Лекция конспектісі университеттің барлық білім беру бағдарламасы үшін
жүктеу/скачать 0,55 Mb.
|
Қазақстанның ежелгі және ортағасырлар тарихы
- Бұл бет үшін навигация:
- Түргеш қағандығы
- Қарлұқ қағандығы
- Оғыз мемлекеті
| Батыс түрік қағандығы Алтай, Сібір жерінен бастап, Амудария өзенімен Еділ - Жайық өзендерінің төменгі ағысына дейінгі аралықты қамтыған. Орталығы -- Сүяб қаласы болған. Ол қала қазіргі Қырғызстанның Тоқмоқ қаласының маңындағы көне қаланың орны Ақбешим болып саналады.
Қағандық халқының этникалық құрамы жоғарыда атап көрсетілген “Он оқ бұдын” ру-тайпалары болған. Жазба деректерде қағандықтың саяси-әкімшілік жағынан тарихтың сахнасына көтерілген кезі Жегу қаған ( 610-618 жж.) мен Тон қағанның билік қүрған кездері деуге болады. Әсіресе, Тон Жабғу қағанның баласы Тарду шадтың Тохорстан мен Канису (Ауған жері) жерлеріне жүргізген жорықтарының нәтижелі аяқталуы қағандықтың оңтүстіктегі шекарасын Үндістанға дейін кеңейткен. Мұндай кең-байтақ жерді берік ұстап отыру үшін қаған Тон Жабғу саяси-басқару реформасын жүргізген. Кейбір өлкелерді өз қолында тапжылтпай ұстап отыру үшін саяси тәсілдер де қолданған. Мәселен, Самарқанд сияқты атақты қалаларды өз қарамағында ұстап отыру үшін, қаған оның билеушісіне өзінің қызын беріп, құда болған. Шығыс Түркістан мен Орта Азиядағы өлкелерде жергілікті ел басқарып отырғандарға өзінше атақ беріп, оларды өзінің орынбасарлары етіп тағайындаған. Батыс түрік қағандығындағы билік феодалдық сатылы түрде жүргізілген. Қағанның билігі шексіз мүрагерлік түрде болса, одан кейінгі билік қаған тағайындаған ұлықтың қолында болған. Үшінші билік қаған руының үстем тап өкілдерінің қолында болған. Оларға ябғу, шад, елтебер сияқты атақтар берілген. Батыс түрік қағандығының да өмірі үзақ болмады. Тон Жабғу қағанның жүргізген қатал үстемдігі соғыс кезінде әбден байып алған “он оқ бұдын” одағының әскер басшыларының тілектеріне қайшы бола бастайды. Олардың астыртын жасаған қастандық әрекеттерінің нәтижесінде қаған өлтірілген. Билік үшін дулу мен нишаби тайпаларының арасында талас басталды. Нишаби тайпаларының қолдауымен Ышбар Елтеріс Шир қаған болады. Елтеріс қағандықты қайта қалпына келтіру үшін өзін қолдаған тайпалар мен үстем тап өкілдерімен бірге отырып әрекеттер жасайды. Алайда өкімет үшін болған екі тайпаның арасындағы он алты жылға созылған (640-657 жж.) ұзақ соғыс қағандықты саяси жағынан мүлдем әлсіретеді. Қағандық Іле өзеніне дейінгі аралықта екі үлкен тайпаның қол астында екіге болініп кетеді. Сырдарияның батысына қарай Орта Азиялық елдер өздерінің тәуелсіздігін алады. Батыс түрік қағандығының мұндай іштей әлсіреп жатқанын білген Қытай Тан империясы оның жеріне басып кіреді. Түрік тайпалары, әсіресе, түргештердің саяси белсенділігінің арқасында өздерінің ұзақ жылдарға созылған азаттық соғыстарының нәтижесінде тәуелсіздігін сақтап қалады. Сөйтіп, VIII ғасырда Батыс Түрік қағандығы құлап, оның орнына Түргеш қағандығы пайда болады. Түргеш қағандығының территориясы Орта Азияның оңтүстік шығысында Шаш (Ташкент) қаласынан, Шығыс Түркістандағы Бесбалық,Тұроран қалаларына дейінгі аралықты қамтыған. Орталығы – Суяб қаласы. Түргештер туралы алғашқы деректер Күлтегін құлпытастарында және Қытай жазба деректемелерінде көп жазылған. Түргеш тайпалары алтыншы ғасырда Тянь-Шань аймақтарында өмір сүрген. Олар VII ғасырда Жетісудың орталық аймақтарында орналасады. Өзінің алдында өмір сүрген Батыс Түрік қағандығының сол қанатының қүрамына енген, ең халқы көп тайпа болған. Ал Түркеш қағандығы болып, өз алдына жеке өкімет құрған кезі туралы деректер “Тоныкөк” жәдігерлігінде біршама жақсы жазылған. Қағандықтың халқының этникалық қүрамы негізінен сары және қара түргеш тайпаларынан тұрган. Жазба деректердің көрсетуі бойынша, олар Шу, Талас, Іле өзендерінің бойларында өмір сүрген. Түргештердің алғашқы қағаны Үшлік өзінің негізгі тайпаларын екіге бөлген. Оның басты орталығы Суяб қаласы болып, ол Ұлы Орда деп аталған. Іле аңғарындағы Күнгірт қаласын өзінің кіші ордасы еткен. Батыс Түрік қағандығының қүрамында болған басқа да түрік тілдес тайпалар да түргештердің қарамағына енген. Саяси әкімшілік билік, қағандықтың ең жоғары атағы Басқағанның қолында болған. Ол 20 әкімшілік аймақтарға бөлінген. Әрбір аймақтарды тархандар басқарған. 706 жылы Үшлік қаған қайтыс бдлып, қағандықтағы билік үшін сары және қара түргеш тайпаларының арасында талас-тартыс басталады. Мұны Шығыс Түрік қағандығының қағаны Қапаған пайдалануға тырысқан. Екі тайпаның арасындағы соғыста қара түргештер жеңіске жетіп, оның ішінде шапыш тайпасының тарханы Сұлу биліктің жүгенін үстаған. Ол өзін 715 жылы қаған деп жариялаған. Сойтіп ол қағандық астанасы болған Талас қаласына орнығады. Сұлудың қағандық құрған кезі Түргеш қағандығының ішкі-сыртқы жағдайының шиеленісіп тұрған кезі еді. Бүл шиеленістің негізі мыналар: -біріншіден, Кіші Азиядан арабтардың шапқыншылығы; -екіншіден, Оңтүстік шығыс жағынан Қытай өкіметінің қаупі төніп тұрды; -үшіншіден, Шығыс Түрік қағандығы Жетісу жеріндегі талас-тартыстарды пайдалануға дайын тұрған еді. 738 жылы Сұлу қаған өзінің бақталастарының құрбаны болды. Оның орнына баласы Түқарсан Қүт-шар қаған болып, оның мерзімі 1-2 жылға ғана созылды. Бүл кезде сары-қара түргештердің арасындағы талас ушығып кеткен еді. Екі тайпаның арасындағы күрес тура 20 жылға созылып, қағандық саяси және экономикалық жағынан мүлдем әлсірейді. Түргештердегі бұл жағдайды қарлұқ тайпалары пайдалануға әрекет жасайды. Бұған басты себеп, 746-747 жылдарда Монголия мен Алтай жеріндегі ұйғырлардың күшеюіне байланысты, ондағы қарлұқтар Жетісу жеріне жылжыған. Олар түргештердегі алауыздықты пайдаланып, өкіметті оз қолдарына алады. Сонымен, 766 жылда Түргеш қағандығы қүлап, оның орнына Жетісуда Қарлұқ қағандығы құрылады. Қарлұқ қағанатының алып жатқан жері сары және қара түргештердің жері. Ол негізінен Онтүстік шығыс Қазақстанның жері. Астанасы Баласағұн қаласы болған. Қағандық халқының этникалық құрамы түрік тілдес тайпалар болған. Ал, қарлуқтар және олардың ақсүйектері саяси-әкімшілік жағынан басты роль атқарған. Қарлуқ қағандығының саяси қүрылысы да өзінің алдындағы Түргеш қағандығының саяси құрылысындай болды. Ескеретін бір жағдай қарлұқ жабғулары 766 жылы қағандықтағы билікті өз қолдарына алса да, олар “қаған” деген атақтың өзіне 100 жылдан кейін ғана ие болған. Қаған атағын тек 840 жылы Испиджаб қаласының әмірі Білге Қойыл Қадырхан алғаш рет алған. Оған дейін қарлұқтар жабғу деген атақпен билік жүргізген тәрізді. Қадырхан өзін “ашна” руынан тарағанбыз деп жариялаған. Тарихи аңыздар бойынша “ашна” руы атақты ғұн тайпаларының бір бұтағы. Білге Қойыл Қадырхан қағанның өзін атақты ашна руының үрпағымын деуі қарлұқ тайпаларының ата тегі ғұн тайпасы деген ой туғызады. Сонымен, “қаған” түрік дәуіріндегі саяси әкімшіліктің ең жоғары биік сатысы. Одан кейінгі жоғары биліктің екінші сатысы жабғулардың қолында болған. Қарлұқтарда қаған жанында “көл еркіндер” деген көмекшілері болған, ол қазақ хандарының уәзірлері сияқты кеңес берушілер еді. Қарлұқтар қаған атағын 742 жылда үйғырлар және басмыл тайпаларымен одақтас бола отырып, Шығыс Түрік қағандығын құлатқан кезде алған. Бүл кезде Жетісу жеріндегі қарлұқтар да, түргештермен саяси жағынан билік үшін талас-тартысқа түсіп жатқан. Кейіннен Ұйғыр қағандығының күшейе бастауына байланысты қарлұқтар Жетісуға қарай жылжып, ондағы қарлұқтармен бірлесе отырып түргештерді біржолата жеңеді. Ірі қалалар мен оның аймағын қала әмірлері басқарған. Кейбір деректерде “Әмір” деген сөз патша сөзімен да қатар айтылған. Мәселен, Тараз қаласын қарлүқ тайпасынан шыққан Танкас патша басқарған деп хабарлайды. Жалпы, қағандықтың саяси үстемдігін жүргізүшілер қарлұқтардың ақсүйектерінен түрған. Олар алым-салықты жинайтын, әскери күш те солар арқылы құралған. Әрбір ру-тайпаның әмірлері өздеріне тиісті жасақтарды және басқа да қажетті заттарды дайындап соғысқа, не жорыққа дайын түратын болған. Жалпы тарихи түрғыдан алып қарағанда, VIII ғасырдың аяғымен IХ ғасырдың басында қарлұқтардың өзінің саяси жағынан Орталық және Орта Азиядағы өз көршілерінің арасында беделінің болғандығы байқалады. IX ғасырдың аяғында қарлұқтардың жағдайы біршама нашарлай түседі. Орта Азиялық саманий әулетінің шабуылдары жиілейді. Сөйтіп саманийлер мен қарлұқ қағандығының арасында, әсіресе, Онтүстік Қазақстан жері үшін ұзақ жылдарға созылған күрес басталады. Сондай күрестердің нәтижесінде Испиджаб қаласы саманийлерге бағынған. Саманийлердің тегеурінді шапқыншылығы 893 жылы Тараз қаласына жасалған. Алайда, қала оңайлықпен беріле қоймаған. Исмаил ибн Ахмет көптеген шығындардан кейінғана қаланы алған. Саманийлердің негізгі мақсаты, қала тұрғындарын мұсылман дінін қабылдауға мәжбүр ету болған. Кейбір деректерге қарағанда, қарлұқтар Орта Азиядан жасалған саманийлердің шабуылдарына төзіп отыра бермей, өздері де оларға қарсы шабуылдар жасаған. Сондай күшті шабуылдың бірі Орта Азияға 904 жылы жасалған. Ол алғаш жеңісті де болған. Соңында жеңіліс тауып кері оралған. Саманийлар Онтүстік Қазақстандағы Испиджаб, Тараз сияқты қалаларға өздерінің ықпалын күшейтіп, мұсылман дінін енгізе бастады. Мұндай мәліметтерді Нәршахидің деректерінде де кездестіруге болады. Әл-Мақдисидің хабарына қарағанда түріктердің арасында дін таратудың негізгі тірегі Испиджаб қаласы болған. Мәселен, бұл аймақта мұсылман дінін тарату үшін 1700-ден астам керуен сарайы салынған. Әрине, бұл санның шындықтан артықтау болуыда мүмкін, десекте арабтардың ислам дінін таратуда қаншалықты іс-әрекеттер жүргізгендерін көрсетеды. Х ғасырдың басында қарлұқ қағанаты әлсірей түседі. Бірақ та қағанаттың біржола құлауына саманийлер шешуші роль атқармаған, олардың қулауының басты себебі Шығыс Түркістандағы Ұйғыр қағанатының күшеюі, Қашқар жеріндегі түрік тілдес тайпалар Оңтүстік Шығыс Қазақстан жеріне жылжыды, олардың 940 жылы Испиджабты жаулап алуы қарлұқтарды құлатып, Қарахани әулетінің үстемдігін орнатады. Қарлұқ қағандығы Жетісуда өмір сүрген дәл сол кезде қазіргі Қазақстанның батыс-оңтүстігінде IX ғасырдың аяғымен Х ғасырдың басында орталығы Сырдарияның төменгі ағысында орналасқан Жаңакент қаласы болған Оғыз мемлекеті де өмір сүрген. Оғыздар Оңтүстік, Батыс Қазақстанның және Орта Азияның көрші жатқан жерлеріне билік жүргізген. Халқының этникалық құрамы оғыздар мен түрік тілдес ру-тайпаларынан құралған. Оғыз этимологиясының пайда болуы туралы осы уақытқа дейін нақты пікір жоқ. Бұл Қазақстан тарихында көңіл аударарлық мәселенің бірі. Белгілі бір тиянақты пікір болмаса да көңіл болерліктей түрлі пікірлер бар. Ол пікірлерді негізінен 4 -ке бөлуге болады: 1) Оғыздарды ғұн тайпаларынан немесе олардың бір бұтағы тюгю түріктерінен таратады; 2) Оғыздар қимақ-қыпшақ тайпаларынан шыққан; 3) Оғыздар ұйғырлардан тараған; 4) Оғыздар массагеттерден тараған; Бұл пікірлердің ішінде екінші пікірге қосылуға болмайтыны рас дейтін ғалымдар бар. Біз оған төртінші пікіргеде қосылуға болмайды деп есептеймыз... Әйгілі М. Қашқаридің сөздігі "Дивани луғат ат түрік" те, Оңтүстік Шығыс Қазақстанның жерінде, әсіресе Ыстық көлмен Шудың орта бойында қырғыз, қыпшақ, оғыз, йғма, чігін, имек сияқты түрік тілдес тайпалардың қатар өмір сүргендігі түралы деректер бар. Бүған қарағанда, Қазақстанда оғыздардың алғашқы отаны болған жер Жетісу жері болғандығына күмән жоқ. Алайда IХ ғасырдың екінші жартысында қарлұқ тайпаларының күшеюіне байланысты, олардың тегеурініне шыдамаған оғыздар Сырдарияның орта және төменгі ағысына ауа бастаған. Бұл деректерде де ауып келгендерді ешкім құшағын жая қарсы алмаған. Мұндағы қаңғар-печенегтер мен оғыздардың арасында ұзақ жылдарға созылған, жер үшін талас-тартыс болған. Ақырында оғыздар жеңіске жетіп Сыр бойына, Қаратау қойнауларының баурайларына орын тебеді. Сөйтіп, IX ғасырдың аяғында оғыз тайпаларының бірлескен одағы арқасында патриархалдық-феодалдық мемлекетке айналады. Оғыздардың құрамына тек түрік тілдес тайпалар ғана кіріп қоймай, Арал, Каспий бойына келіп орналасқан, тіл жағынан түріктене бастаған, үнді-европалықтар, фин-угарлар да кірген. М. Қашқаридің дерегі бойьшша, оғыздар алғаш 24 тайпадан тұрса, ал Марвази олардың 12 тайпадан тұрғандығын жазады. Егер 24 тайпадан құрылған кезі оғыздардың алғаш әр түрлі тайпалардан жаңа қалыптаса бастаған кезін көрсетсе, ал 12 тайпалық кезі кейінгі мерзімін көрсетеді. Бұл заңды құбылыс. Ол тайпалардың бір-бірімен қосылып, саны азайып халықтық дәрежесі көтеріле бастаған кезі. Оғыздардың саяси әкімшілік басқаруы көп жағдайда ру-тайпалары бірігіп, ірі тайпалық одақтар құрып, ал тайпалық одақтар ел деп немесе халық болып, аймақтарға бөлініп басқарылған. "Оғызнамеде” Оғыз қаған өзінің жерін басты он екі аймаққа бөліп басқарғандығы айтылады. Сіздер Оғыз мемлекетінің саяси құрылымына көңіл бөліңіздір: мемлекетті “жабғу” басқарған, ол атақ жалғыз болып, ол мүрагерлікке қалып отырған. Жабғудың мүрагерлері “инал” деп аталатын болған. Оларды арнайы сайлап қойған “атабек” атағына ие болған тәлімгерлер тәрбиелеген. Оғыздарда жабғу әйелдері де мемлекеттің саяси істеріне араласып отырған. Олар “қатын” деген атаққа ие болған. Оғыз мемлекеті әскери демократияға сүйенген. Сондықтан да әскер басыларының қоғамдағы алған ролі зор болған. Ол “сюбашы” атағына ие болған. Жабғудың “Кұл еркіндер” деп аталатын кеңесшілері болған. Тарихи деректерге қарағанда, оғыздарда “халық жиналысы болған”, бірақ ол феодализмнің дамуына байланысты біртіндеп, шақырылудан қалып, оның орнына Күлеркіндердің кеңесі шақырылатын болған. Бүл кеңес “қаңқаш” деп аталған. “Оғызнамедегі” деректерге қарағанда, оғыз мемлекетінде ел басқарудың ең жоғарғы органдары ұлы және кіші қүрылтай жиналыстары болған. Ұлы құрылтай жиналысында мемлекеттік маңызы бар ішкі-сыртқы мәселелер, ал кіші қүрылтайда екінші кезектегі сұрақтар қаралаған сияқты. Оғыздар Сырдарияның орта жәңе төменгі ағысы мен Арал бойына орын тепкен соң, өзінің батыстағы шекарасын да ұлғайта түседі. IХ ғасырдың аяғында хазарлармен келісімге келіп, Еділ мен Жайық аралығындағы печенегтерді біржолата талқандап, олардың жерін өздеріне қаратады. жүктеу/скачать 0,55 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|