Азамат соғысы және өлкедегі саяси жағдай

Азамат соғысы Кеңестердің орталық пен жергілікті жерлердегі өкіметті басып алуы барысыңда құлатылған таптардың заңды қарулы қарсылығы яғни, саяси билік үшін күрестің жалғасы болды, сондықтан да қазан қарулы төнкерісі мен азамат соғысы арасында ешбір накты шекара болған емес. 1918 жылдың жазында бірінші дүниежүзілік соғыс жылдарында тұтқынға түскен Австрия-Венгрияның чех корпусының солдаттарына Сібір арқылы Владивостоктан Еуропаға қайтуға рұқсат етілген болатын. 1918 жылдың көктеміңде Кеңес өкіметінің чех корпусын қарусыздандырмақ болған әрекеті чех солдаттарының қарулы бүлігіне ұласты.

31 мамырда чех корпусының тұтқын солдаттары Петропавловскіде 5 бүлік шығарып, қаладағы Кеңес өкіметінің билігін құлатты. Кеңес өкіметіне қарсы күштермен біріккен чех корпусы, сонымен бірге Ақмола, дтбасар, Қостанай қалаларын басыпалады. 1918 жылдың маусымыңда әскерлермен және жергілікті казактармен бірігіп Алаш Орда Семейдегі кеңес өкіметінің билігін құлатады. Атаман Дутовтың отрядтары Орынборды иеленеді. 1918 жылы шілде айының басында Жетісу казактары мен Алаш Орда Солтүстік Жетісудағы Кеңес өкіметінің билігін құлатып, билікті өз қолдарына алады. Қалыптасқан күрделі жағдайда Алаш Орда Уақытша Сібір үкіметін тану туралы келісімге келеді. Бірақ Ресей эсерлері мен олардың одақтастары казактар мен ақ гвардияшылар Қазақстанның Алаш Орда сияқты тәуелсіз мемлекетін мойындағысы келмеді.

1918 жылы қыркүйекте оппозициялық күштердің Уфада болған кеңесінде Уақытша Жалпы ресей Үкіметі Ресейдің бөлінбейтіндігі туралы бағыт ұстанып Алаш Орда үкіметін тарату туралы шешім қабылдады. 1918 жылы қарашада Уакытша Сібір үкіметі қүлатылып, билікті адмирал Колчак қолына алады. Осындай аласапыран жағдайда Алаш Орда үкіметі қайтадан Мәскеумен қарым-қатынас жасауға ұмтылады. Бұл кезде әскерлердің де көп бөлігі Колчакты қолдамайды. Осының барлығы қызыл армияның едәуір табыстарға жетуіне мүмкіндік береді. 1919 жылы қаңтарда олар Орынбор мен Оралды алады. 1919 жылдың көктемінде қарсы шабуылға шыққан Колчак әскерлері Уфаны, Орскіні, Ақтөбені басып алады. Колчактың және басқа да ақ гвардияшы әскерлердің халыққа қарсы саясатына наразы болған аумақтарда партизан қозғалысы өрістейді. Партизан соғысы әсіресе, Қостанай, Көкшетау, Петропавл, Атбасар, Тарбағатай, Жетісу уездерінде қарқынды жүреді.

1919 жылдың жазынан бастап Қызыл Армия әскерлері кең көлемде қарсы шабуылға шығады. Шілде айында Оралды қоршаған ақ гвардияшылар әскерлері талқандалады. 19 тамызда Қостанайда Кеңес өкіметі қалпына келтіріледі. Қыркүйек айының басында қызылдар әскері Ақтөбені алады. 30 қазанда Колчак әскерлері Петропавловскіні тастап шығады. 1919 жылы қарашада кеңес әскерлері Ілбішін мен Алаш Орданың Батыс Қазақстандағы Ордасы Жымпитыны алады. Желтоқсан айының басыңда Алаш Орда кеңес әскерлері жағына шығып, ақтардың Елек корпусын талқандайды. Атаман Толстов бастаған ақ гвардияшылар әскері 1920 жылы 5 қаңтарда Гурьевті тастап шығып, Каспий бойымен кейін шегінеді.

1920 жылдың көктеміңде Солтүстік Жетісуда ақ гвардияшылар мен Қызыл Армия әскерлері арасында ауыр ұрыстар болды. Атаман Дутов пен Анненков әскерлершің қалдықтары кеңес әскерлеріне елеулі қарсылық көрсетті. Үшарал станциясы қолдан қолға бірнеше рет өтеді. Наурыздың соныңда Бақты және Қапал гарнизондары тізе бүгіп Дутов және Анненков армиясыньщ қалдықтары Қытай жеріне шегінеді. 1920 жылдың ортасына қарай Қазақстан аумағында азамат соғысы аяқталады.

Кеңес өкіметіне қарсы күштердің жеңілуінің басты себебі, олардың әртектілігі еді. Олардың әрқайсысының, кейде бір-біріне қарама-қарсы мақсаттары болды. Әскерлер мен меньшевиктер Кеңес өкіметіне бүтіңдей қарсы болған жоқ, олар елдің демократиялық даму бағыты үшін күресті. Армияға басшылық еткен жоғары шенді офицерлер мен казактардың бір бөлігі ақпан төңкерісіне дейінгі тәртіпті қалпына келтіруге тырысты. Ал-ғашқы уақытта азық-түлік салғыртына наразы болып, кеңес өкіметіне қарсы шыққан шаруалардың едәуір бөлігі Колчак жағына шыққан мен, Колчактың ескі тәртіпті қайта қалпына келтірмек әрекеті шаруаларды Кеңес өкіметі жағына қайта шығуына мәжбүр етті. Сонымен бірге азамат соғысындағы жеңіліске казактардың шаруаларға деген дұшпандық пиғылдары да әсер етті. Ұлттық аймақтарға ешқандай автономия мен өзін-өзі билеу туралы құкықтардың берілмеуі де большевиктерге қарсы күштердің жеңілуінің басты себептерінің бірі болды.

Большевиктермен және олардың қарсыластары ақ гвардияшылармен күресте Алаш Орда үкіметі Қазакстан аумағының көп бөлігіне бақылау жүргізе алмады. Колчактың қазақтарға автономия беруден бас тартуы және большевиктердің халықтардың өзін-езі билеу құқын беру туралы уәдесі 1918-1919 жылдары Алаш Орда үкіметін тығырыққа тіреді. 1918 жылдың көктем-жазында большевиктерге қарсы күштерді қолдаған Алаш Орда өзінің қарулы күштерін құрып, Қызыл Армияға қарсы ашық күреске шықты. Орал казактарымен алаш полктарын қаруландыру және әскери іске үйрету туралы келісім жасалды.

Азамат соғысына, әсіресе атаман Анненков армиясының құрамында шайқасқан Алаш Орданың Шығыс бөлігі белсенді қатысты. Бірақ ақ гвардияшылардың қазақ автономиясын мойындамауы, соғыс мұқтажы үшін мал мен мүлікті зорлықпен тартып алуы және қазақ ауылдарын тонауы Алаш Орда жетекшілерінің олардан кейін бұрылуына себепкер болды. Өз одақтастарының осыңдай әрекеттеріне наразы болған Алаш Орданың Торғайдағы жетекшісі А.Байтұрсынов 1919 жылы наурызда Кеңес өкіметін тану туралы Мәскеумен келіссөз жүргізе бастады. Торғай маңыңда әскери қимылдар жасаған Алаш полктары Қызыл Армия құрамына қосылды.

Қазақстанның басқа аймақтардағы, соның ішінде Батыс Қазақстаңдағы Алаш Орда бөлімдері де осы кезде едәуір уақыт бейтарап бағыт ұстанады, соның нәтижесіңде Колчак әскерлерінің большевиктерге қарсы күші едәуір әлсірейді. 1919 жылы 13 желтоқсанда Қызыл қоғада болған Алаш Орда жетекшілерінің кеңесіңде Кеңес өкіметі жағына шығып, ақ гвардияшыларға қарсы күресу туралы қаулы қабылданады. 27 желтоқсанда Қызыл армия жағында шайқасқан Алаш полкі Елек корпусының штабына шабуыл жасап, 500 адамды тұткынға алады. Осы кезде Ә.Бекейханов Алаш Орданың Шығыс бөлімі де Кеңес өкіметін танитындығы туралы мәлімдейді. Кеңес үкіметін мойындаған барлық саяси қарсыластарға кешірім жасау туралы Кеңес өкіметінің мәлімдемесіне қарамастан Алаш Орда мен Қенес өкіметі арасындағы қарым-қатынас оңай болған жоқ. 1920 жылдың басында Ә.Бекейханов және бір топ Алаш Орда басшылары Кеңес өкіметіне қарсы әрекеттері үшін қамауға алынды. Батыс бөлімнің жетекшілері Ж.Досмұхамедұлы, Х.Досмұхамедұлы, И.Көшкінбайұлы, К.Жалелұлы, Б. Атшыбайұлы және т.б. саяси емірге қатысудан шеттетіліп, Қазақстан аумағынан қуылды. Большевиктердің белсенді әрекеттері нәтижесінде Алаш Орда үкіметі толық жойылып, Қазақсган аумағындағы барлық билік жергілікті революциялық комитеттің қолына берілді.