Лекция Тақырыбы: Абайдың түрлі жанрда жазылған шығармаларындағы философиялық таным және ұстаным Лекцияның оқыту нәтижелері : Абайдың шығармашылығын біледі
жүктеу/скачать 40,78 Kb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Оқытудың техникалық құралдары
| Жиырма жетінші сөз туралы
Абай Сократ атынан айтатын жиырма жетінші сөзінде адам жаратылысы туралы әңгімелеп, одан адам болмысына, бүкіл болмыс мәні – адамгершілікке ойыса береді. Әдетте біздер Жаратушыға құлай беріліп құлшылық етуді діншілдікпен байланыстырамыз. Ал шынында якини иман жолындағылар Жаратушы құдіреті мен рақымына ақиқат биігіне жетіп барып бас ұрады. Жаратушыға бас иіп құлшылық жасау – ақиқатты танып мойындау. Жиырма жетінші сөз мазмұны осы тұрғыда жалғасады. Жаратушыға құлшылық етуге жетпегендер әлі де келте ойлайды. Әлем мен адамның сан қатпар, көп қыртысты терең сыры мен себебін ізерлей іздеушілер ғана осыншама шебер туындының иесін білмекке қызығады. Бірақ біле алмай болдырады. Сөйтсе де белгісіз иесі – Жаратушыға ризалық кейіппен құлшылық жасайды. Ал Сократтың Аристодим секілді шәкірті Гомердің ақындығы, Софокльдің трагедияшылдығы, Зевстің суретшілігіне таң қалып жөріп, сол өнер төрлерін жасаушы адамзаттың да өз жаратушысы барын ойламайды. Олар төпкі бірінші себепке жете алмай жарты жолда жөргендерін сезбейді. Сократ сондайлардың ой, ақыл көзін ашуға бар көшін салады. Ол шәкіртіне: – Олай болса, кім артықша ғажайыплануға лайықты, жансыз, ақылсыз, құр пішінді жасайтұғын суретші ме, әлде жан иесі, ақыл иесі адамды жаратушы ма? – деп сұрақ қояды да, жаратушының шеберлігін сатылай танытуға кіріседі. Платон диалогтарының бәрі дерлік Сократ қатысуымен болатын сұхбатқа құрылады. Сондағы байқағанымыз – Сократ өзі әңгімелесіп отырған адамның барлық мінезі мен өзіндік пайымына, тіпті анқау сұрақтары мен жауабына да үлкен төзіммен қарайды. Ол әңгімелесу барысында ақиқатқа секіріссіз, ұзақ та болса жөйелі, желілі жолымен жетуге тырысады. Осы әдісті Аристодиммен болған сұхбатында да қолданады. Абай қарасөзінде Сократ адам болмысының «ғажайыблануға лайықты» қасиеті ретінде ең әуелі сезім мөшелерін атайды. Және де бұл сезім мөшелері адамға ғана тән көркем қасиет, мәнімен көрініс тапқан. Сөйтіп Сократ адамды жаратудағы Жаратушы құдіреті мен хикметін сезім мөшелері («хауаси хамса заћири») айғақтайды. Шынында да сезім мөшелері хайуанда да бар болғанмен, адамдағы жан жетілуі ең әуелі осы сезім мөшелерінен басталады. Сондықтан да Абай өз өлеңдері мен қарасөздерінде хауас мәселесіне қайта-қайта оралып отырады. Сократтың мына сөзінен діни көзқарас қана емес, ғылыми таным да айқын көрінеді: «Жә, сен бұл ақылға қайдан ие болдың? Әрине, қайдан келсе де, жан деген нәрсе келді де сонан соң ие болдың». Жанымыз тәңірден келеді, «таусыншақ көні» қайтадан иесіне оралады десек, діни сенімге бас ұрамыз. Тым атеист болмай, Аристотель, Плотин, Ибн-Синаларға жөгінсек, олар да адам болмысы жан арқылы тұтас жаратылысқа ие болады. Жанға екі нәрсе тән, ол – қозғалу мен қабылдау. Ақыл да, тән де жанның осы екі қызметінсіз өз мәндеріне ие бола алмайды. Сократ айтқандай, тым биіктегі, сыртқы әлеммен тікелей байланысы жоқ ақыл төгілі, тән де жанның қоректену көші арқылы өзін сақтап, тағы да жан көшімен өсіп, көбейеді. Ал ақыл жанның ақылды бөлігімен байланысып, жанды дәнекер ету арқылы танып-біледі. Жансыз ақыл да, тән де адам болмысын құрап, өз қызметтерін атқара алмайды. Бұл – философ ойшылдардың ұзақ жылдар толғанып тапқан төйіні. Сократ жан арқылы тән тірі денеге айналып, өзіндегі сезім мөшелері арқылы жанға азық беріп, одан ақылды жан арқылы Ақыл, Парасаттың өзін-өзі тануын айтып отыр. Сократ өз шәкіртіне Жаратушы хикметін әлем жаратылысы арқылы да танытады: «…бір-біріне себеппен байланыстырылып пәнденің ақылына өлшеу бермейтұғын мықты көркем законға қаратылып жаратылды? Сөйтіп Жаратушының адам, әлем атты екі көркем туындысы бар. Екеуі де Жаратушы хикметі мен махаббатына дәлел болып тұр. Біз көбіне Сократпен сұхбат жөргізушінің аңғал сұрақтарына іштей келіспей, сұхбаттың қасақана, жорта созыла беретінін байқаймыз. Сөйте тұра мұндай балаң, аңғал сұрақтар ақиқатты тәптіштеп, ежелей ашуға жағдай жасайды. Қарасөзде Сократ Аристодимнің ақиқатты қасақана қабылдамай тұрып алуына сәл-пәл ренжігендей болады. Ал көпшілік диалогтарында Сократтың сұхбаттас, серігіне пікір қайшылығы, ой келтелігі себепті ренжуі жоққа жуық. Ол бәріне де сабыр, байыппен қарап, ақиқатты өзінің табиғи арнасымен асықпай төсіндіре береді. Ол шәкіртіне: «Жә, олай болса, ћәмма мақлұққа да қара, өзіңе де қара, жанды бәрімізге де беріпті» дейді. Шынында да солай, мақлұқта ғана емес, жан өсімдікте де бар. Бірақ олардағы жанның қабілет көші адамдікінен кем. Адамдағы жанның ақылды бөлігі хайуанда, ал хайуандағы сезім мөшелері өсімдік жанында жоқ. Сократ әрі қарай: «Жанның жарығын бәрімізге де бірдей ұғарлық қылып беріп пе? Адам алдын, артын, ћәм осы көнін – өшеуін де тегіс ойлап тексереді. Хайуан артын, осы көнін де бұлдыр біледі, алдыңғы жағын тексермекке тіпті жоқ» – дейді. Плотиннің пікірінше, Ақыл Жаратушыдан қуат алып таниды, жан Ақылға ұмтылып жетіледі, ал тән жанға бағынып жөріп адамға тән ізгі іске ортақ бола алады. Адамдағы «жанның жарығы», адамдағы қабілет-көші өзге тіршілік иелерінен әлдеқайда артық. Сократ біздіңше, соны айтып отыр. Ибн-Сина хайуан жанының қабілет-көштерін рет-ретімен айтып келіп, қиялдау көшімен шектеледі. Себебі хайуандағы жанның ең биік деңгейі осы «артын, осы көнін бұлдыр білу» ғана. Ал адам жаны ойлау, ақылды бөлігімен бірге, одан да әрі Ақылға ұмтылып, талай биіктерге жетуге қабілетті. Бұл Жаратушының адамға жасаған артықша жақсылығы. Және бұл адам жанына ғана жасаған жақсылығы. Тәнін әртөрлі шебер әрекетке икемді етіп жаратқаны өз алдына. Оны Сократ: «хайуанға берген денеге қара, адамға берген денеге қара» деп, Жаратушы адам тәнін де сұлу, икемді етіп, ақылын асырып, жанын жетілдіруге бейім етіп жаратқанын дәлелдейді. Мұның бәрін Сократ адам баласы Жаратушыға шексіз қарыздар екеніне көз жеткізу өшін айтқан. Әрі Сократ сөзі ғалым М.Мырзахметұлы жазғандай, бірінші сөюге бағытталған. «Абай туындыларында даналық бар ма?» деген сұрақ қойсақ, есті адамдарға тым ерсілеу болып көрінері анық. Сонда да. Абай Сократты пір тұтады, оны тілге тиек етеді, Сократша ойлап, Сократша әңгімелескісі келеді. Сократша сұхбат құрып, оған 27-қарасөзін арнайды. Не үшін Абай Сократқа ден қойды? Әрине даналығы үшін, білім-ғылымды жоғары бағалағаны үшін, халқына аянбай қызмет еткені үшін, надандықпен күрескені үшін, шәкірттеріне озық тәрбие бергені үшін Абай Сократты жақсы көреді, одан үлгі алады. Абай Сократты хакім, яғни дана деп қадірлейді. Абай өзінің өмірлік миссиясын да Сократша түсінеді: халқына аянбай қызмет ету, бетке ұстар құндылықтарын атап көрсету, кемшілігін ашық, батыра айтып, халқын түзету. Сол үшін де Абай өз шығармаларында Сократша сынды, мысқылды, кекесінді көбірек пайдаланады. Сыншылдық та философияға тән қасиет. Батыста осы кезге дейін философияны ғылым деп, гносология, логика, методология деп таниды. Сондай философия болғаны, бар екені рас. Бірақ философияның төл қасиеті, негізгі қызметі – даналықты жүзеге асыру. Сократ үшін, Абай үшін философия – ең алдымен даналық. Жасымда ғылым бар деп ескермедім, Пайдасын көре тұра тексермедім, Ер жеткен соң түспеді уысыма, Қолымды мезгілінен кеш сермедім. Талай адамның басынан өткен, талай адамдарды өкіндірген нәрсе. Қазіргі жастарға да қатысы бар ұлағатты сөз. Біреуді көркі бар деп жақсы көрме, Лапылдақ көрсеқызар нәпсіге ерме! Әйел жақсы болмайды көркіменен, Мінезіне көз жетпей, көңіл берме! Қанша айтса да жастарға жетпей жатқан, бірақ ешқашанда ескірмейтін шындық – осы. Елімізде отбасын құрған жастардың жартысынан жуығы көп ұзамай айырылысып жатыр. Мінезіне, біліміне, өнеріне, кісілігіне қарап қосылғасын ба? Жоқ, лапылдақ көрсеқызар нәпсіге ергендіктен. Тағы да сол «Жігіттер, ойын – арзан, күлкі – қымбат» деген өлеңінен үзінді: Жасаулы деп, малды деп байдан алма, Кедей қызы арзан деп құмарланба. Ары бар, ақылы бар, ұяты бар Ата-ананың қызынан ғапыл қалма. Жастарға бұдан артық не айтуға болады? Абайдың бәрімізге белгілі, белгілі болғанымен санамызға сіңбей, басшылыққа алынбай, жаттанды сөз болып қалған «Ғылым таппай мақтанба» деген өлеңінің алғашқы жолдарын келтірейін: Ғылым таппай мақтанба, Орын таппай баптанба, Құмарланып шаттанба, Ойнап босқа күлуге. Бес нәрседен қашық бол, Бес нәрсеге асық бол, Адам болам десеңіз. Тілеуің, өмірің алдыңда, Оған қайғы жесеңіз. Өсек, өтірік, мақтаншақ, Еріншек, бекер мал шашпақ - Бес дұшпаның білсеңіз. Талап, еңбек, терең ой, Қанағат, рақым ойлап қой – Бес асыл іс көрсеңіз. Бұл өлеңнің әрбір жолы – тұнып тұрған даналық. Абайдың өлеңдерін, қара сөзін талдап, тарқата білсек, осындай даналыққа тап боламыз. «Орын» деген философияда жай сөз емес. Оның терең мәні бар және салмағы ауыр: әр нәрсенің дүниедегі орны, адамның дүниедегі орны, олардың біріне-бірі лайық болуы – қай кезде де күрделі мәселе. Абайдың осы орын деген ұғымға мән беруі – даналық. Абай атап көрсеткен «бес дұшпан»: өсек, өтірік, мақтаншақ, еріншек, бекер мал шашпақ – бүгін де біздерге, қазақтарға әл берер емес. Олармен күресу ойымызға да кірмейді. Абайдың адамға қойған талаптары бүгін де өзекті болып табылады. Адам бүгін де адам болу үшін Абай ұсынған бес асыл істі игеруі керек. Абай философиясының өзегі болып табылатын «Адам бол!» деген идеясы бар. Адам әзір күйде туа салмайды, адам болып қалыптасады. Адам болу – екі жақты процесс: бір жағынан, бұл қоғамға, отбасына, ата-анаға, солар арқылы қалыптасқан жағдайға байланысты; екінші жағынан, адамның өзіне - оның талабына, ынтасына, жігеріне байланысты. Адамды күштеп, зорлап адам қыла алмайсың. Адамды сырттан күштеп, инабатты, мәдениетті қыла алмайсың. Адамды зорлап оқытып, маман қыла алмайсың. Оқу да, ғылым да, өнер де – бәрі де талаппен, ынтамен, жігермен келеді. «Кісіде бар болса талап, отырмас ол бойын балап. Жүрер, әрқайдан ізденер, алар өз сүйгенін қалап», -дейді хакім Абай. Адам еңбек етеді, өседі, жетіледі, бақытты болады. Еңбек – Абай іліміндегі жиі сөз болатын ұғымдардың бірі. Адамға еңбектің қай түрі де жарасады. «Әуелі өнер ізделік, қолдан келсе, ең болмаса, еңбекпен мал табалық», «Тәуекелсіз, талапсыз мал табылмас, еңбек қылмас, еріншек адам болмас», «Болмасын кекшіл, болсайшы көпшіл, жан аямай кәсіп қыл. Орынсыз ыржаң, болымсыз қылжаң. Бола ма дәулет, нәсіп бұл? Еңбек қылсаң ерінбей – тояды қарның тіленбей». Даналық деген осы болса керек. Абайдың сол кездің өзінде-ақ терең ойды алға тарта беруі – таңғаларлық жайт. «Терең ой, терең ғылым іздемейді», «Ынсап, ұят, терең ой, ойлаған жан жоқ, жауып қой»; «Малда да бар жан мен тән, ақыл, сезім болмаса, тіршіліктің несі сән, тереңге бет қоймаса», «Терең ойдың телміріп, соңына ермей», адамның ісі бітер ме? – дейді Абай. Мұндай талапқа сол кездің адамдары түгіл бүгінгі заманның адамдары да жауап бере алмас. Абайды біз өз уақытын басып озған данышпан деп айта аламыз. Адам болудың, өсіп жетілудің тағы бір шарты – қанағат. Ежелгі грек, үнді, қытай ойшылдары құмарлықты, нәпсіні жеңуге, сөйтіп адамның өзін өзі билеуіне көп мән береді. Адамның ең қиын жауы – оның өзі, дейді үнді даналығы. Қанағат қылу Абай үшін де адамның асыл қасиеті болып табылады. Қанағатшылдық қазіргі нарық заманында да керек-ақ. Қанағат, рақым, ынсап, ұят болса, елімізде жемқорлық осылай жайылып кетер ме еді? Бүгін де Абайша айтуға болады: «Бар ма екен жай жүрген жан қанағатпен, құдайдың өз бергенін жеп көрем деп?» Абайдың поэмасындағы Ескендір патшаға қаратып: «Мықтымын деп мақтанба, ақыл білсең, мықты болсаң, өзіңнің нәпсіңді жең» деуі де – өмір көрген дананың түсінігі. Абай даналыққа, даналықты жеткізетін сөзге, іске, мінез-құлыққа ерекше мән береді. Абай даналықты танып, бағалайды. Абай іліміндегі даналық теориялық топшылау емес, адам болып өмір сүру тәсілі. Даналықтың түйіні, нақты көрінісі – түсінік. Адамға қатысты нәрселердің бәрін Абай терең түсінеді. Абайда адам туралы, «адамның кейбір кездері» туралы, дүние, өмір, ар-ұят, жақсы-жаман қылықтар, махаббат, достық, білім-ғылым туралы таңғажайып түсінік бар. Ондай түсінік оқудың барлық жолдарынан өткен бүгінгі адамдарда жоқ. Абай сөздеріндегі түсінік өмірден, тарихтан, адамдардың сөзін, ісін, мінез-құлқын, қарым-қатынасын көріп-біліп, пайымдап, ой елегінен өткізуден туған. Абайда толық адам туралы жан-жақты ойластырылған ілім бар. Адам қалай толық, жетілген тұлға болады? Абайдың жауабы қысқа, қысқа болса да нұсқа: «Ақыл, қайрат, жүректі бірдей ұста, сонда толық боласың елден бөлек», дейді. Тағы бір жерде: «Үш-ақ нәрсе адамның қасиеті: нұрлы ақыл, ыстық қайрат, жылы жүрек», деп өз ойын нақтылай түседі. Адамның басқа қасиеттері осыдан шығады. «Адамзатқа не керек? Сүймек, сезбек, күйінбек, харекет қылмақ, жүгірмек. Ақылмен ойлап сөйлемек» – деп, Абай ақыл, қайрат, жүректің қалай іске асатынын көрсетеді. Абайдың даналығын, тереңдігін адам өміріндегі жүректің ерекше рөлін ашып көрсетуінен аңғаруға болады. Бұл арада біз тағы да Абаймен бірге әлемдік философия деңгейіне шыға аламыз. Абайда даналық деген атына сай келетін нағыз философия бар екендігіне тағы да куә боламыз. Бір ғажабы – Абай ақылды, қайратты жүрекке бағындырып қояды. Бұлар «өзімбілемдікке», «әлімжеттікке» салынып, көп нәрсені бүлдіруі мүмкін. Адам өмірінде бәрі жүректің әмірімен, қалауымен болады дейді. Құдайды қалайтын – жүрек. Адамды адамға қосатын – жүрек. Махаббат та, достық та – жүректің қалауы. «Әділет, нысап, ұят, рақым, мейірбаншылық» – бәрі де жүректен шығады (он жетінші сөз). «Достық, қастық, бар қызық – жүрек ісі. Ар-ұяттың бір ақыл күзетшісі» – деген де Абай. Абай ақылдың жайын терең түсінеді. Ақылды адам сөзге ден қояды, сөзді ұғады. Ақылсыз адам, керісінше, «сөзге ынтасыз» болып келеді. «Қарны тоқ, қаса надан ұқпас сөзді, Сөзді ұғар, көкірегі болса көзді...» – дейді. «Әттең дүние-ай, сөз таныр кісі болса» деп, Абай замандастарын ашық әңгімеге шақырады. Бірақ оны тыңдап, түсінер адам табылмайды. Ал қазір ше? Абайды оқып, түсінер адам табыла ма? Табылар деп үміт артудан басқа амал жоқ сияқты. М.Әуезов Абайдың исламиятқа қатысын анықтауда бүкіл абайтану саласындағы зерттеу жұмыстарында айтылар ой желістерінде негіз етіп ұстанар екінші тезисі: Абайдың діні – “ақылдың, адамгершіліктің діні”, - деген ойға тіреледі. Осы жайлы айтылған ой толғаныстардың өзекті желістерін, әсіресе, Абай өмірінің соңғы шағында жазылып, терең ойға құрық салған әр түрлі күрделі мәселелер төңірегінде сөз қозғайтын “Алланың өзі де рас, сөзі де рас” өлеңін талдау үстінде берген. Осы ойлар желісін таратуда Абайдың 27, 38 – сөздерінде айтылған пікірлерінде де М. Әуезов көп көңіл бөлген. Осы аталған шығармаларында Абай үстірт қараған кісіге дігшіл ақын сияқты әсер де қалдырады. Бірақ үңіре зерттей қараса, Абай исламияттың кейбір түбірлі ұғымдарын сыншыл ақыл сынына салып, оны өзіндік таным тұрғысынан адамгершілік дініне айналдырады. Өзіндік гуманистік ойларын көбінесе дін ұғымдармен жанастыра отырып таратады. Абайда айтылатын гуманистік танымдар мен пікірлерде теологиялық ұғымдар мен шығыстық термин сөздердің мол болуы, әрине, оны қоршаған әлеуметтік орта мен тыңдаушылар құрамына байланысты. Исламияттық ұғым, діни сөздер молырақ қолданған шығармаларының өзінде де Абай адамшылық жайлы асыл мұратты ойларына тыңдаушы назарын үнемі бұрып отырады. М. Әуезов : “Абай діні - адамгершіліктің діні” деген танымын өз зерттеулерінде, көбінесе, бір ой желісін қуа талдамай, топшылап береді де, оның өзі ары қарай талдай түсуге, мәнін жан- жақты аша түсуге бейімдей құрады. Мұнда зерттеуші ақын ойының табиғатын дәл танып, оқырманды өзекті мәселеге тура бастап отырады. Қай зерттеушіге болса да өзі ұсынған ой қазығы бағыт - бағдар берумен қатар, оны ары қарай тереңірек қазып ашуға кең өріс те қалдырады. Абайда арнайы сөз етілетін “иманигүл” (үш сүю), “жәуманмәртлік”, “толық адам” сияқты аса күрделі гуманистік ойлар желісі Абайдың тәңірге, оның сипаттары мен өзі таратуды мақсат тұтып отырған адамгершілік негіздері жайлы ой толғаныстары, шын мәнінде, М. Әуезов тұжырымының ең өзекті желілерін қамтитын басты ұғымдарға жатады. М. Әуезов “Алланың өзі де рас, сөзі де рас” леңіндегі мороль философиясына соғатын үш сүю (имани гүл) деп аталатын ақын танымының терең бір өзекті желісіне назар аударады. Өйткені осы өлеңінде Абай: Махабатпен жаратқан адамзатты, Сен де сүй ол алланы жаннан тәтті. Адамзатты бәрі сүй бауырым деп, Және хақ жолы осы деп әділетті. Осы үш сүю болады иман гүл, Иманның асылы үш деп сен тақиқ біл. Ойлан – дағы, үшеуін таратып бақ, Басты байла жолына, малың түгіл, - деп, үш сүю (имани гүл) жайлы ой байламдарын анықтап, ішкі нанымдарын ашқандай болады. Сен де сүй сол алланы жаннан тәтті” - деп жаратушысын жаралған пендесінің махаббатпен сүюі керек дейтін мағынадағы бірініші сүюді көреміз. Екінші сүю, немесе ақын шығармаларында бастан аяқ үзіліссіз таратылатын басты ой желісі “Адамзаттың бәрін сүй бауырым деп” ат қойып, айдар тағуында жатыр. Абайдың “және хақ жолы осы деп әділетті”, - дегені 38- сөздегі нақылия, ғақылия дәлелдерге сүйене отырып ұсынатын ғадаләт ұғымына іліктесетін үшінші сүюді көреміз. “Әсемпаз бола әрнеге” өлеңіндегі басты ой да осы үшінші сүюдің баламасы ретінде берілген. Абайдағы үш сүю (имани гүл) деп аталатын түбірлі де күрделі таным қайдан келген? Ақын осы сүюдің қайсысына ден қойып, негізгі тетік ретінде ұстанары қайсысы деген сұраудың жауабын тағы да Абай шығармаларына тереңірек үңіліп, мағына желісіне талдаудан табамыз. Абай өмірінің соңында 1902 жылы жазылған “Алланың өзі де рас, сөзі де рас” деген өлеңіне дейін - ақ үш сүю жайлы ұғымдардың орын алып, таратылып келгені мәлім. Бірінші, екінші жайлы пікірлері, әсересе, “Алла деген сөз жеңіл” өлеңі мен 27- қарасөзде нақтылы әлі молырақ таратылады да басқа шығармаларында жанама түрде болса да айтылған пікірлері ұшырасады. Жалпы мұсылмандық шығыс поэзиясында екі түрлі сарынның яғни жүректің культі (имани гүл) мен ақылдың культін мадақтау өріс алып келгені мәлім. Осы себепті болса керек, әдебиеттерде бұл сарындарды білдіретін Әбу Али ибн - Синада “имани ақыл”, Абайда “имани гүл” сияқты арнайы атаулардың қолданылуы осыны көрсетіп тұр. Имани гүл сарыны жүрек культін сол негіздегі адамшылық жолын көтермелеп, өз шығармаларында үнемі рахым, шапағаттың баламасы ретіндегі жүректі шешуші орынға қоятындар: Әл – Фараби, Низами, Руми, Науаи, Абай, т.б. Ал имани ақылды, яғни ақылдың культін мадақтайтын сарынды Рудаки, Фирдауси, ибн – Синадан ұшыратамыз. Имани гүл, имани ақыл туралы танымның табиғаты, оның шығу төркіні мен даму жолы қазіргі ғылым дүниесінде әлі күнге дейін арнайы зерттеу нысанасына алынбай келеді. Абай мұрасы қаншалықты мол зерттеледі десек те, ұлы ақын замандастары мен болашақ ұрпақтарына арнап “мен бір жұмбақ адаммын, оны да ойла” деп ескерткен терең мәнді сөзіне үнемі ой көзімен қарау қажеттілігі күн өткен сайын сезілуде. Ақыннан қалған философиялық терең ойға толы шығармаларын оқыған сайын мағынасы алыс беймәлім, төркінін іздесең, сан қилы көне рухани соқпақтарға бастайтын көптеген күрделі ұғымдар әлі де болса біршама ұшырасып жатады. Жәуанмәртлік сөзі Абайдағы 38- сөзде бір - ақ рет қолданыс тапса да, ақын ол жайлы кең түсінік беріп өз ойының желісін сол жанама дерек ретінде берілген ұғым арқылы таратқан. 2. Жәуанмәрт сөзінің түп төркіні Л. З. Будаговтың 1868 жылы шыққан сөздігіне сүйеніп, парсы тіліндегі жувонмард деген сөзден алынған деп жүр. Парсы тіліндегі “жувон” сөзінің мағынасы бозбала, жас жігіт деген ұғымды білдірсе, “мард” сөзінің мағынасы “жомарт, мырза, шапағатты” деген ұғымға орайлас. Жәуанмәртлік ұғымының бастапқы белгілері қазақ халқының ой санасында ертеректе – ақ орын алып, байырғы тума ұғымдардың біріне айналып кеткені байқалады. Мұны қазақ арасында сонау көне заманнан бері қарай қолданып келе жатқан жомарт сөзінің өзі- ақ айқындайды. Қазақ ауыз әдебиетінде жиі ұшырасатын Атымтай жомарт (арғы төркіні арабта жатқан) немесе Қорқыт жайлы деректер мен Ыбырай Алтынсарин хрестоматиясындағы “жомарт” әңгімесінде сөз болатын мырзалық, әділеттілік, қанағат, ізгілік, ақылдылық сияқты адамгершілікке тән ұғымдардың шығар көзі де жәуанмәртлікпен сабақтас, үндес. Абай өз дүниетанымын біршама аңғартатын адамның мінезі мен адамшылығының негіздері (“толық адам”, “толық инсаният”, “инсанияттың кәмәләттігі”, “бенделіктің кәмәләттігі” т.б.) жөнінідегі сан жылғы ойларының түпкі нанымын 38- сөзінде молырақ таратуды мақсат еткенін: “Ей, жүрегімнің қуаты, перзентлерім! Сіздерге адам ұғлының мінездері туралы біраз сөз жазып, ядкар қалдырайы. Ықыласпен оқып, ұғып алыңдар”, - деп оқырманға өтініш етіп, әдейі ескертуінен де көрініп тұр. Абайдың мағынасы аса терең, оқып танудың, мәнін түсінудің өзі қиынға соғатын шығармаларының бірі 38 – сөзінде (“Ғақылият тасдиғат”) мағынасын тереңірек ашуды талап ететін ұғымдар көп – ақ. Осындай күрделі ұғымнның біріне Абайдағы жәуанмәртлік мәселесі жатады. Абай сүйеніп арнайы таратудағы ұмтылған үш сипатты (ақыл, әділет, рақымды) қамтитын жәуанмәртлік төңірегінде ғана пікір қозғау – М. Әуезов жасаған ой байламынының түп-төркінін, сүйенген негізін аша түсетін деректер көзіне әкеледі. Абай 38-сөзінде алланың бойындағы сифатияға тоқталғанда оларды басбасынан: хаят, ғылым, құдірет, көру (басар), есіту (сәмиг), қалау (ирада), сөз (кәлам), болдыру (тәкиин) деп атап өтеді. Алланың бойындағы осы сипаттар зәрредей болса да оның пенделерінің бойында болмақ. Осы сегіз сипатқа Абай өз тарапынан нақылия, ғақылия дәлелдер арқылы екі сипатты (әділет, рақым) қосады. Ғылым мен құдірет сияқты екі сипатты біріктіріп, олардың баламасы ретінде ақылды (ғақыл) алады. Абай осы он сипаттың ішінен үшеуімен: ақыл, әділет, рахымның ойын еңбексіз, әрекетсіз, ізденусіз дарымайтынын ескертеді. Осы үш қажетті яғни кәсіби құбылысты ойын ұялатқандар ғана толық адам атына ие болады деген байламға келеді. Жәуанмәртлік жөнінде біршама мәлімет беретін деректермен таныссақ та біз солардың ішінен Абай ақын танысқан олар деген еңбектердің бірі ретінде “Құтадғу білік” (ХІ ғ.) пен “Кабус - намені” нақтылы атап өтуді мақұл көрдік. “Құтадғу біліктегі” басты кейіпкерлердің аты әділет (Күнтуды), дәулет, бақыт (Айтолды), қанағат – рақым (Узғырмыш), ақыл (Ұғдұлмыш) деген ұғымдарға балама мән берілуінде терең мән бар. Дастандағы бүкіл оқиға желісімен айтылар ойлардың негізі осы кейіпкерлер пікірі арқылы беріліп, ерсигті (жәуанмәртлікті) мадақтауы Қараханидтер тұсындағы танымның деректі көздерінен алынған сияқты. Жалпы жәуанмәртлік ерте замандарда жұрт таныған негізгі үш сипаттан тұратыны “Кабус - намеде” (46- тарау) атап көрсетілген: “адамның сипатын білдіретін үш нәрсе бар. Бұл үш нәрсенің бірі – ақыл, бірі - әділеттік, бірі – жәуанміртлік” – деп көрстеліген. М. Әуезов осы айтылған айғақты деректер негізінде Абайдың исламиятқа қатысын, дін жайлы танымын терең білуі себепті, Абай діні адамгершіліктің дініне айналған. Астарында саралап ашып берген. Абай шығармаларындағы мораль философиясы туралы ойларының желісін сөз еткенде М.Әуезов оларды өзі атап көрсеткен «нравственная личность» мәселесімен тікелей бірлікте, байланыста қарастырған. Абайдағы дін, тәрбие, адамшылық, мораль философиясы жайлы ойлары желісіне, 12, 13, 27, 28, 35, 36, 38, 43, 45 - қара сөздеріндегі ой төркініне де үнемі сүйеніп отырады. М. Әуезов Абайдың: “ұстаздық, әлеуметтік талабының түп мақсаты жеке адамдарды жаманшылықтан арылтып, сол арқылы заманындағы қауымқоғамын және бар халқын түзетіп өзгертпек болады”, - деп не себепті Абай адамгершілік тәрбиеге, оның негізі болатын мораль философиясына орала беретін себебін ашады. Абай - өзі жасаған әлеуметтік ортаны, оны құрайтын жеке адамдарды тәрбилеу, түзеу арқылы өзертуге ұмтылған ағартушы – демократ. Мораль философиясына мұндай терең әрі қызыға қарау Л. Н. Толстой танымында да зор орын алғанын Л.И.Шифманның зерттеуінен де көреміз. Абайдағы толық адам жайлы ойдың о бастағы төркіні “Ғылым таппай мақтанба” өлеңінен басталып, ақынның осы өлеңіндегі “Адам болам десеңіз” деген тезисі негізінде ары қарай желілеп таратылатыны бар. Ойшыл ақын “Түзетпек еді заманды” деп өз арманы тұрғысынан жас ұрпақтың жаңа буын, жаңа дәуір, заман талабы деңгейінде тәрбиелеуді мақсат тұтып, күрес жүргізеді. Осы жолда Абай адам болуға ұмтылған әрбір жалынды жастың бойында адамшылықтың қандай нәрін, нендей ізгілікті қасиеттерін егу, орнықтыру керектігін “ғылым таппай мақтанба” өлеңінде көп нәрсенің төркінінен хабар да береді. Сол себепті бұл өлеңді М. Әуезов “Абайдың, әсіресе, көп ой қорытып айтқан мағыналы және бағдарлы бір өлеңі”, - деп жайдан-жай айтпаса керек-ті. Мұндағы Абайдың басты ойы – “Адам болам десеңіз” деген тезисінде жатыр. Осы өлеңде Абай көтеріп отырған басты мәселе қазақ қауымының болашағы, жастардың бойындағы адамшылық қасиеттері, яғни толық адам туралы даналық ой желістері тұтас көрініс тапқан. Әсіресе, Абайда адамшылық, гуманистік ойларының астарында үшінші сипат – рахым, шафағатқа шешуші мән беретіні байқалады. Бұл арада Абайдың рахым, шапағат деп отырғаны жүрек екенін М.Әуезов арнайы ескертіп өтеді. Абайдағы адамшылық негіздерін талдай отырып, ондағы ақыл, әділет, рахым жайлы түбірлі гуманистік танымдарға ерекше мән беретіндіктен, Абай “адамгершілкті, моральдық философияны барлық жайдан жоғары қояды”. Абайдағы жүрек жайындағы сан қырлы танымдары, көбінесе, поэтикалық тіл тұрғысынан қарастырады. Абай жүректі эмоциялық сезімнің, адамгершілік негіздегі рахым шафағаттың қайнар көзі ретінде таниды. Жүректі адамның өзін тану туралы ғылым саласында алар орны мен атқарар қызметін гуманистік тұрғыдан арнайы қарастырып, өзіне дейінгі қазақ ойшылдары тілге алмаған соны пікірлерін саралай отырып тарату әрекетінен көреміз. Абайдағы жүректің культі жайлы ұғымға М. Әуезов 1943 жылғы абайтанудан оқыған лекциясында арнайы тоқтала отырып, Абайдың: “17- сөзі”. Адамның адамгершілігі неден құралады дегенде: қайрат, ақыл, жүрек үшеуін айтып, ғылымға жүгіндіреді. Абай жүрекке бірінші орын береді. Бірінші жүректің сезгіштігі. Мұның өзі көргендік. Олай болса ақыл байқағанды жүрек сезеді. Абайдың жүрек жайындағы ой толғауларының негізі мен өзекті желістері: “Әуелде бір сұлу мұз- ақыл зерек” (1889), “Кейде есер көңіл құрғырың” (1890), “Алға достың мұңы жоқ малдан басқа” (1896), “Алла деген сөз жеңіл” (1896) сияқты төл шығармалары мен “Менің сырым, жігіттер, емес оңай” (1897) “Жүректе көп қазына бар, бәрі қызық” (1899) деген аудармаларында қысқа тұжырымдала баяндалған. Абай қазақ даласына жүректің культін көтеріп мадақтағанда ол ұғымға өз тарапынан айрықша гуманистік астар беріп, адамзат баласының бойында ұялаған ең асыл қасиеттер: мейірім, рахым, әділет, шафағат, ар – ұят атаулының қайнар көзі, құтты мекені ретінде қарауымен дараланады. Жүрек жайында пікір қозғағанда ақынның алға қояр басты мұраттарының бірі - жүректің адам өмірінде атқарар қызметіне айрықша гуманистік мән – мағына бере жырлауында жатыр. Абайдың жүрек атынан: “... әділет, нысап, ұят, рахым, мейірбаншылық дейтұғын нәрселердің бәрі де менен шығады”, - деп бекіте, тұжырымдай айтатын пікірінде жүректі ақыл, қайратқа қарағанда шешуші орынға көтеріп, оған гуманистік астар беретін ойының төркінін бұлжытпай өз қалпында танып отыр. Абайдың танытуында жүректі бүкіл әділет, шафағат, рахым, ар – ұят атаулының нәр алар көзі, құтты мекені ретінде сипаттап көрсетуге күш салуында нендей сыр бар? Абайдағы жүрекке гуманистік астар бере қарайтын көзқарастың философялық – гуманистік түп төркіні, нәр алар тамыры қайда жатыр дегенде мұны біз қазақ жерінің орта ғасырдағы ой алыбы әл – Фарабиден бастап, Абайға дейінгі аралықтағы мәдениет қазыналарынан іздейміз. Бүкіл адамзат қауымның орта ғасырдағы теңдесі жоқ ұлы философ – гуманисі әл- Фараби өз еңбектерінде жүректі адам денесіндегі басты тұлға, бастапқы кезеңдегі әмірші ретінде танумен қатар ақылды да (миды) басты тұлғаның қатарында айтады, бірақ ми адам бойындағы бүкіл процеске басшылық еткенмен жүрекке тәуелді, соның ырқына бағынышты деген танымды білдіреді. Осы іспеттес танымның желісіндегі ой - пікірлер Абай шығармаларында молынан ұшырасып, кең тұрғыдан арнайы сөз болды. Абайдағы осы ойлардың негізгі түп-төркінінің бастау алар арғы арнасы әл – Фараби еңбектерінде жатыр. М. Әуезов “Абайға шығыстан кірген бұйымдардың басы ислам діні”, - деп көрсеткенде бұл пікірдің түп төркінінде үлкен тарихи шындық жатқанын ескеріп барып айтқан. Қазақтар жалпы мұсылман деп танылса да, олардың қоғамдық ой-санасында, күнделікті болмысында шешуші орынды өздерінің ата-салты, әдет-ғұрпы алатын. Осы себепті мұсылмандықты тереңіркек қабылдаған кейбір түркі тілді халықтардың билеушілері қазақтарды шала мұсылман, кейде тіпті мұсылмандықтан тыс халық деп қараған. Қазақ халқының рухани дүниесінде ХІХ ғасырдың ислам діні кең өріс алған кезеңде болашақ ұлы ақын аулылында мектеп – медреседе оқып, алғашқы дүниетанымның қалыптасу кезеңі тұспа- тұс келеді. Әкесі Құнанбайдың Меккеге барып, елде мешіт салдырып, дін жолына түскені де көз алдынан өтіп жатты. Өткен ғасырдағы тарихи шындықты, халық мұрасын аса терең білген жазушы “Абай жолында” ол құбылыстарды шындыққа сай білгірлікпен суреттейді. М. Әуезов Абайдың 25 жастан асқан шағында шет тілдерді меңгеру жолын өз еңбектерінде жіті көңіл бөліп, рухани қазынасын молықтыруға әрекетімен байланыстырып қарасытырады. М. Әуезов дінге нанған адам ретінде Абайдың ішкі дүниетанымының сырын 1894 – 1895 жылдардағы жоқтау өлеңдерінде жиі аңғарылады деп қарайды. Бұл ерекшелік, әсіресе, Әбдірахман өліміне арналған ішкі көңіл – күйін, қайғы - наласын молырақ сезіндірген арнау өлеңдерінде бәрінен де ашық байқалады. М. Әуезов Абай діні - сыншыл ақылдың шартты діні деген тезистегі ойларын, негізінен, 1895 жылы жазылған “Лай суға май бітпес қой өткенге”, “Өлсе өлер табиғат, адам өлмес” деген философиялық лирикасын талдау үстінде нақтылы тарату арқылы аша түскен. “Лай суға май бітпес қой өткенге” деген өлеңінде Абай тәңірге деген ішкі нанымдарының сырын ашып, өзін құдайына бас иген көп мұсылманның бірі ретінде танытады. Бірақ ойшыл ақын осы таным шеңберінде тұрып қалмай, түп иенің өзін ақыл сынына салып барып нануға бағыт алады. Абайдың жан сыры туралы аса күрделі ұғымының өзекті желісін тануға мына бір өлең жолдары жақсы көмектеседі. Сыналар, ей жігіттер, келді жерің, Сәулең болса, бермен кел талапты ерің. Жан құмары дүниеде немене екен – Соны білсең, әр нені білгендерің?,- деген бұл жұмбақ өлеңінің шешуі – білмекке құмарлық. Осы өлеңдегі жан құмары деп Абай айрықша назар аударып отырған сөз терең мәнге ие философиялық ұғымды қамтиды. Абайдың жан сыры туралы ойларының желісін шартты түрде төрт топқа бөлуге болар еді: Абай шығармаларында жиі ұшырасатын жан сөзінің бір мағынасы күнделікті өмірдегі тірлік иесі болған адам ретінде берілетіндіктен, оны осы ұғымның баламасы деп ұғыну қажет. Мысалы: Саналы жан көрмедім сөзді ұғарлық... Екі күймек бір жанға әділет пе, Қаны қара бір жанмын, жаны жара. Кейде жан сөзі Абай шығармаларында адам психикасы немесе психикалық құбылыс, көрініс ретінде де қолданыла береді. Мысалы: Жан шошырлық түрінде Бәрі бірдей еліріп... Көңілімнің рахаты сен болған соң. Жасырынба, нұрына жан қуансын, - Абайдағы жан (мен) сөзінің тағы бір қыры тіршілік иесі жан-жануарлар мен адамдарға тәңірінің берген сыйы, рухы мағынасындағы танылатын дуалистік көне таным, сарынын да байқатады. Мысалы: Адам қапыл дүниені дер мәнікі, Менікі деп жүргеннің бәрі онікі. Тән қалып, мал да қалып, жан кеткенде Сонда ойла, болады не сенікі?. Жан сыры табиғатын танудағы Абай көзқарасының басым жағы жанды сезім мүшелері арқылы санадан тыс өмір сүретін оьбективті дүниені біздің санамызға сәулелену процесінде пайда болатын рухани құбылыс ретінде тануында жатыр. М. Әуезов Абайдың тәңіріні тануы мен адам жаратылысы жайлы ойларын зерттей келіп, оның діні – сыншыл ақылдың шартты діні деген тезистік пікірі қаншалықты білгірлікпен әділ, дұрыс айтылған бірегей пікір екенін, әсіресе, хауас жайлы ойларына үңіле түскенде анығырақ сезінеміз. Абай тәңіріні тануда шығармаларында шариғат тоқта деген шартқа аялдамай, тәңіріні ақылға салып, ойға қондырмай тоқтамайтынын “Құмарсыз құр мүлгуге тоя алмаймын” деген пікірінде ашығырақ білдіреді. Абай шығармалырындағы хауас жайлы мәселе әлі күнге дейін арнайы зерттелмей келеді. Алғаш рет ол жайлы С. Мұқанов тарапынан “Жарқын жұлдыздар” еңбегінде өте қысқа түрде айтылған бірлі – жарым пікірдің өзі де М. Әуезов тарапынан сынға ұшырады. Ал қалған зерттеушілер бес сезім мүшелері маңында көп аялдамайды да, хауас ұғымынан сырт кете береді. Бұлардың бәрі де “хауас”, “хауас сәлим”, “Хауас хамса заһири” жайлы Абай ойларын пікір талқысына салмай келеді. Хауас ұғымы Абай шығармаларында үш салаға бөлініп, бірімен – бірі тығыз байланыста алынса да, олардың өзара үлкен мағыналық ерекшеліктері де барлығын ескерген жөн. Хауас - арабша түйсік, сезім деген ұғымдарды қамтиды. Бұл хауас сөзінің тікелей лексикалық мағынасы ғана. Ал Абайдағы қолдану мағынасы дүниетанымға байланысты терең философиялық, теологиялық ұғымдарға соғады. Бұл ұғым мұсылмандық шығыс философиясында ертеден елеулі орын алған кәнігі көне ұғымдарға жатады. Ол Абай шығармаларында кәсіби құбылыс ретінде қаралып, ақын дүниетанымында елеулі де күрделі орын алатын бейнелеу теориясымен тікелей ұштасады. Абай сыртқы болмыстың санаға сәулелену процесі жайлы ойларын өз шығармаларында молынан таратып, хауас арқылы сыртқы болмыстың шындығын толық білмей, ең болмаса дәнелеп білуге ұмтылмау хайуан дәрежесінде қалу деп біледі. Бұл туралы пікірі “Ғылым таппай мақтанба” өлеңімен (“ақыл – мизан, өлшеу қыл”) соңғы шығармаларына дейін желі тартып ұштасып жатады. Абайдың пікірі бойынша, әрбір талантты жас дүние сырын білу жолында әуедлі туысынан болатын хауас сәлим, денсаулық, әлеуметтік ортасының әсерімен ғылым-білімді меңгеруге үйірсектеніп, шын махаббатпен беріле ұмтылғанда ғана: “Алла тағаланы танымақтық, дүниені танымақтық, өз адамдығын бұзбай ғана жәліб маәфағат дәфғы мұзаратларыны айырмақлық секілді ғылым – білімді үйренсе болады”, - деп ой түйеді. Абайдың хауас жайлы танымы күнделікті өмір тәжірибесінен ғана туындаған құбылыс деуге келеді.Ол өзіне дейінгі дамып келген хауас жөнінідегі танымға сүйеніп, оны ақыл елегіне салып қорытып алған, өзіндік сыншыл танымға айналған тума ойлары жатқанына ерекше мән бере қарастыруды қажетсінеді. Хауас жөнінде Абай танысып қарастырған дерекетер көзі – батыс, шығыс хакимдері жазған ғасырлар ауқымын қамтитын еңбектерде жатыр. Бұған айғақты дерек ретінде ұсынарымыз:7, 27, 38, 43, 45 – сөздерінде хауас туралы ұғымдарға байланысты пайдаланған көптеген термин сөздердің көбін шығыс философиясы тарихынан алып отырған. Адамның дүниетанымында шешуші орында тұратын ішкі, сыртқы сезімдер (хауас) жайлы өзекті ойлар желісі: “Адамның кейбір кездері” (1896), “Көзінен басқа ойы жоқ” (1891), “Қайғы шығар ілімнен” (1892), “Лай суға май бітпес қой өткенде” (1896), “Алла деген сөз жеңіл” (1896), “Жүректе қайрат болмаса” (1898), “Алланың өзі де рас, сөзі де рас” (1902) өлеңдері мен 7, 19, 27, 31 – 34, 38, 42, 45 – қара сөздерінде тереңдеп молыға береді. Мұндай айтылған ой-пкірлері - белігілі бір жүйе негізінде берілетін өзіндік дербес танымға айналып кеткен аса күрделі пікірлер. Хауас жайлы Абай “Алла деген сөз жеңіл” өлеңі мен 27, 38 сөздерінде ғана тілге алып, арнайы пікір толғайды.Хауас төңірегінде Абай философиялық лирикалары мен кейбір қара сөздерінде “түп иені” танып білуге, сырын, мәнін нақтылы түсінуге ұмтылған өз дәуірі үшін батыл қадамын аңғартады. Бұл пікір, әсіресе, “Лай суға май бітпес қой өткенде” өлеңінде анығырақ сезіледі: Өзгені ақыл ойға қондырады, Біле алмай бір тәңіріні болдырады. Абай нендей құбылыс болса да, оған “ақиқат көзі жетіп, ден қойып, ұйып сенбесе”, - тоқтам жасамайтын әдеті бойынша, түп иені сыншыл ақыл талқысына салып барып нанғысы келеді. Хауас жайлы Абай ойларының шоғырланған бір жері “Алла деген сөз жеңіл” өлеңінде жатыр. Бірақ осы терең философиялық лирикаға әлі күнге дейін зерттеушілер назары түспей, арнайы сөз етлімей келеді. “Алла деген сөз жеңіл” өлеңінің бастапқы екі шумағы: Алла деген сөз жеңіл, Аллаға ауыз жол емес. Ынталы жүрек, шын көңіл Өзгесі хаққа қол емес. Дүниенің барша қуаты, Өнерге салар бар күшін. Жүректің ақыл суатты Махаббат қылса тәңрі үшін , - Абайдың ішкі нанымы ретінде ұстанып өткен гуманистік негіздегі иманигүл деп аталатын ой танымындағы үш сүю деп аталатын күрделі мәселеге соғатыны көрініп тұр. Құдайдың бойындағы осы он сипаттан Абай даралап бөлек алып, ерекше ден қоятын үш сипат; а) ғақыл; ә) ғаделет; б) рахым жайлы өзіндік тума гуманистік негіздегі мағынасы өте терең тың ойлар желісін таратады. Абайдағы осы ойлардың негізін тану, ақын дүнетанымындағы орнын білу - хауас жайлы ұғымның әр түрлі мағынада қолданылатын түрлі қырларының сырын таныта алады. Оқытудың техникалық құралдары: интерактивті тақта, ноутбук Лекция оқудың тәртібі, оқыту әдістері мен түрлері: баяндау, проблемалық, сұрақ – жауап, түсіндіру, сабақ жоспарына сәйкес оқу пәнiнiң нақты сұрақтарын талқылау жүктеу/скачать 40,78 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|