Тақырыбы: Тәуелсіз Қазақстанның ішкі және сыртқы саясаты

Тәуелсіздік алған алғашқы кезден бастап, елде болып жатқан өзгерістерді талдау арқылы Қазақстан басшысы өзінің назарын болашақтың бағытын айқындауға аударды. Атап айтқанда, Президент Н. Ә. Назарбаев 1992 жылы жарық көрген "Қазақстанның егеменді мемлекет ретінде қалыптасуы мен дамуының стратегиясы" - деген еңбегінде жаңа тарихи жағдайға байланысты еліміздің егеменді мемлекет болуының стратеғиялық міндеттерін көрсетіп берді. Онда айтылған кейбір маңызды кағидалар мен тұжырымдар Егемен Казақстанның бірінші Конституциясында өзінің көрінісін тапты.

Бұдан кейін мемлекет алдында бой көтерген жаңа тактикалык мақсаттардың іске асу шаралары белгіленді. Оны Елбасы Н. Ә. Назарбаев өзінің 1993 жылы жазған "Қазақстанның болашағы - қоғамдық идеялық бірлігінде" -деген еңбегінде ашып берді. Мұнда Президент Тәуелсіз еліміздің одан әрі күшейіп нығаюында қоғамдық ынтымақтастык пен жарастықты іске асырудың жолдарын анықтады.

Алайда,, осы белгіленген стратегиялық міндеттерді тәжірибе жүзінде іске асыруда көптеген қиыншылықтар мен кемшіліктер кездесті. Оны орындауда дәрменсіздік көрсеткен С. Терещенко басқарған (1992 ж. бастап) Министрлер Кабинеті 1994 жылы отставкаға кетті. Оның орнына Ә. Қажыгелдин бастаған жас саясаткерлерден тұратын жана үкімет келді. Бұл үкімет таяудағы үш жыл ішінде елімізде болып жатқан реформаларды іске асырудың жаңа бағдарламасын белгіледі, осы бағытта бірқатар жұмыстар жүргізді. Бірақ өзінің бағдарламасын аяғына дейін жеткізбей Ә. Қажыгелдиннің үкіметі 1997 жылдың 10 қазан күні отставкаға шықты. Оған себеп, алдымен, жекешелендіру бағдарламасында кеткен үлкен қателіктердің салдары болды, содан соң елімізде әлеуметтік әділетсіздіктің орын алғанын айтуға болады.

Ә. Қажыгелдин Үкіметінің орнына Н. Балғымбаев басқарған төртінші үкімет келіп екі жыл (1997-1999 жж.) қызмет етті. Бұл үкіметте қиын кезеңде жұмыс істеді. Елде қордаланып қалған қарыздарды қайтару, сыртқа шығарылатын шикізат өнімдері бағасының құлдырауы, көрші елдердегі экономикалық дағдарыстың Қазақстанға әсері кезінде жұмыс істеуге тура келді.

Үкімет сыртқы факторлардың жағымсыз әсеріне қарамастан, тұтас алғанда макроэкономикалық тұрақтылықты сақтап калды. Сондай-ақ, бұрыңғы заемдарды төлеуде, мемлекеттің іші және сыртқы міндеттемелерін орындауда Н. Балғымбаев басқарған үкімет бірқатар айтуға тұрарлық қызмет атқарды.

1999 жылы қараша айында Қазақстан үкіметі басына Қ. Тоқаев басқарған бесінші үкімет тағайындалды. Жаңа үкімет Республика Парламентінде өзінің 2000-2002 жылдарға арналған іс-қимыл бағдарламасын ұсынып бекітті. Ондағы шешілуге тиісті басты проблемалар негізінен "Қазақстан-2030" стратегиялық бағдарламадан туындағанды.

Бірінші. Еліміздегі қатаң бюджет мәселесін ескере отырып, одан тиісті қорытынды жасау, бюджетті жоспарлауда жетімсіздіктер болып жатса, оны түзету, кірісті жинақтауда резервтер болатын болса, оны іске қосу, яғни қаржы көзін, оны қолданудың әдіс-тәсілдерін жете пайдалану.

Екінші. Экономиканы, қаржы және зандылық жүйесін реформалауды одан әрі жалғастыру, әлеуметтік саладағы реформаларға баса назар аудару.

Үшінші. Елге инвестицияның қажетгілігін ескеріп, белгілі және салиқалы инвесторларды іздеп табу, олардың мемлекет экономикасына деген ынтасын арттыру.

Төртінші. Сыбайлас жемқорлықпен күресті одан әрі күшейту.

Бесінші. Өндірісті жандандыру, отандық тауар өндірушілерге қолдау көрсетіп, кіші және орта бизнестің мәселелерін шешу.

Алтыншы. 2000-шы жылдың басына дейін зейнетақы қарызынан құтылу.

1999 жылдың қараша айынан 2002 ж. қантар айына дейін қызмет істеген Қ. Тоқаевтың үкіметі өзінің алдына қойған іс-қимыл бағдарламасын орындауда бірқатар әлеуметтік-экономикалық бағыттағы ұйымдастыру жұмыстарын жүргізді. Олардың бірсыпырасы жүзеге асты, дегенмен кейбір мәселелер аяғына дейін орындалмады.

2002 жылы қаңтар айында Қазақстан Үкіметі басына И. Тасмағамбетов басқарған алтыншы үкімет келді. Жаңа үкіметтің алдына бірқатар күрделі міндеттер қойылды:

▪біріншіден, экономикалық диверсификацияға қол жеткізу арқылы өнеркәсіптік саясатты жүзеге асыру;

▪екіншіден, қор рыногын дамыту;

▪үшіншіден, аграрлық сектордағы реформаларды одан әрі жалғастыру;

▪төртіншіден, биліктің әр деңгейіндегі өкілеттіктің ара жігін айқындау.

Алайда, 2003 жылғы 11 маусым күні И. Тасмағанбетов өз өтінішімен үкімет басынан кетті. Бір жыл бес ай уақыт ішінде жұмыс істеген бұл үкімет тұсында республикада экономикалық реформаларды дамыту барысында бірсыпыра істер атқарылды. Әлеуметтік даму мәселесіне де ерекше назар аударылып, халықтың әл-ауқат деңгейі өсті. Қазақстаңның 2030 жылға дейінгі кезеңді қамтитын Стратегиялық бағдарламасына сай 2003-2005 жылдарға арналған елдің индустриялық-инновациялық даму бағдарламалары қабылданды.

2003 жылғы 13 маусым күні Президенттің жарлығымен И. Тасмағамбетовтың орнына жетінші Премьер-министр болып Д. К. Ахметов тағайындалды.

1991 және 2003 жылдар аралығында Егемен Қазақстанның жоғары заң шығарушы органы — Республикасының Жоғарғы Кеңесі 1993 жылдың желтоқсан айында көптеген депутаттардың өз міндеттерінен бас тартуымен байланысты тарады.Парламентте төрт рет өзгеріске ұшырады. Бірінші рет, 1990 жылы 12-ші шақырылумен сайланған Қазақ

Одан кейін 13-ші шақырылумен сайланған Парламенттің өмірі де ұзақ болмады. Себебі Қазақстан Республикасының 1993 жылғы желтоқсанда бекіткен сайлау Кодексі негізінде 1994 жылғы наурызда сайланған Парламент 1995 жылғы
мамырда заңсыз деп табылды. Бұған сайлау барысында аталған Кодекс баптарының өрескел бұзылуы себеп болды. Міне, осымен байланысты Қазақстан Республикасы Президентінің Конституциялық Заң күші бар "Қазақстан Респуб-
ликасындағы сайлау туралы" 1995 жылғы 28 қыркүйектегі пәрмені бойынша сол жылдың желтоқсан айында жаңа парламент сайлауы өткізілді. Ал 1997 жылдың қазан айында Парламенттің жоғары палатасына сайланған депутаттардың
құрамынын жартысы өзгертіліп, оларға жаңа сайлау жүргізілді.

Еліміздегі жоғары басқару жүйелеріндегі өзгерістер жергілікті атқару органдарының да өзгеруіне алып келді. Бұларда егемендік алған кезден бері үш рет өзгеріске ұшырады. Алдымен жергілікті атқарушы органдар — облыстық, қалалық, аудандық атқару комитеттері болып құрылды. Кейіннен барлық атқару комитеттері мен Кенестерді қосып, оларды бір адам — Кеңес төрағасы басқаратын болды. Ақырында келіп атқару жүйесін -әкімдер, өкілдік органдарды — Мәслихат басқаратын болды.

Соңғы жылдары әкімшілік-басқару аппаратын қысқарту және құрылымдық оңтайландыру жөнінде батыл шаралар қолданылды. Орталық Үкімет қайта құрылды және сан жағынан ықшамдалды. Жергілікті жерлердегі басқару құрылымдары да едәуір қысқарды. 1997 жылы 50-ден астам министрлік пен ведомстволардың 25-і ғана қалдырылды. 19 әкімшілік облыстың бесеуі, 220 әкімшілік ауданының 30-ға жуығы таратылды, сөйтіп 5 мыңға жуық қызметкер қысқарды.
2. Қазақстанның тәуелсіздік жолындағы өркендеу жылдары оның басқа елдермен сыртқы байланыстарының жаңа мағына-мазмұнда орнығуы мен және дамуымен сипатталады. Бұл, әрине, табиғи процесс. Кез келген егемендікке ие болған мемлекет қысқа мерзімде өзін басқа мемлекеттердің, халыкаралық қауымдастықтың мойындауына, тең деңгейде қарым-қатынастар жасауына қол жеткізу үшін күреседі. Бұл - тәуелсіз мемлекеттің сыртқы саясаттағы логикасы. 2000 жылға дейін Қазақстанның тәуелсіздігін 138 ел, яғни әлемдік қауымдастықтағы мемлекеттердің жартысынан астамы таныды, оның ішінде 120 елмен дипломатиялық қатынастар орнатылды, 64 халықаралық ұйымның мүшелігіне өтті. Әлемнің 32 елінде Қазақстан Республикасының елшіліктері ашылды. Бүгінде шетелде 32 елшілік, 1 тұрақты өкілдік, 2 дипломатиялық миссия, 3 бас консулдық, 10 консулдық және 1 төлқұжат-виза қызметі және Қазақстанда 44 шетел елшіліктері мен миссиялары, сондай-ақ 12 халықаралық ұйымдардың өкілдері жұмыс істейді.

Жаңа Астанамыз да халықаралық байланыстар орталығына айналуға күш салуда. Қазақстан 2000-ден астам мемлекетаралық және үкіметаралық шарттар мен келісімдер жасады, көптеген әлемдік, еуропалық, азиялық саяси және экономикалық ұйымдар мен одақтарға кірді, кысқа тарихи мерзім ішінде әлемдік қауымдастықтың толықканды мүшесі атанды. Республиканың сыртқы байланыстар жүйесі географиялық, идеологиялық, сондай-ақ этно діни ауқымда шектелмеген, ол демократия, нарықтық, экономика, адам құкықтарын сақтау негіздеріне сүйенеді, осы негізде әлемнің барлық аймақтарына таралып келеді.

Қысқа тарихи мерзім ішінде Кдзакстан мемлекеті өзінің көп ғасырлық тарихын жаңғыртуы, қазіргі дүниедегі өз орнын анықтауы, ұлттық айкындаманы белгілеуі, ішкі және сыртқы саясаттағы басым бағыттарды айқындауы тиіс болып отыр. Қазакстан тарихындағы айтулы оқиға болған мемлекеттік тәуелсіздікті алу дербес сыртқы саясат жүргізуге жол ашты. Тәуелсіздіктің алғашқы жылдарындағы сыртқы саясатымызды бағамдай отырып, Қазақстанның ядролық қарусыз мемлекет мәртебесін алуын, оны таратпау кепілдігіне берілгендігін атап өту ерекше маңызды. Қауіпсіздік, ізгі көршілестік және достық ахуалын қамтамасыз ету жолында ресейлік, қытайлық, орталық азиялық, американдық, еуропалық және басқа бағыттардағы Қазақстан дипломатиясының күш-жігері табысты болды. Еліміздің егемендігін нығайту, оның экономикалық мүлделерін ілгерілету үшін қажетті сыртқы жағдай жасалды.

Қазақстан Республикасы Біріккен Ұлттар Ұйымына мүше болған кезден бастап-ақ оньң Бас Ассамблеясының жыл сайын қыркүйекте өтетін сессияларына, басқа да мәжілістеріне қатысып, бүкіл қоғамдастыққа ортақ мәселелерге байланысты ұсыныстарын білдіріп келеді. 1992 жылы БҰҰ Бас Ассамблеясының 47 сессиясында Қазақстан Президенті Н.Назарбаев Қазақстанның халықаралық саясаты туралы айта келіп, екі түрлі ұсыныс жасады. Оның біріншісі - барлық ел үкіметтерінің ізгі ниет білдіру тәртібімен «бір+бір» формуласы бойынша БҰҰ-ның бітімгершілік күш-жігерінің қорын құруды бастау. Бұл формула бойынша әрбір мемлекет оған өзінің қорғаныс бюджетінен бір пайыз бөліп, жыл сайын оны бір пайызға ұлғайтып отыруды көздейді.

Екінші ұсынысы - Азиядағы өзара ықпалдастық және сенім шаралары жөніндегі кеңес (АӨСШК) шақыру. Елбасы Н.Назарбаевтың бұл бастамасы көпшілік елдер тарапынан, сондай-ақ БҰҰ-дан қолдау тауып Қазақстанның сыртқы саясатын айықындауда айтарлықтай рөл атқарды.

1994 жылғы 29 наурызда Қазақстан Республикасының Президенті Н. Назарбаевтың Мәскеу мемлекеттік университетінің профессор-оқытушы құрамымен және студеттермен кездесуінде жария еткен Еуразиялық одақ туралы идеясы қазіргі уақытта өзінің өміршендігімен белгілі болып отыр. 2000 жылы 10 қазанда Астана қаласында Қазақстан, Ресей, Белорусь, Қырғызстан және Тәжікстан мемлекеттерінің қатысуымен құрылған Еуразиялық экономикалық қауымдастыққа 2006 жылы 25 қаңтарда Өзбекстан мемлекеті қосылды. Бұл ұйымның басты мақсаты өзіне мүше елдер аумағында еркін сауда аймағын кұру, бірыңғай кедендік тарифтер қолдану, ДСҮ-ға мүшелікке кіруде келісілген ұстанымда болу, сыртқы шекаралар қауіпсіздігін сақтау, әлеуметгік-экономикалық даму үрдістері барысында келісілген бағдарламалар қабылдау, энергетика мен көлік салаларында ортақ рынок құру және т.б. мәселелерді қамтиды.

Қазақстан Республикасы сонымен бірге 2002 жылы құрылған Орталық Азия Ынтымақтастық Ұйымына (ОАЬІҰ), 2000 жылы алғашқыда «Шанхай бестігі» болып құрылған, қазіргі уакыттағы Шанхай Ынтымақтастық Ұйымына (ШЫҰ), 2003 жылы 19 қыркүйекте Ялта қаласында құрылған Бірыңғай экономикалық кеңістік (БЭК) ұйымына мүше болып саналады.

Қысқа тарихи мерзім ішінде басшылықтың, ең алдымен, тәуелсіз Қазақ мемлекетінің тұңғыш Президенті Н.Ә. Назарбаевтың тұрақты да байсалды саясатының нәтижесінде республика едәуір зерделі, ұйымдық және моральдық тегеурін талап еткен күрделі міндетті шеше білді. Дербес мемлекеттіліктің қалыптасу процесі күрделі ішкі саяси, терең экономикалық және әлеуметтік дағдарыс жағдайларында өтті. Барлық қиындықтарға қарамастан аз ғана уақыт ішінде Қазақстан әлемдік қоғамдастықтың тең құқылы мүшесі ретінде қалыптасты. Оның саяси ерекшелігі - сыртқы саясаттың бірқатар бағыттарының көп қырлылығы мен ұстамдылығында болды.