Тақырыбы: Қазақстан 1917 жылғы Қазан төңкерісі және Азамат соғысы (1918-1920 жж.) жылдарында

Төңкеріс бүкіл билікті жұмысышы, солдат, шаруа депутаттары кеңесінің қолына беру арқылы халықтың әртүрлі топтары мен түрлі ұлттардың, халықтардың келешектегі тағдырына байланысты түрліше үмітте болуына жол ашты. Ресейдің жұмысшы, шаруа, солдаттар бұқарасы елді соғыстан шығарып, халықтың бейбіт енбекке оралуына, соғыстан бұрын, соғыс жылдарында жоқшылық пен мұқтаждық зардаптарын шегіп әбден қажыған жағдайын түзеуге енді айқын жол ашылады деп есептеді. Ресейдің қол астында болып келген орыс емес халықтардың енбекші бұқарасы Қазан төңкерісінен кейін экономикалық-әлеуметтік күйзелістен шығумен бірге отаршылдықтың бұғауынан босанып, тәуелсіздік алатын шығармыз деп үміттенді. Ал Ленин бастаған большевиктер зауыт, фабрикалар жұмысшыға, жер шаруаға, бейбітшілік - бүкіл халыққа берілсін - деген ұран көтере отырып, Ресейге тәуелді болып келген халықтар жөнінде өз бағыттарын белгіледі. Олар барлық ұлттар мен ұлыстардың, халықтардың теңдігі мен бостандығын, азаттығын жариялай отырып, оларды төңкеріс туының астынан кетпеуге шақырды.

Қазан төңкерісінен кейін көп уақыт өтпей-ақ елде азамат соғысы мен шетел басқыншылығының жорығы басталды. Бұл тұста Қазақстанда Кеңес өкіметі орнап болған жоқ еді. Биліктің Кеңестердің қолына өтуі мұнда кейінірек жүзеге асты. Оның бір себебі, мұнда саналы, жақсы ұйымдасқан саны мол жұмысшы табы болған жоқ. Екіншіден, шет аймақтарда билікті кімнің алатыны жөнінде жұрт қолдайтын бірыңғай пікір де болмады. Кейбір жерлерде автономия жарияланып, олардың Ресей құрамында болатыны-болмайтыны жөніндегі мәселе ашық тұрды. Мәселен, осы тұста құрылған Башқұрт, Туркістан, "Оңтүстік шығыс одағы" деген атпен Сібірде пайда болған автономиялар қазақ зиялыларын ұлттық өз иелігін құруға құлшындырды. Сөйтіп, 1917 жылы желтоқсанда Алашорда үкіметі пайда болды. Оның Батыс Қазақстандағы бөлігін Халел, Жанша Досмұхамедовтар, Шығыстағы бөлігін Әлихан Бөкейханов, Ахмет Байтұрсынов, т.б. басқарды.

Сонымен бірге қазақ даласында Кеңес өкіметін орнату жолындағы күресте жүріп жатты. Соның нәтижесінде 1917 жылы қазаннан 1918 жылғы наурызға дейін Қазақстанның көптеген аудандарында Кеңес өкіметі орнады.

Ресейдің орталық аудандарынан Қазақстанға көмек керсету үшін Ә. Жанкелдин, В. Чекмарев, П. Кобезев және т. б. төтенше комиссарлардың келуі қазақ халқының арасынан Әділбек Майкотов, Бекен Серікбаев, Сәкен Сейфуллин, Тоқаш Бокин, Ораз Жандосов, Амангелді Иманов, Әбдірахман Әйтиев сияқты көптеген күрескерлерді шығарды. Еңбекші халықтың жаңа өмір жолындағы күресіне басқа ұлт өкілдері К. Шугаев, П. Салов, П. Виноградов, С. Журавлев, Л. Емелев, Я. Ушанов, А. Розыбакиев, В. Зинченко, П. Басов, И. Дубынин, тағы басқа да оңдаған азаматтардң ат салысуы төңкерістің Қазақстанда да жеңуіне жол салды.

Төңкерісті қолдайтын күштер басым болған жерлерде жергілікті кеңестер большевиктер жағына түгелдей шықты. Ал қызыл әскер жасақтары бар аудандарда өкімет билігі жұмысшылар мен шаруалардың қолына большевиктердің Кеңесте көпшілік орынға ие болуы арқылы жүзеге асты.

Мұндай жағдай Қазақстанның солтүстік-шығыс облыстарының көптеген аудандарында, Сырдария және Бөкей ордасында орын алды. Бірақ төңкеріс қарсыластарының күштері көбірек шоғырланған Орынбор, Орал, Жетісу облыстарында өкімет билігі жұмысшылар мен шаруалардың қолына қарсылық көрсеткендерді талқандау арқылы, осы күресте жанын пида еткен құрбандықтар арқасында ғана тиді.

Перовск (Қызылорда) жұмысшылары мен солдаттары өкімет билігін 1917 жылғы 30 казанда (12 қараша) өз қолына алды. Ол кезде бұл үлкен әскери гарнизон орналасқан ірі темір жол станциясы болатын.

Сырдария облысында Кеңес өкіметінің орнауы, оның саяси-экономикалық және әкімшілік орталығы Ташкент қаласында 1917 жылы 30 қазанда Кеңес өкіметі құрылғаннан кейін іске асты. 1917 жылы қараша айының орта кезінде Кеңес өкіметі Черняев (Шымкент) қаласында жеңді. Қараша-желтоқсан айларында Кеңес өкіметі Әулиеатада, Түркістанда, Қазалыда, Арал поселкесінде және облыстың басқа да ірі елді мекендерінде қан төгіссіз бейбіт жолмен орнады. Петропавлда жұмысшы және шаруа депутаттары Кеңесінің темір жол жұмысшыларымен бірлескен қимылының арқасында 1917 жылы 12 қарашада төңкерістік уақытша комитет құрылды, оның құрамына Ғ. Ыдырысов, Я. Побелянский, К. Сүтішев, П. Рыжов және т. б. кірді. Бұл комитет кейіннен Кеңесті басқаруды өз колына алды. Дегенмен Көкшетау, Павлодар, Атбасар, Семей, Өскемен уездерінде қазақ-орыс және офицер-старшина билеуші топтардың ықпалы басым болғандықтан, Кеңес өкіметі үшін күрес біраз қиындыққа кездесті. Семейде өкімет билігі жергілікті Кеңестің қолына 1918 жылы ақпанның 16-нан 17-не қараған түнде көшті.

1917 жылғы желтоқсан - 1918 жылғы наурыз аралығында Кеңес өкіметі Торғай облысының орталығы жөне Қостанай, Ақтөбе қалалары мен басқа да ірі елді мекендерде орнады. Торғай облысында Кеңес өкіметінің орнауына А. Иманов, К. Қойдасов, В. Чекмарев, В. Зинченко және т. б. күрескерлер елеулі үлес қосты.

Жетісуда Кеңес өкіметін орнату жолындағы күрес, төңкеріс қарсыластары күштерінің басым болуына байланысты, 1918 жылдың көктеміне дейін созылды. Мұнда төңкеріс толкынының екпінді күш алуына 1917 жылдың күзінен бастап майданнан қайтқандармен және елдің басқа аудандарынан келген төңкеріс идеясын қолдаушылардың қосқан үлесі елеулі болды. Олардың арасында Т. Бокин, Т. Әтепов, Ж. Бабаев, А. Розыбакиев сияқты жергілікті халықтың өкілдері бар еді. Верный жұмысшылары қызыл гвардия жасақтарын ұйымдастырды, әскери-төңкеріс коми-тетін құрды. 1918 жылы наурыздың 2-нен 3-не қараған түні Верныйда Әскери-теңкеріс Комитеті басқарған жұмысшылардың Қызыл ұлан жасақтары мен екінші қазақ-орыс полкінің жауынгерлерінен ұйымдасқан күштер қала еңбекшілерінің қолдауына сүйеніп, "әскери өкіметтің" тірегі болған қамалды, қару-жарақ қоймасын, почта-телеграфты, т.б. маңызды мекемелерді басып алды да, Верный қаласында Кеңес өкіметін орнатты.

Кеңес өкіметі наурыз айында Жаркентте, Сергиопльда /Аягөз/, Талдықорғанда, сәуірдің бас кезінде Лепсіде орнады. Сөйтіп, 1917 жылдың қазан айынан бастап 1918 жылдың наурыз айына дейін Кеңес өкіметі Қазақстанның көп жерінде жеңіске жетті.

Кеңес өкіметі Қазақстанның әр аймақтарыңда әртүрлі уақытта орнатылды. 30 қазанда жұмысшы және солдат депутаттарының Кеңесі Перовскідегі өкімет билігін өз қолына алды. Өкімет билігін бейбіт түрде өз қолдарына алған Перовск Кеңесі Ташкенттің көтеріліске шыққан жұмысшыларына қызыл гвардия отрядтарын көмекке жіберді. Қазакстанның оңтүстік облыстарында Кеңес өкіметі көпшілік жағдайда бейбіт түрде орнады. Бұған Ташкенттің жақын және өнеркәсіп пен теміржол жұмысшылары санының көп болуы басты роль атқарды. Осындай жағдайда Әулие ата (Тараз) Кеңесі 6 қарашада өкімет билігін өз қолына алды. Қарашаның басында Черняевта (Шымкент) да Кеңес өкіметі осындай бейбіт жолмен орнатылды. Ақмола, Атбасар, Петропавл, Көкшетау, Павлодар қалалары мен уездерінде және Бөкей Ордасының көптеген аудандарында да Кеңес өкіметі бейбіт түрде орнады. Орынбор, Торғай, Ақтөбе, Семей, Өскемен, Орал, Верный, Жетісу облыстары мен қалаларында Кеңес өкіметі қарулы күрес нәтижесінде ор-нады. Осылайша төрт айға жуық аралықта бүкіл Қазақстанда өкімет билігі Кеңестердің қолына көшті. Кеңестердің бүкіл ел көлемінде аз ғана уақыт аралығында жеңіске жетуінің басты себебі миллиоңдаған адамдардың арман-тілегі болған жер мен бейбітшілік туралы тарихи декреттері мен ұлттардың өзін-озі билеу туралы декларацияның қабылдануы болды.

Мысалы, Кеңес өкіметінің ұлттық саясаттағы алғашқы қадамдарының бірі «Ресей мен Шығыстың барлық еңбекші мұсылмандарына» арнаған үндеуіңде былай деп атап көрсетілді: «Ендігі жерде сіздердің нанымдарыңыз бен әдеп-ғұрыптарыңыз, сіздердің ұлттық жөне мәдени мекемелеріңіз еркін және қол сұғылмайды деп жарияланады. Өздеріңіздің ұлттық өміріңізді еркін және кедергісіз құра беріңіздер. Сіздердің бұған толық құқықтарыңыз бар, сіздердің құқықтарыңыз революция мен оның органдарының, жұмысшы, солдат және шаруа депутаттары Кеңестерінің бүкіл күш-қуатымен қорғалады». Бірақ бұл айтылған уәделер Кеңес өкіметі берік орныққаннан кейін тез-ақ «ұмытылып» кетті.

Кеңес өкіметі қиыңдықсыз орнаған Түркістан өлкесіңде 1917 жылы 15-22 қарашада Ташкентте өткен Кеңестердің III сьезі мен оның шешімдері де көп жайтты аңғартты. Сьезде № 1 бұйрықпен Түркістан Халық Комиссарлары Кеңесінің орнағаны атап көрсетіліп, оның 14 адамнан тұратын басшылық құрамы жарияланды. Жергілікті халықтың саяси ұйымының әлсіздігі мен басқару тәжірибесінің жоқтығын сылтауратып, олардың бірде-бір өкілі Халық Комиссарлары Кеңесінің құрамына енгізілген жоқ. Сьезд шешімдеріне қарсылық білдірген халық наразылығы күшпен басылды. Кеңес өкіметінің бұл шараларына жауап ретінде 26 қарашада Қоқан қаласында мұсылмаңдардың IV сьезі шақырылды. Сьезд Түркістан (Қоқан) автономиясы мен оның жоғарғы органы Уақытша Кеңестің қүрылғанын жариялады. Уақытша Кеңес құрамына 32 адам сайланды. Түркістан (Қоқан) автономиясының президенті және Уақытша Кеңестің басшысы болып М.Тынышбайұлы, сыртқы істер министрі болып М.Шоқай сайланды. М.Тынышбайұлы қызметтен кеткеннен кейін оның орнына М.Шоқай президент болып тағайыңдалды. Осылайша Қазақстанның оңтүстігіңде қараша-желтоқсанда қос өкімет пайда болды.

Түркістан автономиясы мен оның сьезі Түркістанның барлық азаматтарын, мұсылмандарды, орыстарды, еврейлерді, жұмысшылар мен шаруаларды, өлкені мекендейтін барлық тайпалар мен халықтарды, қалалық және өзін-өзі басқару орындарын, саяси, қоғамдық жөне т.б. ұйымдарын, барлық мемлекеттік және жеке меншік мекемелерді Түркістан өкіметі төңірегіне топтасуға және аталған міндеттерді бірлесіп жүзеге асыруға шақырды.

Ташкентте және Қоқанда қос өкіметтің орнауы нәтижесінде революциялық және ұлт-азаттык қозғалыс орталықтары пайда болды. Бірақ Түркістан Халық Комиссарлары Кеңесі басқарған революцияшыл үкімет көзқарастарды жақыңдату жөнінде нақты шаралар қабылдамай кері қадам - оқшаулану мен ұлт араздығын күшейтуге бағытталған шаралар қабылдады. Соның нәтижесінде 1918 жылы қаңтарда болған Кеңестердің IV өлкелік съезі Түркістан автономиясын заңсыз деп таныды және оны жою туралы шешім қабылдады.

Қызыл жұмысшылар отрядтары мен Ташкент гарнизонының әскерлері Қоқанға қарсы аттандырылып, 5 ақпаннан 6 ақпанға қараған түңде қалаға тікелей шабуыл жасалды. Үш күндік жойқын шабуылдан кейін қала алынып, қала халқы қырғынға ұшыратылды, бүкіл қаланы өрт шалды. Көп шығынға ұшыраған Қоқан автономиясының қорғаушылары мен қала халқының бір бөлігі тауға қарай шегініп, партизандық соғыс тәсілдеріне көшті. 1897 жылғы санақ бойынша қаладағы 120 мың халықтан 1926 жылы 69 мыңдай ғана адам қалды.

1917 жылы 5-13 желтоқсанда Орынбор қаласында екінші жалпы қазақ съезі шақырылды. Оның жұмысына Бөкей Ордасының, Оралдың, Торғайдың, Семейдің, Жетісудің, Самарқан облысының және Алтай губерниясының делегаттары қатысты. Съезд төрағасы Б.Құлманов және оны ұйымдастырушылар Ә.Бөкейханов, А.Байтұрсынов, И.Омаров, С.Досжанов, М.Дулатов, X. Досмұхамедов және т.б. съездің басшылық орындарына сайланды.

Съездегі қаралған ең басты мәселе Қазақ автономиясының құрылуы еді. Автономия жайлы баяндаманы Ә.Бөкейханов жасады және бұл баяндаманы жетілдіру съезде құрылған ерекше комиссияға тапсырылды. Комиссияның атынан Ж.Ғаббасов сөйледі. Баяңдаманы талқылаған съезд былай деп шешті: «Қазан айының соңыңда Уақытша Үкімет құлады. Ресей Республикасы үкіметтен айырылды. Осындай жағдайда елде азамат соғысы пайда болуы мүмкін, сондықтан да тұрақты үкімет құру және оны қазақ облыстарының бәрі мойындау керек» деп қазақ облыстарының автономиясының құрылғандығы және оған «Алаш Орда» деген аттың берілгендігі туралы шешім қабылдады. Съезд шешімі бойынша құрылған қазақ автономиясына Орал, Торғай, Ақмола, Семей, Жетісу облыстары мен Бәкей Ордасы және Закаспий облысы мен Алтай губерниясының қазақтар мекендеген аудандары кірді. Съезде өкімет билігі Алаш Орда Уақытша Халық Кеңесіне берілді. Оның алғашқы төрағасы болып Ә.Бөкейханов сайлаңды.

Большевиктердің 1918 жылы 10 қаңтарда Бүкіл ресейлік Құрылтайды Күшпен қуып таратуы Алаш Орда үкіметінің жағдайын нашарлата түсті. 1918 жылы 18 қаңтарда қызыл гвардияшылар отряды Орынбор қаласын Орынбор, Торғай, Ақтөбе, Семей, Өскемен, Орал, Верный, Жетісу облыстары мен қалаларында Кеңес өкіметі қарулы күрес нәтижесінде орнады. Осылайша төрт айға жуық аралықта бүкіл Қазақстанда өкімет билігі Кеңестердің қолына көшті. Кеңестердің бүкіл ел көлеміңде аз ғана уақыт аралығында жеңіске жетуінің басты себебі миллиондаған адамдардың арман-тілегі болған жер мен бейбітшілік туралы тарихи декреттері мен ұлттардың өзін-өзі билеу туралы декларацияның қабылдануы болды.

Съездегі қаралған ең басты мәселе Қазақ автономиясының құрылуы еді. Автономия жайлы баяндаманы Ә.Бөкейханов жасады және бұл баяндаманы жетілдіру съезде қүрылған ерекше комиссияға тапсырылды. Осындай жағдайда елде азамат соғы-сы пайда болуы мүмкін, сондықтан да түрақты үкімет құру және оны қазақ облыстарының бәрі мойындау керек» деп қазақ облыстарының автоно-миясының кұрылғаңдығы және оған «Алаш Орда» деген аттың берілгендігі туралы шешім қабыддады. Съезд шешімі бойынша құрылған қазақавтоно-миясына Орал, Торғай, Ақмола, Семей, Жетісу облыстары мен Бөкей Ор-дасы және Закаспий облысы мен Алтай губерниясының қазақтар мекенде-ген аудандары кірді. Съезде өкімет билігі Алаш Орда Уақытша Халык Кеңесіне берілді. Оның алғашкы төрағасы болып Ә.Бөкейханов сайланды.

Жағдайдың күрделеніп өзгеруіне байланысты Алаш Орда үкіметінің басшылары Кеңес үкіметімен келіссөздер жүргізе бастайды. Халық Комиссарлары Кеңесінің төрағасы В.И.Ленинмен және Ұлттар істері жөніңдегі халық комиссары И.Сталинмен кездесуге Мәскеуге Халел және Жанша Досмұхамедовтер жіберіледі. 19-20 наурызда Ә.Бөкейханов және оның орынбасары Х.Ғаббасов Ленинмен телеграф арқылы сөйлеседі.

Жүргізілген келіссөздер барысында Кеңес өкіметі жалпы қазақ съезі шешімдерінің заңдылығын мойындайды. Бірақ қазақ автономиясын жергілікті Кеңестердің қатысуымен жалпы қазақ съезінен кейін тану туралы талап қояды. Бұған жауап ретінде Алаш Орда үкіметі жергілікті Кеңестер өз үкіметтеріне бағынған жағдайда ғана Кеңес өкіметін мойындайтындығы туралы қарсы талап қояды. Бұл Кеңес өкіметіне қарсы шығу дегенді білдіретін еді. Сондықтан да келіссөздер тоқтап бұрынғы келісімдер бұзылады.

1918 жылы маусымда Алаш Орда үкіметінің қаулысы бойынша Кеңес өкіметінің автономиялық Алаш Орда аумағына байланысты шығарған шешімдері заңсыз деп танылды. Билеуші партияға айналған большевиктер де Алаш Ордамен тіл табысуды керек деп санамады. Әртүрлі көзқарас пен мақсатта болған саяси күштердің билік жолындағы күресі басталды. Алаш Орда үкіметі Кеңестерге қарсы күштермен, ең алдымен атаман Дутовтың күшімен жақындасуға мәжбүр бодды. 1918 жылдың көктемінен бастап бүкіл елде азамат соғысы басталды.