Лекция сабақтарының толық мәтіні Мәдениет теориясының жалпы мәселелері. 1 тақырып. Мәдениет-күрделі қоғамдық құбылыс

Сонымен өз еңбектерінде аталған ғұламалар - ислам кезіндегі дүние танымдылықтарымен өте жоғары деңгейде еді. Мысалы, аспан мен жерді гректер сияқты (микрокосм, макрокосм) сезіне, түсіне, ұға білуінде. Ай, күн, жұлдыз, су, от десек, сол табиғаттын жаратылуы, адамға қатысты болуын түсіне, сезіне білуімен ерекшеленді.

Арабтардың тайпалық құрылымында жеке пұт құдайлары болды. Бұлақтар, дарақтар, ғажайып жартастар-табынушылық нысандары болды. Оңтүстік Арабстанда ежелгі Вавилон құдайларына ұқсас құдайлар көп болды. Ай - еркек құдай, күн - әйел құдай саналды. Бәрінен жоғары тұратын Құдай- Алла немесе оның қасиеттерін беретін: «құдiретті күштің», «адамдардың жаратушы», «иеленуші» т.б. бейнелері атауларымен астарланып аталынды. Арабстан Греция мен Риммен бұдан соң Византиямен мәдени байланыста болған. Арабстанның оңтүстігінде жазу-сызу б.з.д. мың жыл бұрын шыққан. Арабтарда әдебиет, поэзия түрінде дамыды. Аса дарынды шығармалар бүкіл Арабстан түбегін шарлады, оларды тайпалар жатқа білді. Ол кездегі мәдени түсінік бойынша ақындық жоғары қасиет иесі деп саналды. Арабтар ақынды «шайыр» деп атады. Қоғамдық, таптық пікірлерді қалыптастыруда шайырлар үлкен роль атқарды.

Ислам дәуіріне дейінгі Арабтардың тарихи сана – сезімдерін қалыптастыруда ақындық өнердің ролі жоғары болды. Көне арабтардың қара сөзбен жазған шығармалары бізге жеткен тәрізді. Ислам дінінің Араб елінде пайда болып, оның арабтар санасына сіңуі, қабылдануы, олардың бүкіл дүниетанымдық мәдениетінің келешек қай бағытта даму барысының қажеттілігін айқындады. Осы кезенде Араб әлемінде бұрын орын алған тайпалық рулық басқару жүйесі жойылды. Сонымен бірге халықтың ескі наным-сенімдері, рухани ұстанымдары мен мәдени құндылықтар өлшемдері өзгерді. Рухани құндылықтардың жаңа бір ерекше белесі көріне бастады. Ислам дінінің қағидаларын тарату, насихаттау Араб елдерінде тыныштық жолмен жүргізілді. Христиан дінін Европа халқына күштеп, зорлап енгізсе, арабтар керісінше әрекет етті. Арабтардың жаңа рухани дүниені қабылдауына Мұхаммед Пайғамбар көп еңбек сіңіргенін зерттеушілер нақтылайды. Араб – мұсылман мәдениетінің қалыптасуы Араб Халифатының тууы мен нығаюына байланысты еді.

Мұхаммед Пайғамбар (570-632 жж) ілімі өте терең де, парасатты адам болған. Мұсылмандардың өзара теңдікте болуы, бір-біріне деген сыпайылық, түсіністік, жағымсыз әрекеттерге кешірімділікпен қарау, қиыншылықтарға төзімділік таныту, әйелдерді сыйлау, үлкендерге құрмет көрсету, отбасында ұрпақ тәрбиелеу, жастарды оқуға, білімге, тәлім-тәрбиеге баулу, бір Аллаға ғана құлшылық ету, адам өмірінің мән-мағынысына үңіле білу, тіршілік-кәсіппен табанды айналысу, міне осы қағидалар мен ұстанымдар Пайғамбар ілімнің әлеуметтік-этикалық негіздерін құрады. Араб қоғамындағы билік тармақтары - Ислам дінінің ережелерімен, қағидаларымен қисынға келтіріп, басшылыққа алынды. Халиф - Пайғамбардың ісін жалғастырушы, ізбасары боп саналынды. Халифтер қоғам өмірінің тіршілігі, тынысы діни ережелерге сәйкес жүргізілуін қадағалап отырды. Мұхаммед Пайғамбардың төрт ізбасар - халифтері тарихта өте ілтипатпен аталынады. Олар: Әбу-Бәкір, Омар, Осман, Әли еді.

Араб әдебиетінің Европа, Түрік әлемінің әдебиеттерінің қалыптасуына үлкен ықпалы әдебиеттерде кең түрде аталынады. Білім мен ғылымның араб тілді елдерде кеңінен тарауының басты бір себебі кітап өндірісі еді. Мына деректерге назар аударайық. Шамамен IX-X ғғ. жасалған кітаптің мұқабасы Ливан ағашы қабығымен қапталынып бүгінге дейін Бермен қаласында сақтаулы тұр. Бұл кітапқа деген құрмет пен дүниені тануға құмарлық араб оқырманың сол дәуірдегі басты мақсаты болғандай әсер қалдырды. Мал шаруашылығымен айналысқан Арабстан түбегіндегі үй заттары, қолөнер, ыдыс, киім заттарын өндіруде терінің кең қолданылғанын байқаймыз. Араб өркениетінің құндылықтарын сақтауда терінің атқарған ролі үлкен еді. Терімен қапталған кітаптар өте қымбат бағаланды. Араб қолжазбаларының тарихи тағдыры Европа қалаларының сауда орталықтарында шешіле басталды. Қолжазбалардың тізімдері, каталогтары, библиографиялық көрсеткіштері жасалынып, оларды жеке ғылым салалары бойынша сұрыптау және оларды ғылыми тұрғыдан бағалау, сипаттамалар беру үрдісі пайда болды. Бүгінгі күні 50- астам елдерде 100-150 араб ойшылдары мен ғылымдарының қолжазбалық көрсеткіштері сақтаулы тұр.

Ортағасырлық кезең өзінің қаталдығымен, қорлауымен, әртүрлі соғыстардың болуы мен тарихта ізін қалдырды. Сонымен бірге даму кезеңдері кейде тоқталып, кейде ескерусіз жағдайларда өтілуі.

Ортағасырлық мәдениеттің басты бағыттары мен орталықтары тарихымызда ерекше орын алады. Ортағасырлық кезеңде білім мәдениеті және тәрбие саласы жалғасын таба білді. Шығыс Ренессансы, мұсылмандық мәдени өрлеу кезеңдерінің келуі және ерекшеленуі. Ислам кезіндегі Арабия, дүниетанымдық даму және исламның пайда болуы мен ортағасырлық ғылым мен философия, әдебиет, өнер дамыды.