліктері, ұнамсыз образдардың жан түршігерлік жауыздықтары және өзекті өртерлік трагедиялық жайттардың шығармаларда табғи заңдылықпен мүлтіксіз шебер қиылысуы – композицияның ісі. Егер ол болмаса бір-бірімен байланыссыз оқиға да, әдемі пейзаж, портреттер де үздік жасалған әдеби мінездер де оқушыларын қызықтыра алмаған болар еді. Ондай шығармаларды оқиға дамуларында композициялық бүтіндік жоқ, сондықтан көркемдік дәрежеге көтеріле алмаған әлсіз, құнсыз шығарма дер едік. Композиция (құрылыс) – көркем шығармалардың барлық түрлеріне бірдей қатысы бар ұғым. Ал, сюжет тек оқиғалы шығармаларға ғана қоданылады. Эпикалық шығармалардағы оқиғалардың белгілі бір тәртіппен дамуы, кейіпкерлердің сол оқиғаны дамыту жолында алатын орны, атқаратын істері бір тұтас копозицияға жатады десек, лирикалық шығармаларда оқиға жоқ. Сондықтан олар сюжетсіз шығармалардың тобына жатады. Бірақ, лирикалық өлеңдердің өзінше композициясы болады. Лирикалық жанрға жататын өлеңдердің өзі сан алуан болса, олардың формалары да сондай болуы мүмкін. Демек, бұл лирикалық өлеңдердің композициялық ерекшеліктері саналады. Әрине, көркем шығармалардың құрылысы тек, түрге ғана байланысты мәселе емес, мазмұн, идеяға байланысты мәселе. Шығармаларда суреттелетін оқиғалар, олардың бөлшектерін, адамдардың іс-амалдарын жігін таптырмастай шебер қиюластыру жазушының дарындылығымен байланысты болса, қандай сюжет алу және оқиғаға қатысушылардың қайсысын қалай көрсету жазушының өмірге көзқарасы, шығарманың идеясымен байланысты. Бұл тек, сюжетті шығармаларға ғана емес, сюжетсіз лирикалық өлеңдерге де тән қасиет. Лирикалық өлеңдердің әр алуан түрлері мазмұнның керек етуінен туады. жүктеу/скачать 198,5 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|