Алғашқы минералдар жəне олардың маңызы

Химиялық құрамы жағынан да жыныстарындағы алғашқы ми-нералдар – негізінен элементтерді шығаратын тотықтар мен сили-каттар. Тотықтарға кварц Ғе₂0₃, магнетит Ғе₃0₄, рутил Ті0₂ т.б., ал силикаттарға дала шпаттары, слюдалар, пироксендер, амфиболдар жəне оливиндер жатады. Кварц – ең кең тараған минерал. Жер астынан атқылаған, шөгінді, үйінді жəне топырақ құрамындағы тау жыныстарында ол 25-40%-дай мөлшерде, ал кварцты құмдар мен құмтастарда 90%-дан астам мөлшерде кездеседі. Кремний оттегі қосылысын бекем қаңқалы құрылым түзгендіктен, үгілу құбылыстарына да берік болады. Сондықтан олар топырақтардың элювиалды қабаттарында қалдықты минерал ретінде көп кездеседі. Топырақта гематит пен рутил не бары 0,5%-дай ғана.

Силикаттар – көп таралған минералдар тобы. Мұнда да кремний оттегі қосылыстары Sі0₄ берік төртбұрышты қаңқалы құрылым ска-ниондар арқылы жалғасады.

Қаңқалы силикаттар тобына көп тараған дала шпаттар минирал-дары жатады. Олардың қаңқаларының ортасында кремний жəне алю-миний иондары орналасқан. Ал төртбұрышты қаңқалар калции на-трий жəне калий иондарымен жалғасқан. Дала шпаттары SіО_2, АІ₂0₃ қатынастары 5-6-ға тең болған жағдайда, қышқылды, ал ол қатынас 2-3-ке азайған кезде негізді болып саналады. Қышқылды дала шпат-тары құрамында калий мен натрий бар. Олардың қатарына кең тараған калийлі дала шпаты микроклин – К(АІ5і₃О_а) жəне натрийлі дала шпаты – альбит (NA AISi₃,0₈). Ал негізгі дала шпаты қатарына - анортит Са(АІ,5₂О_в) жатады.

Пироксендерден көп – авгит, ал амфиболдар қатарынан мине-ралдар – алдамшы мүйіздерден тарағаны. Пироксендердін кристалл химиялық формуласы: В₂(5,0₆), ал амфиболдардікі: В₇(5₄0)(ОН). Олардын топырақтағы жалпы мөлшері 5-15%-ды құрайды.

Силикаттарға жататын тағы бір кең тараған минерал – оливин: (Мg. Fе)-(SiO₄). Олардын көлемі бос жыныстар мен топырақта 0,5-1%-дан аспайды.

Алғашқы жыныстар түзуші минералдар – фосфаттар. Оларда көп тарағаны – апатит Са₅ (СІF) (Р0₄)₃. Бос жыныстар мен топырақтарда 0,3-0,5%-дай кездеседі. Апатит – фосфордың көзі оған қоса мұнда хлор мен фтор да кездеседі.

Оттегінсіз, алғашқы минералдар қатарына сульфидтер жа-тады. Олардан көбірек тарағаны – темір сульфиді: Fе5 – пирит. Олар шашыраңқы түрде кездеседі, мөлшері 0,3-0,5%-дан аспайды. Бұлардан басқа топырақта бос жыныстар мен кейбір алғашқы мине-ралдар кездеседі.