Лекция конспектісі университеттің барлық білім беру бағдарламасы үшін
жүктеу/скачать 0,55 Mb.
|
Қазақстанның ежелгі және ортағасырлар тарихы
| Атақты ғұн тайпаларының өсіп-өнген және тарихи аренаға көтерілген жері Орталық Азия. Археологиялық зерттеулер нәтижесі олардың Селенгі өзенінің аңғарында және оның салалары жағалауларында 1500-ден астам қорымдары мен түрақты мекен жайлары болғандығын көрсетеді. Ал Қазақстанның Оңтүстік және Жетісу жерлеріне ғұндар б.э.б. II-I ғғ. келе бастаған.
Ғұндардың этникалық шығу тегі мен тілі осы күнге дейін пікірталас объектісі. Қытай деректері өздерінің солтүстіктігін мекендеген тайпаларды сюннулар (солтүстіктегілер) және дунхулар деп атаған. Осы сюнну сөзі тайпаның атауына айналған тәрізді, ол кейіннен хунға немесе ғұнға айналып отыр. Қытайлардың басқа бір жылнамаларында өздерінің терістігіндегі көрші түркі тілдес тайпаларды "да" (далалықтар) деп те атаған. Бұл мәліметке қарағанда ғұндардың түркі тілдес болғандығына ешбір күмән келтіруге болмайтын сияқты. Ал сюнну, хунн деген сөздердің қытайша әртүрлі мағыналары бар. Олар әлі де болса ғылыми жүйелі зерттеуді қажет етеді. Сонымен қытай жылнамаларымен археологиялық зерттеулерге қараганда, б.з.б. IV және III ғасырларда Қытайдың солтүстігінде Байқалдан Ордысқа дейінгі аралықты мекендеген күшті Ғұн тайпаларының бірлестігі құрылады. Олар өздері мен көрші жатқан халықтарды жаулап алумен қатар Қытай жеріне де шабуыл жасайды. Бұл жағдай Қытай патшасының наразылығын тұғызып отырған. Сөйтіп, ғұндар мен қытай өкіметінің арасында бір-біріне алма-кесек жасалған ұрыс-талас, соғыстар олардың ұрпақтарының арасында 300 жылдан астам уақытқа созылған. Жылнамалар бойынша, ғұн тайпаларының бірігіп саяси күшейген кезі б.з.б II ғ. мен I ғ. аралығында Мөде шаньюй билік жүргізген мезгілі. Оның жасаған әскери реформалары ғұндарды қуатты мемлекетке айналдырған. Олар өздерінің оңтүстігіндегі дунхуларды талқандап, быт-шытын шығарады, бытыраңқылыққа түсіреді. Олардың аман қалғандары Монголия, Маньчжурияға дейін қашып бас сауғалауға мәжбүр болады. Ғұндар мұнымен де қанағаттанып қоймай, Саян Алтай тауларына дейін шабуыл жасап, Қытайдың Хань әулетінің негізін қалаушы Лю-Балды да жеңіп, оларды өздеріне бағынышты етеді. Б.з.б. 88 жылы Қытай патшасы ғұндардың шаньюіне қыз беріп, алым-салық төлеп тұруға мәжбүр болған. Сөйтіп, Байкал көлінен Тибет тауына дейін Шығыс Түркістаннан Хуанхэ өзенінің орта ағысына дейін аралықты алып жатқан ұлан байтақ жерде "Ғұн мемлекеті" пайда болған. Жоғарыда аталған қоныс аудару Қазақстанға өзінің үлкен әсерін тигізді. Ол, біріншіден, жергілікті сақ, үйсін, қаңлы сияқты тайпалардың шығыстан, батысқа қарай жылжуына себеп болса, екіншіден, ол тайпалардың антропологиялық жағынан өзгеруіне әкеп соқты. Үшіншіден, түркі тілі кең таралып, жергілікті диалекті болып қалыптасып нығая түсті. Соңғы екі жағдай V ғасырда Қазақстан жеріне түркі тайпаларының жаппай келе бастауының тереңдей түсуіне әсер етті. Ғұн тайпаларындағы әлеуметтік теңсіздікті зираттардағы жерленген адамдармен бірге қойылған бүйымдар арқылы байқауға болады. Үстем тап өкілдерінің молаларынан қымбат бағалы заттар көп табылса, кедей адамдардың қабірлерінен жай ғана жасалған арзан бағалы бұйымдар кездеседі. Ал кейбір мүрделерде ештеңе де жолықпайды. Жазба деректердегі "шаньюй хан" немесе ''ғұн шонжарлары" деген сөздер үстем тап өкілдерінің болғандығына дәлел. Патриархтық-рулық құрылыстың кезіндегі шаньюйді ру ақсақалдары сайлайтын болса, ал патриархалдық-феодалдық жаңа қатынастардың дамуына байланысты, ол өзінің күшінен айрыла бастайды. Шаньюйлік енді мұрагерлікке көшеді. Ғұн шаньюйі өлсе оның орнына інісі не оның баласы отыратын. Наразы болғандар қатал жазаланатын. Сонымен қатар ғұн шаньюйі өз төңірегіне ең жақын туыстарын сайлап, ғұн шонжары деген атақ беріп, оларға жердің шұрайлысын бөліп беретін. Билік өкілдерінің баю көздерінің бірі: соғыстан түскен байлық болса, екінші көзі қолға түскен тұтқындарды үй құлына айналдырып, оларға мал баққызып, егін айдататын. Ғұн қоғамы әскериленген қоғам болды. Әрбір қоғам мүшесі кез келген уақытта, садағын асынып, атына мініп елін қорғауға немесе жорыққа аттануға дайын тұратын. Ғұнның әрбір ер азаматы өмір бойы әскери міндетті болып, белгілі бір әскери бөлімде есепте тұрды. Әскери қызметтен қашқандар өлім жазасына кесілетін болған. Ғұндардың орасан мол әскері болды. Өздері жаулап алған жерлердің бәрінде 24 тайпадан тұратын ғұндар артықшылықтардан пайдаланды. Ғұндардың империясы жоғарыдан төменге дейін түгелдей әскери және азаматтық биліктің біріккен үлгісі болды. Ғұн мемлекетінде олардың артықшылығын дәріптейтін, қоғам мүшелерін дуниежүзінде үстемдік орнатуға тәрбиелейтін ерекше тәлім-тәрбие жұмысы тұрақты жүріп отырған. Бұл орайда ғұндардың Тәңірге табылған діни сенімі де үлкен рол ойнаған. Осының нәтижесінде ғұндар тарихта алғашқылардың бірі болып әлемдік дәрежедегі империя құрып, бірнеше ғасырлар бойы Евразияда көшпелік өркениетке негізделген көшпелі мемлекеттік құрылымның негізін қалады. Алғаш рет әдет-ғұрыптарды заңдастыратын, көшпелі әдет-ғұрып құқығының негізін салды. жүктеу/скачать 0,55 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|