Прессорецепторлардың афференттік импульстері сопақша мидағы қан тамырын қозғалтатын нерв
орталықтарына жеткізіледі. Сонымен прессорецепторлардың импульсі қан тамырын тарылтып, соған жауап
ретінде қан қысымының жоғарылауын прессорефлекс деп атайды.
Х е м о р е ц е п т о р л ы қ р е ф л е к с т е р . Хеморецепторлық
рефлекстер тыныс, алу, қан айналу
жүйелеріне әсер етіп, осы екі жүйенің бір-біріменен тығыз байланыста қызмет істеуін қамтамасыз етеді.
Артерия қысымын реттеу қызметін хеморецепторлық рефлекстері шеткі (перифериялық) және орталық
хеморецепторлар арқылы орындайды, Шеткі хеморецепторлар прессорецепторлардың қасында, жеке өз
алдына бөлек қан тамырларымен жиі торланған кішкентай денелерде орналасады.
Қаротид синусындағы кішкентай денелер ішкі және сыртқы ұйқы артериясының арасында орналасады.
Ал қолқадағы кішкентай денелердің бірі —
орта доғасының қабырғасында, сол жақ бұғанаасты
артериясының аяқталатын жерінде, екіншісі оң жақ бұғана артериясының басталатын жерінде орналасады.
Хеморецепторлар үнемі әлсіз активті күйде тұрады да, кішкентай денелерге келетін артерия қанының
құрамындағы 0
2
өзгеруіне өте сезімтал, ал С0
2
концентрациясына сезімталдығы төмен болады. Қанда 0
2
азайып (гипоксия), С0
2
көбейсе (гиперкапини) хеморецепторлардың импульс саны жиілейді де,
симпатикалық нерв активтігі артып, парасимпатикалық нервтікі төмендейді. Соның нәтижесінде жүректің
жиырылу жылдамдығы жиілеп, систола көлемі кебейіп, қан қысымы көтеріледі. Сонымен қатар, тыныс алу
процесі күшейіп тканьдарға 0
2
жеткізілуі артады. С0
2
газының қаннан шығарылуы да жоғарылайды. .
Артерия қан қысымы психико-эмоциялық қозу уақытында және ұзаққа созылған стресс жағдайында да
жоғарылайды. Дені сау адамның өзінде де, кейбір жүмыс процестері қысымды барынша жоғарылатады
немесе барынша төмендетеді. Пульс қысымы мүндай жағдайда көбейіп, артады.
Қан қысымы
гипоталамустың қатысуымен, қанның депода сақталуын, жүрек, бүйрек қан
тамырларының қанға толуының өзін-өзі реттеулерін басқарады.
Қан тамырын қозғалтатын нерв орталығы прессорлық және депрессорлық деп аталатын өзара
байланысты еқі бөлімнен түрады.
Прессорлық бөлімі — симпатикалық нервтің, ал депрессорлық белімі кезеген нервтің жүмысын активті
қүйге түсіреді.
Электр тогімен тітірқендіргенде прессорлық бөлімі қан кысымын жоғарылатады, ал депрессор —
төмендетеді. Ал қалыпты жағдайда прессор бөлімі симпатикалық нервтің жүмысын активті күйге түсіріп,
қан тамырын тарылтады да (вазоконстриктор) оған жауап ретінде қан қысымы жоғарылап прессор
рефлексін, депрессорлық бөлімі, керісінше, тамырды кеңітіп (Вазодилятатор) қан қысымы төмендейді де,
депрессор рефлексін тудырады.
Қан т а м ы р л а р ы н ы ң р е ф л е к т о р л ы қ ж о л м е н р е т т е л у і. Дені сау адамның
қанының қысымы біршама түрақты болады. Жүмыс істегенде және белгілі көңіл күйінде эмоция
жағдайларында физиологиялық қалыпты күйде аздап өзгерген қанның қысымы нерв және гуморальдық
жолмен өте тез алғашқы қалпына келеді. Жүректің, өкпенің қызметтерін және қан тамырларының көлденең
кесіндісінің тарылып-кеңеюін рефлекторлық жолмен нерв реттеп отырады.
Жүмыс дәрежесіне қарай органдарға қан бөліп жіберуді де нерв реттеп отырады.
Қан тамырларының орталықтан тебетін нервтері, олардың қабырғасын қүрайтын бірыңғай салалы ет
талшықтарының тонусын реттейді.
Қан тамырларындағы ет талшықтарының тонусы жоғарыласа, тамырдың көлденең қимасы тарылады,
ал темендесе — кеңейеді.
Тамырды тарылтатын нервтерді вазоконстрикторлар деп атайды. Оны 1842 жылы Қиев физиологы А.
П. В а л ь т е р ашқан. Барлық вазоконстрикторлар симпатикалық нерв талшықтары болып есептеледі. Ең
негізгі тамырды тарылтатын нерв — құрсақ нервісі. Оның қүрамында құрсақ қуысындағы органдарға
баратын симпатикалық нерв талшықтары өте көп.
Қан тамырын кеңітетін нервтерді вазодилятаторлар деп атайды. Мүны 1856 жылы француз физиологы
Қлод Б е р н ар ашқан. Вазодилятаторлар да кептеген аралас нервтің құрамына кіреді.
Тамырды тарылтатын нерв талшықтарының бірқатары парасимпатикалық
нерв системасының
қүрамына кіреді, мысалы жамбас, тіл, сілекей бездерінің нервтері.
Тамырды кеңітетін нерв талшығының шамалы бөлігі симпатикалық нервтің де құрамына кіреді,
мысалы, жүректің өзін қоректендіретін, мидың және ауыз қуысыныц ішкі кілегей қабығының қан
тамырларының нервтері.
Қалған барлық тамырды тарылтатын нервтер жүльшның артқы түбірінен шығатын орталықтан тебетін
нерв болып есептеледі.
И. П. П а в л о в т ы ң пікірі бойынша, барлық тамырды кеңітетін нервтер қоректендіруші, яғни
трофикалық қызмет атқарады.
Достарыңызбен бөлісу: